Астық келісімінің тар жол, тайғақ кешуі

Ресей Сыртқы істер министрлігі «Қара теңіз бастамасы» 18 шілдеден бастап жұмысын тоқтататынын, Ыстамбұлдағы украиндық астық тиел­ген кемелерді тексеретін бірлес­кен үйлестіру орталығы таратылаты­нын мәлімдеді. Сондай-ақ кеме қаты­насының қауіпсіздігіне кепілдік беруден бас тартты. Әрі Қара теңіздің солтүс­тік-батысындағы теңіз гума­ни­тарлық дәлізін қысқартуға ниетті. Кремль билігі Мәскеудің талап­тары орындалған кезде Ресей Украи­наның астығын Қара теңіз порттары арқылы экспорттауға мүм­кіндік беретін ке­лісімге қайта оралатынын атап өтті.

Астық келісіміне 2022 жылғы маусымда Ресей, Украина, Түркия және БҰҰ қол қойған болатын. Со­ған сәйкес, халықаралық кемелер Украина порттарынан Қара теңіз арқылы дәнді дақылдарды тасымалдайды. Мә­міле бір жылдан астам уақытқа созылды. Бастапқыда келісім 120 күн­ге арналған. Кейін оның мерзімін ұзарт­ты. БҰҰ, Түркия, Ресей және Украина шенеуніктері жұмыс істейтін үйлестіру және бақылау орталығы құрылды.

Жалпы, Украина астығы әлемдік эскпорт нарығының 10 пайызын құрайды. Жыл сайын пәленбай миллион тонна бидайын шетелге сатады. Сондай-ақ Украина – көлемі жөнінен әлемдегі төртінші ірі астық экспорт­таушы ел. Әдетте, жер жаһанда қолда­нылатын күнбағыс майының 42 пайы­зы­н, жүгерінің 16 пайызын және би­дайдың 9 пайызын өндіреді.

Африка құрлығындағы, Таяу Шы­ғыстағы көптеген мемлекет Шығыс Еуропадан келетін дәнді дақылға мұқ­таж. Осыған байланысты Ресейдің астық келісімінен шығатыны, оған қоса Украина жағалауына бағыт алған кемелерді атқылау ықтималдығы әлем­дік нарықтағы астық бағасын ша­рық­татып жіберді.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы Антониу Гутерриш Ресейдің Қара теңіздегі астық келісімін тоқтату шешіміне қатты өкінетінін жеткізді. Оның айтуынша, Кремль билігінің бұл қадамы аштыққа тап болған жүз миллиондаған адамға теріс әсер етеді. Осы орайда, Бас хатшы бұған дейін астық келісіміне байланыс­ты Ресейді сынауға тоқтау салып кел­генін, осы­ған қарамастан ресми Мәскеудің мәмі­леден бас тартқанын түсіне алмай­­тынын жеткізді.

«Ресей Федерациясының бұл ше­шімі әлемнің түкпір-түкпіріндегі мұқ­таж адамдарға соққы береді. Бір­ақ бұл Украина мен Ресей Феде­рациясының азық-түлік өнім­дері мен тыңайтқыштарын жаһан­дық нарыққа кедергісіз шығуын жеңіл­детуге бағытталған күш-жігерімізді тоқтатпайды», деді А.Гуттерриш.

Еуропалық одақ қалыптасқан ахуалға қарамастан, мәселенің шеші­летініне үміт білдіреді. Еуропалық комиссия төрағасы Урсула фон дер Ляйен Мәскеудің келісімнен шығу шешімін айыптады. Осы орайда, Еуро­палық одақ украин астығын әлемдік нарыққа жеткізу жұмысын жалғастыра беретініне екпін берді.

Украина Президенті Володимир Зеленский Ресейдің келісімді тоқтату туралы мәлімдемесіне қарамастан Киев астықты экспорттауды тоқтат­пайтынын атап өтті. Оның айтуынша, Украина тарапы тікелей Кремльмен келісім жасаспаған.

«Екі келісім бар. Біріншісі – Украи­­на, Түркия, БҰҰ арасында, екінші келісімге – Ресей, Түркия, БҰҰ тараптары қол қойды. Сондықтан Ресей мәмі­лені тоқтататынын айтқа­нымен, Кремль тарапы БҰҰ Бас хатшысы Гутерришпен және Түркия президенті Ердоғанмен жасаған келі­сімін бұзады. Бізбен емес. Олармен ешқандай келісі­міміз болған жоқ», деді В.Зеленский.

Қысқасы, Кремль билігінің астық келісіміне қатысты суыт қадамы бүкіл әлемді әбігерге түсірді. Украинадағы соғыс­тың аяқталуын асыға күтіп отыр­ған шартарап кезекті оқыс ше­шімді ауыр қабылдағаны анық. Әсіресе, бұл Африка құрлығындағы көп­теген елге ауыр тиеді.

BBC агенттігінің хабарлауын­ша, ресми Мәскеудің «Қара теңіз келі­сімінен» шығуы Африка мемле­кет­терін сатып кеткенмен тең. Өйт­кені 27-28 шілдеде Оңтүстік Афри­ка Республикасында Ре­сейдің қаты­суымен құрлықішілік саммит өтеді.

