Әлемді алаңдатқан астық келісімі

Бұқаралық ақпарат құралдарында тараған мәліметке сүйенсек, екіжақты әңгімеден нәтиже шықпаған. Р.Ердо­ған ресейлік әріптесін Қара теңіз арқылы өтетін астық келісімін қайта жал­ғас­тыруға көндіре алмаған сыңай­лы. Кез­десуден кейінгі баспасөз мәлім­де­ме­сінде Кремль басшысы Ресей ауыл шаруашылығы экспортына қатысты бүкіл келісім орындалған жағдайда ғана астық келісімін қайта жаңғырту мүмкіндігін қарастыруға дайын екенін жеткізді.

Сондай-ақ Ресей Президенті Киевті негіз­сіз айыптап, Украина гума­нитар­лық дәліздерді әскери мақсатта пайдаланатынын көрсетті. Оның айтуынша, Ресей астық дәлізінің қауіпсіздігін қамтамасыз еткен. Ал Батыс елдері Ре­сей­дің астық келісімін сылтауратып, Украинаға қару-жарақ жеткізіп жатыр.

Дегенмен Кремль басшысының сөзі шын­дыққа сай келмейтінін халық­ара­лық сарапшылар алға тартады. Бұ­қаралық ақпарат құралдары да мұ­ның негізсіз екенін жарыса жазды. Себебі Ресей тарапы бірнеше мәрте астық тиел­­­­­­­­ген кемелерге шабуыл жасап, дәнді дақыл тасымалдауға арналған порттарды зымыранмен атқылаған-тұғын.

Естеріңізде болса, Астық келісіміне 2022 жылғы маусымда Ресей, Украина, Түркия және БҰҰ қол қойған болатын. Соған сәйкес халықаралық кемелер Украина порттарынан Қара теңіз арқылы дәнді дақылдарды тасымалдайды. Мәміле бір жылдан астам уақытқа созылды. Бастапқыда келісім 120 күн­ге арналған. Кейін оның мерзімін ұзартты. БҰҰ, Түркия, Ресей және Украина шенеуніктері жұмыс істейтін үй­лестіру және бақылау орталығы құ­рылды. Ал 17 шілдеде Ресей тарапы Украина астығын Қара теңіз порт­тарынан экспорттауға мүмкіндік бере­тін келісімнен ресми түрде шық­қан-ды. Сөйтіп, кеме қатынасының қауіпсіздігін қамтамасыз етеміз деген уәдесін бұзды. Осыдан кейін ресейлік әскерилер Украина порттары мен элеваторларын бомбалады.

Сарапшылардың айтуынша, мұ­ның бірнеше себебі бар. Wall Street Journal-дың хабарлауынша, Р.Ердоған «Азов­сталь» қорғаушыларын Украи­на­ға қайтарып, Швецияның НАТО-ға кіруін мақұлдауы Кремльдің шамына тиген. Басылым осыдан кейін Ресей астық келісімін ұзартудан бас тартқанын жазады. Оған дейін де солтүстіктегі көршіміз бірнеше мәрте астық келісімін бұзатынын айтып, доқ көрсеткен-ді. Айта кетерлігі, Ук­раина дәнді дақылын Қара теңіз арқы­лы қауіпсіз тасымалдау жөніндегі уағ­да­лас­тыққа 2022 жылғы 22 шілдеде қол жеткізген. Бірақ Ресей билігі бірнеше рет қарсы тарап уәдесін орындамайды деген же­леу­мен келісімді бұзуға талпынды. Алайда Түркия, Украина билігі және БҰҰ өкіл­дері келісімдердің сақталуына мүдделі.

Өз кезегінде Түркия Президенті Р.Ердоған көп ұзамай келісім жалғаса­ты­нына үміт білдірді. Оның айтуын­ша, Түркия мен БҰҰ бастапқы келісім­ге арағайындық жасап, мәселені оңтай­лы шешу үшін жаңа ұсыныстар па­кетін әзірлеп жатыр. Р.Ердоған түсі­ніс­пеушіліктердің жойылатынын алға тартып отыр. Бірақ Америка Құрама Штат­тары мен Еуропалық одақ Мәс­кеу­дің шағымдарын негізсіз деп санап отыр. Өйткені Ресейге салынған санкциялар елдегі астық және тыңайтқыш саласын қамтымайды.

