Президент Қ.Тоқаевтың сот жүйесін реформалауға қатысты биылғы №216 Жарлығы қара қылды қақ жарып, әділдігімен жылдар бойы ел есінде сақталатын құжаттардың бірі болды. Ол уақыт талабына сай халықаралық деңгейде білім мен білікті көрсете отырып, кәсіби тұрғыда жұмыс істеуге жол ашты.
Президент Жарлығымен енгізілген өзгерістер турашылдыққа ұмтылған судьялардың ойын дәл басып отыр. Бүкіләлемдік сот өндірісінен оқып, тоқып түйгеніңді ел игілігі үшін оң қырынан пайдалануға мүмкіндік ашылғандай. Мемлекеттік саясатқа сай әрі бай да бақуатты менталитетіміз негізінде сот жүйесін халықаралық деңгейге көтеріп, дамытуға әр судья құдды қарлығаштың қанатымен су сепкендей септігімізді тигізе алсақ, нұр үстіне нұр! Бұл мүмкіндік бабаларымыздың «ақырын жүріп анық басатын» даналығын, шығыс халқының «үлкен жол кішкентай қадамнан басталады», деген тәлімін ой елегінен өткізетін өміршең идеяларды тудырады. Батылдығымен hәм әділеттілігімен халықтың да, кәсіби деңгейі биік судьялардың да жадында жүріп өмір қажеттіліктерін өтей беретіні хақ. Негізі бұл мәселенің шет жағасы мерзімдік басылымдарда көтеріліп жүргенін ел біледі. Сол ойлардың жиынтығы білімі терең, тәжірибесі мол судьялардың сан сараптауынан өтті. Сот жүйесі биігінде сұрыпталды. Енді, міне, Ақордада өз мәресіне жетіп отыр. Осы қуаныш пен құптаудың нәтижесін күнделікті жұмысымызда көрсету парыз. Турашылдықтың тұғырынан таймай төл міндетімізді адал атқарып талапты орындау міндет. Сөйтіп, мүмкіндікті дұрыс пайдалану әр судьяға сын болмақ.
Сол сын сот жүйесін заман ағымына сай дамыту ісінде көрінеді. Уақыт талап етіп отырған мәселенің бірі – қылмыстық істерді қарайтын соттарды біріктіру, орталықтандыру еді. Орталықтандыру басталды. Енді басы тұнық бұлақ былғанбай халық кәдесіне жараса құба-құп. Жылдар бойы жылжымай жатқан салалық заңнамаға бүгінгі сот жүйесі өзгеріс енгізе білді. Мұны білгірлік, үлкен жетістік ретінде бағалаған жөн. Бағалаумен шектелмей кеңестік дәуірде негізі қаланып, ресми тілден аударылған қылмыстық заңнамалар мәтіндеріне енгізілген өзгерісті ұғып, білген дұрыс.
Салалық заңнамалар Сенат талқылауынан, сараптамасынан өтіп, сот өндірісіне енгізілгенде қылмыстық істерді қарап үкім шығаратын судьялар ұшталады. Ізденіп тәжірибе толықтырады. Жауапкершілік еселенеді. Бұл заң талабы. Заңнама шеңберінде заңды пайдалану міндет. Нәтижесінде, қылмыстық істерді қарайтын соттарды біріктірудің тиімділігі көрінеді. Тағы бір артықшылығы – соттылықты анықтауда уақытты ұтады. Түрлі кедергілер кесіліп, үкім белгіленген уақытында оқылады. Мысалы, ірі мегаполистегі бір даңғылдың бойында мәйіт жатыр делік. Тез арада үкім шығару керек. Бірақ сол даңғылдың екі жағалауы екі ауданға қарайтындықтан соттылықты анықтауда кедергілер алдыдан кес-кестейді. Міндет мінсіз. Заңға сәйкес. Не істейсіз? Міне, осындай сәтте орталықтандырылған сот төрағасы функциональдық міндетіне сай соттылықты анықтауға құқылы. Сырт көзге көрінбейтін, бірақ заңға сай өзіндік рөл атқаратын детальдар біздің судьялардың көкейіндегі көп ойды дәл басып, жұмысымызды жеңілдетуге жол ашып берді.