«Ресейдің астық келісімінен шы­ғу шешімі – жаһандық азық-түлік қауіпсіздігінің арқасынан пышақ салу. Бұл Сомали шығанағындағы құрғақшылықтың зардабын тартып отырған елдерге ауыр салмақ түсіретін қадам», деді Кения Сыртқы істер министрі Корир Синг’Оей.

Шығанақта Сомали, Эфиопия, Эритрея және Джибути орналасқан. Соған қарамастан құрлықтың басқа мем­лекеттерінің билігі де дабыл қа­ғып жатыр. Шығыс Африкадағы ауыл шаруашылығы кейінгі кезде құр­ғақшылықтан қатты зардап шекті, ал құр­лықтың солтүстік бөлігі азық-түлікті толығымен импорттайды. Мә­селен, Сомали, Кения, Эфиопия, Оңтүстік Судан және Нигерия елдегі дәнді дақылды түгелдей сырттан тасиды. Мысыр – Украина өнімдерін ең ірі импорттаушылардың бірі.

Әлемдік нарықтағы астықтың ба­ғасы өсуі мен Украинадағы дән­ді дақылды тасымалдауға туған ке­дергі басқа экспорттаушы елдерге қалай әсер етуі мүмкін? Мәселен, Қа­зақстан әлемдегі бидай экспорттайтын он елдің қатарына кіреді. Сарапшылардың айтуынша, сыртқы сауда көлемі күрт артады деп айтуға әлі ерте. Әзірге әліптің артын бағу керек.

Сәуірде Ауыл шаруашылығы вице-министрі Ербол Тасжүреков былтыр қамбаға 22 миллион тонна астық және бұршақты дақыл жиналғанын атап өткен-тұғын. Соның 16,4 миллион тоннасы бидай. Осы орайда айта кеткен жөн. Қазақстанның астығы негізінен Қытайға, Орталық Азиядағы көршілес елдерге, Иран және Ауғанстанға экс­портталады. Ұлттық статистика бю­росының мәлі­меттеріне сүйенсек, биылғы қаңтар-мамыр айларында 3,2 миллион тонна бидай өнімі сатылған. Бұған 458 мың тонна арпаны қосыңыз. Қысқасы, экспортталған тауар көлемі аз емес.

Сарапшы Андрей Чеботарёв «Қара теңіз келісімінің» аяқталуына екі жа­ғынан қарау керек екенін алға тартады. Біріншісі – Қазақстан үшін артық­шылық. Яғни, еліміз бидайды экспорттау арқылы көбірек пайда табады. «Мұның кемшілігі – дайын өнімнің біраз бөлігін сатып аламыз, ал оның құнына бидай бағасы да енеді. Сәйкесінше, астық қымбаттауы әлемдік азық-түлік инфляциясына әсер етеді. Салдарынан бұл біздің елге де әсер етеді, өйткені біз импортқа тәуел­діміз», дейді А.Чеботарёв.

Экономист Айбар Олжаев Қазақ­стан бидай құнының көтерілуінен пайда таба алатынын алға тартады. Оның айтуынша, біздің астықты сатып алатын мемлекеттер тізіміне өзгеріс енуі екіталай.

«Нарықта мәселе жоқ. Пәкістан, Ауғанстан секілді мемлекеттер – елі­міздің бидайын сатып ала береді. Яғни, осылайша біз Кіші Азияны астықпен қамтамасыз етеміз. Биыл, бәлкім, Африка елдерінен қосымша тапсырыс келуі ықтимал. Ал Парсы шығанағы елдерінің Қазақстанға қы­зы­ғушылығы бұрынғыдан арта түседі. Жалпы, түскен астықтың 8-9 миллионын өз елімізде қалдырамыз. Өйткені кез келген мемлекетке қор керек қой. Сондықтан экспорт көлемі өзгереді деп есептемеймін. Әлемдік нарық қалай өзгерсе де, шетелге сататын бидай көлемі сол қалпында қала береді. Тек астық бағасы өссе, елі­міздің қоржынына түсетін қаражат көлемі соған сәйкес ұлғаяды», дейді А.Олжаев.

«KazGrain» Ұлттық экспорттаушылар қауымдастығының басқарма төрағасы Зейнолла Абдуманапов бұқа­ралық ақпарат құралдарына бер­ген сұхбатында Қазақстан бидайына қызығушылық артқанын атап өткен. «Бір-екі апта бұрын аса қатты сұраныс болған жоқ. Бірақ Ресей астық келісімінен шыққан 18 шілдеден бастап Орталық Азияда, атап айтқанда, Өзбекстанда қазақ бидайына сұраныс артты», дейді Абдуманапов.

«KazGrain» басшысы келтірген мәліметке сай, бидайдың экспорттық бағасы Өзбекстан бағытында тоннасына 230 доллардан 235 долларға дейін өскен. З.Абдуманапов бидайдың сыртқы саудадағы қаншалықты өсе­тінін болжау әлі де қиын екенін алға тартады.