Дубляждың тілі неге кесілді?

Кинотеатрлардың маңызын мынадан-ақ байқауға болады. Былтыр еліміздің түкпір-түк­пірінде 985 мыңнан аса көр­се­ті­лім жасалған. Шамамен 17 мил­лион­ға жуық адам үлкен эк­ран алдында фильм тама­ша­лап­­ты. Кино­театрлардың 2022 жылғы пайдасы 26,9 миллиард тең­ге­ні құраған.

Бірақ миллиардтаған теңге айналғанымен, киноиндустрия сала­сында қазақ тілі кенже қа­лып отырғаны жасырын емес. Бұл туралы талай мәрте жазылды да, айтылды да. Дегенмен, сең қозғалар емес. Ара-тұра амери­калық бір-екі өнім қа­зақ­ша сөй­леп қояды. Оның өзінде, кинотеатрлар ыңғайсыз уақытқа қойып, көрерменнің құқығы тапталады. Осымен бітті. Мысалы, 4 қыркүйекте Астанадағы ки­но­театр­­­­­ларда 25 фильмнің көр­се­тілімі жос­пар­лан­ғ­ан. Соның біреуі ғана қазақ ті­лінде. Мақсат Ос­па­новтың ре­­жиссерлігімен түсі­ріл­ген отан­­дық «Менің үйім қайда?» фильмі. Қал­ғанының бәрі орысша сөй­лейді.

Осы орайда, мына мәселені ескере кеткен жөн. Бұрын елі­міз­дегі кинотеатрлар гол­ливуд­тық фильмдердің Ресейде дуб­ляж­далған нұсқасын көр­се­тетін. Ал солтүстіктегі көр­ші­мізде дуб­­­ляждау жолға қо­йылғаны бел­­гілі. Дегенмен, Ресейдің Ук­раи­наға басып кіруі салдарынан америкалық компаниялар аталған елге фильм жеткізуден бас тартты. Сондықтан отандық кинотеатрлар балама жол іздеген. Ақыры Грузиядағы студиялар орыс тіліне аударған фильмдерді көрсетуге көшті.

Бірнеше кинотеатр желісінің иесі Данияр Айса бұқаралық ақпарат құралдарына берген сұхбатында қазақша дубляжды жетілдірудің ұтымды сәті келіп тұрғанын алға тартады. Оның айтуынша, кейінгі кезде қазақша сөйлейтін блокбастерлерді көру­ге құштарлар саны жыл санап артып келеді.

«Қазір кино нарығын дамы­ту­дың бірегей мүмкіндігі бар. Ең үлкен екі нарық – Ресей мен Украина соғысқа байланысты жабылды. Қазақстан олардан кейінгі үшінші нарық саналамыз. Батыс продюсерлер еліміздің кинопрокатшыларына фильмдерді аударуға мүмкіндік берді. Бірақ олар фильмдерді қазақ тіліне аудар­майды. Басқа елде (Грузия) орыс тіліне де аударады. Яғни көз алдымызда бизнестің басқа жаққа кетіп жатқанын көріп отыр­мыз. Сонымен қатар қазіргі таңда сұраныс бар, оңтайлы сәт туып тұр. Алайда қазақ тілін дамыту үшін еш нәрсе жасап жат­қан жоқпыз», дейді Д.Айса.

Парламент 2018 жылы «Ки­не­­матография туралы» заң қа­былдаған. Соған сәйкес, ел аума­ғында фильмдерді прокаттау қазақ тілінде және басқа да тіл­дер­де жүзеге асырылады. Осы құжат аясында прокаттаушылар фильмдерді қазақ тіліне дубляж жасалуға не субтитрлеуге, не кадр сыртындағы аудармамен қам­та­масыз етуге тиіс. Алайда бұл заңның олқылығы да осында болып тұр. Кинотеатрлар құжаттың жеңілдігін пайдаланып, субтитр ғана қосып, фильм­де­рді сол баяғы орыс тілінде көрсетуге құмар.