Сарапшылардың пікірінше, ке­лісім­нің кідіруі Украина мен Ресей асты­ғына арқа сүйейтін Африканың бірнеше еліне ауыр соққы болып тимек. В.Путин баспасөз жиынында Ресей тарапы «қара құрлыққа» тегін астық жеткі­зетінін мәлімдеді.

«Біз Африканың алты мемлекетімен келісімді аяқтап қалдық. Оларға азық-түлікті тегін жеткізіп, тіпті жеткізу мен логистиканы тегін жүзеге асыруға ниеттіміз. Бұл жұмыстар екі аптадан кейін басталады», деді В.Путин.

Дегенмен Ресейдің астығы Аф­ри­­ка­ның мәселесін қаншалықты шеше алады? Азық-түлік тапшы құр­­­лықтың жағдайын оңалта ма? Екі­талай. Өйткені Украина астығы әлемдік эскпорт нары­ғының 10 па­йызын құрайды. Жыл сайын пәленбай миллион тонна бида­йын шетелге сатады.

Сондай-ақ Украина – көлемі жөні­нен әлемдегі төртінші ірі астық экспорттаушы ел. Әдетте, жер-жаһанда қолданылатын күнбағыс майының 42 пайызын, жүгерінің 16 пайызын және бидайдың 9 пайызын өндіреді. Африка құрлығындағы, Таяу Шығыстағы көп­те­ген мемлекет Шығыс Еуропадан ке­ле­тін дәнді дақылға мұқтаж. Ендеше, мұ­ның орнын жалғыз Ресей баса алмайтыны түсінікті.

Сарапшылар Ресейге астық келісімі қажет емесін алға тартады. Керісінше, бұл Украина мен әлем елдеріне керек. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, Киев дәнді дақылын экспорттау арқылы қосымша пайда түсіреді. Ал Кремль бұған тосқауыл қоюды кө­з­дейді. Оның үстіне, Ресей көп мөл­шер­де өнім жинады. Астық қоры шамамен 100 млн тоннадан асты. Ендеше, мол байлықты сататын жер керек. Ал ай­мақ­тағы басты бәсекелес Украина екені түсінікті.

Бертінге дейін Киев астықты үш бағыт бойынша экспорттап келді. Келі­сім бұзылмағанға дейін кеме арқылы Ыстанбұлға, Дунай өзеніндегі порт­тарға, Еуропаға жүк көліктері және темір­жолмен жеткізді. Ресей астық­ты қауіпсіз тасымалдау жөніндегі уағда­лас­тықты бұзған соң, бірінші жол ке­сілді. Енді Қара теңізбен тасымалдау қауіпсіз емес.

Қазіргі таңда Кремль екінші бағыт­ты жоюға тырысып жатыр. Иран­да жасалған дрондар күн сайын Украи­на­ның порттарына шабуыл жасап, қоймаларды қиратуға көшкен. Әлбетте, әуе шабуылына қарсы қорғаныс құрал­да­ры қарап жатпасы анық. Бірақ қара­құстай қаптаған дронның бәрін қал­пақ­пен ұрғандай қағып түсіру оңай шаруа емес.

Үшінші бағыттың мәселесі жетер­лік. Қазір Киев Молдова, Польша ар­қы­лы және Еуропалық одаққа апаратын басқа да тасжолдармен астық жеткізеді. Бірақ теміржол және жүк көлігімен мол дәнді дақылды тасымалдау қиын. Сондай-ақ «қарт құрлықтың» шаруалары Украинаның арзан астығы елге келгеніне наразы.

Сарапшылар ресми Мәскеудің келісімді жандандыруға асықпауының тағы бір себебін айтады. Кремль Батысқа қиын талап қойып отыр. Бұған, әлбетте, ешкім келіспейді. Осындай қадам ар­қылы Украинаны астық нарығынан то­лықтай ығыстырып шығармақ. Сөй­тіп, тауар жетіспегендіктен баға өсіп, Ресей өз өнімін қымбатқа сатады.