Жауапкершілік, алаңдау туралы ойды сабақтасам, Алматы қаласындағы сегіз аудандық сотта қаралатын қылмыстық істер бойынша айыпталушыларды заң талабына сай жабдықталған ғимаратқа алып келу, тергеу изоляторына қайта әкету мәселесі оңтайланады. Оңтүстік мегополисте шашыраған аудандарда орналасып, арнайы ғимараттарда төрелік жасап отырған осы соттарды біріктіру соттарға да, халыққа да тиімді. Ең алдымен, бірыңғай сот тәжірибесі қалыптасады. Сондай-ақ судьялар жүктемесі біркелкі реттеліп, істердің бөліну тепе-теңдігі сақталады.
Кәсіби тұрғыда баса айтарым, қылмыстық істерді қарайтын соттарды біріктіріп, орталықтандырғанда жүктеме реттеліп, біркелкіленіп судьяларға түсетін істерді бөлудің тепе-теңдігі сақталатыны анық. Оны компьютерлік техника реттеп отырады. Тек бағдарламасын дұрыстап, тексеріп отыру керек. Бұл да уақытты ұттырады. Судья істі тосып алаңдамай сот процесіне тыңғылықты дайындалады. Көңіл орнықты болғанда сабыр сақталып, әр іс мұқият тәптіштеледі. Нәтижесінде, қара қылды қақ жарған әділ үкім оқылып, тараптар тынышталады.
Осы ойды таразылау үшін Алматы қаласы бойынша 2022 жылы апелляциялық және кассациялық тәртіппен қаралған қылмыстық істердің сапасы туралы салыстырмалы мәлімет келтіргенім артық болмайды. Алматы қаласы Алатау аудандық сотында 250 адамға үкім шығарылып, барлығы 259 іс аяқталды. Алмалы ауданында 830 адамға қатысты 896 іс аяқталған. Ал Әуезов аудандық сотында 564 адамға қатысты 627 іс аяқталса, Наурызбай аудандық сотында 180 адамды қамтыған 204 іске нүкте қойылды. Медеу аудандық №2 сотында 329 адамға қатысты 330 іс аяқталса, Бостандық аудандық №2 сотында 431 адамға қатысты 454 іс тәмамдалған. Жетісу аудандық №2 сотында 271 адамға қатысты 271 іс аяқталса, Түркісіб аудандық сотында 407 адамға қатысты 397 қылмыстық іс қаралып, заңды күшіне енген. Осы ойды сабақтастыра жүктеме деген ұғымды жіктесек, Алмалы аудандық сотында қаралған қылмыстық іс (623) көп болғанымен, жүктемесі ең жоғары судья 92 іс қараған. Ал Әуезов аудандық сотының бір судьясы 136, екінші судья 124 қылмыстық істі таразылаған. Алатау аудандық сотында 195 қылмыстық іс қаралып, 89 адамға сот үкімін шығардым.
Осы статистикалық мағлұмат көп жайды аңғартып, жүктемесіне сай судьялар жалақысы көтерілсе жауапкершілік еселеніп, жұмыс сапасы жақсаратыны анық. Ол заңнама талабы болып саналады. Судья жауапкершілігі туралы баса айтсақ, Қылмыстық істерді қарайтын аудандық соттар біріктірілген жағдайда сот төрелігінің сапасы да артады. Мысалы, өткен жылы Алматыдағы сегіз аудандық сотта қаралған қылмыстық істерді 45 судьяға бөлсе, әрқайсысының жүктемесі шамалас болар еді. Жүктемедегі тепе-теңдік судьяларға моральдық, психологиялық тұрғыда жеңілдіктер беріп, әділ сот төрелігі халықтың көңілінен шықса, қоғамның әділет органдарына сенімі артады.
Нұржан ҚАРАБАЕВ,
Алматы қалалық сотының
судьясы