Дубляж режиссері Назерке Лесбекқызы БАҚ-қа берген сұх­батында субтитр қазақ тілі­нің мәртебесін түсіру деп есеп­тей­тінін жеткізді. Оның ай­туын­ша, субтитрді ешкім оқып үлгермейді. Осылайша, дымға пайдасы жоқ жұмысқа ақша шашып отырмыз. Бұл – мәселенің бір жағы ғана. Екіншісі, субтитр­лер­дегі қателерден көз сүрінеді. Яғни бар деген аты ғана.

«Қазақфильмге» қарасты Дубляж және субтитр бөлімінің басшысы Аида Елгезекова былтыр «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында бір фильмді қазақ тілінде толықтай сөйлету үшін шамамен 30 миллиондай теңге кететінін мәлімдеген. Бір қарағанда, көп сома секілді көрінгенімен, кино прокат саласында миллиардтаған қаражат айналып жатқанын ескерсек, бұл теңіздің тамшысындай ғана.

Биыл бұрынғы Мәдениет және спорт министрі Асхат Ора­лов жыл соңына дейін 15 фильмді қазақ тілінде дыбыстау жоспарда екенін мәлімдеген. «Мәдениет және спорт министр­лі­гінің 7 жылдық даму жоспары бекітілді. Былтыр 3-4 фильмнің дубляжы жасалған болатын. Бірақ біз тұжырымдамаға басқа көрсеткіштерді енгіздік. Енді жыл сайын дубляжданатын фильм­дердің саны үш есеге көте­ретін боламыз. Яғни жыл сайын 15 фильм ұсынылады», деді сала басшысы.

Дегенмен, күні кеше аталған министрлік таратылып, оның орнына Мәдениет және ақпарат министрлігі мен Туризм және спорт министрлігі құрылды. Ал жыл соңына дейін 15 фильмді дубляждауға уәде берген Асхат Оралов қызметінен кетті. Енді бұл жоспар соңына дейін жете ме, жоқ па, ол жағы белгісіз.

Фильмді ана тілде сөйлету мәселесі сөз болғанда Украинаны тілге тиек еткен жөн. Аталған елде 2006 жылға шетелдік өнім­дер украинша сөйлемейтін. Ке­йінірек ахуалдың бұлай жал­ғаса беруі қауіпті екенін түсін­ген ел басшылығы дубляж мәсе­ле­сіне ерекше назар аударды. Сөйтіп, ел Үкіметі 2006 жылдың 1 қыркүйегінен бастап украин тіліне дубляждалған фильм­дер кемінде 20 пайыз, 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап кемінде 50 пайыз, ал 2007 жылғы 1 шілдеден бастап кемінде 70 пайыз болуы керек деген қаулы шығарды. Голливудтық студия­лармен тікелей жұмыс істеген украиналық дистрибьюторлар мұндай бастаманы қолдады.

Бастапқыда мұндай бастама­ға бірқатар компания қарсы шық­қан. Олар да украин тіліне ауда­­рылған фильмдердің көрер­ме­ні аз, мамандар жоқ деген сылтауды алға тартқан-ды. Бастапқыда халық бұрынғыдай орыс тілін­де­гі фильмдерді көбірек таң­дады. Бірақ уақыт өте келе ахуал өзгерді. Ана тіліндегі дуб­ляж сапасының деңгейі жоғары екенін түсінген тұрғындар ук­раин­­ша сөйлейтін фильмдерге ағылды.

Тағы бір ерекшелігі, Украи­на­да дубляжбен айналысатын компаниялар шетелдік өнім­дер­ді аударып қана қоймай, ха­лық­тың болмысына бейімдей білді. Мысалы, орысша «Хәрри Поттерде» барлық кейіпкердің акцентінде айырмашылық жоқ. Ал украин нұсқасында кейіп­кер­лер түпнұсқадағыдай түрлі диалектілерде сөйлейді.

Қорыта айтқанда, дәл қа­зір еліміздің дубляж саласы үшін таптырмас мүмкіндік туып тұр. Алда-жалда шетелдік фильм­дерді көптеп қазақша сөй­лет­сек, дайын өнімдерді Қа­зақ­стан­да ғана емес, көршілес Қыр­­ғыз­стан, Өзбекстан, тіпті Моң­ғолия, Қытай, Ресей секілді мем­ле­кет­тер­дегі қазағы көп өңірлерде көрсетуге жол ашылады.