Хан ордасында не жаңалық бар?

– Ғайса Темірболатұлы, Хан ордасы тарихи-мәдени, архи­тек­туралық-этнографиялық мұ­­­ражай-қорығы – Батыс Қазақ­­стан облысы ғана емес, күл­лі Қа­зақ­­станға әйгілі, жал­пыұлттық киелі нысан қата­рына кіретін ме­кеме ғой. Әуел­гі әңгімені осы мұ­ражай-қорықтың тарихынан бастасақ.

– Иә, Бөкей Ордасының ше­жірелі тарихын жинақтап, батыс өңірінің құнды жәдігерлерін сақтап, тарихи мұралардың баға жетпес құндылығын көпшілікке насихаттап жүрген Батыс Қазақ­стан облыстық Хан Ордасы музей-қорығының құрылғанына 60 жылдан асып барады.

Музей – өлкенің тарихы, халық­­тың қазынасы. Музей ісі ел­д­ің тарихын, мұрасын ұрпаққа жал­ғастырушы болғандықтан әр­дайым басты назарда. Сонау хан билеген заманға үңілсек, Бөкей ханның ұлы Жәңгір 1828 жылы өзі салдырған сарайының бір бөлмесіне қару-жарақ палатасын ұйымдастырып, сол кезеңде музей ісін бастап кеткен екен. Заманның қым-қиғаш уақытының өзінде өлкемізден шыққан мемлекет және қоғам қайраткері Сейітқали Меңдешев 1917 жылы халықтың рухани мұрасын – жәдігерлер мен этнографиялық туындыларды, шежірелерді жинау жөнінде бастама көтерген. Ал 1919 жылы қоғам қайраткері Мұстафа Кө­кебаев Бө­кей Ордасында «Ха­лық мұра­жайын» ашу туралы үндеу тастаған. Осындай зиялылардың музей ашу жөнінде көтерген мақсат-ойларын ресми түрде жүзеге асырған – осы өңірде туып-өскен, халық ағарту саласының ардагері Қазақ КСР-іне еңбек сіңірген ұстаз Ах­метфайыз Юсупұлы Тажет­динов еді. Музей 1962 жылы 15 жел­­тоқ­санда қоғамдық негізде се­ло­лық кітапхананың жанындағы бір бөлмеде Ордадағы революция тарихын бейнелейтін 55 экспонатпен ғана ашылып, «Орда тарихи-революциялық музейі» деп аталды.

Музей 1967 жылы мемлекеттік музейлер санатына енгізілді. 1969 жылы ХІХ ғасырдың тарихи-архитектуралық ескерткіші Каз­начейство ғимаратына көшірілді. 1997 жылдан бастап Орда тарихи-революциялық музейі «Орда тарихи музейі» деп атала бастады. 2002 жылы «Бөкей ордасы аудан­дық тарихи-музейлік ке­­шені» дәрежесіне көтерілді. 2003 жылы музейлік кешен Ха­лықаралық ИКОМ мүшелігіне алынып, Парижде тіркелді. 2005 жылы Бөкей ордасы аудандық тарихи-мұражай кешені Батыс Қа­зақстан облыстық мәдениет басқармасына беріліп, «Бөкей ор­дасы тарихи-мұражай кешені» мемлекеттік коммуналдық қазы­налық кәсіпорны болып аталды. Музей 2014 жылдан «Каспий қақпасы» кластеріне енгізіліп, 2017 жылы «Қазақстанның 100 киелі нысаны» тізіміне қосылды. 2018 жылы Қазақстанның республика көлемінде тарихи-мәдени маңызы бар нысандардың ансамблі ретінде Мемлекеттік реестрге тір­келді. 2018 жылы «Қазақстан Рес­пуб­ли­касының Ішкі және келу туризмін дамытудың» 2019-2023 жыл­дарға арналған мемлекеттік бағдарламасына енгізілді. 2019 жылы музейлік кешен Батыс Қазақстан облыстық Хан Ордасы тарихи-мәдени, архитектуралық-этнографиялық музей-қорығы МКҚК болып өзгертілді. 2019 жылы Қазақстан Республикасы Үкіме­тінің қаулысымен Хан Орда­сы музей-қорығы өңірлік дең­гей­дегі туристендіру картасы обьек­тілерінің тізбесіне (ТОП-50) енді.

– Қазір мұражай-қорық аума­ғында қанша ғимарат, нысан, қанша жәдігер бар? Оның ішін­де ең құндысы, ерекшесі деп қай нәрсені айтар едіңіз?

– Бүгінде Хан Ордасы музей-қорығы құрамына республикалық маңызы бар мемлекеттік реестрге тіркелген 16 тарихи-архитек­туралық ескерткіш, соның ішінде 13 ғимарат, 3 кесене кіреді. ХІХ ғасырда салынған Казначейство ме­кемесі ғимаратында – «Бөкей ордасы тарихы музейі», Хан са­райының сақталған шығыс бө­лі­гінде – «Қару-жарақ палатасы музейі», Хан Сарайының орталығы мен батыс бөлігінде – «Хан Сарайы» музейі, дәрігер А.А.Сер­гачев тұрған үйде – ақын «Шәң­­герей Бөкеевтің әдеби-ме­­мо­риалдық музейі», Қыз­дар училищесі ғимаратында – «Халыққа білім беру музейі», Хан мешітінде – «Хан мешіті» ме­­мориалдық музейі, мектеп инс­пекторының үйінде – «Тұңғыш қазақ баспаханасы музейі» ор­наласқан. Тарихи Тарғын мек­тебі және Хан сарайының батыс бөлігін әкімшілік және қызметкерлер кең­сесі ретінде пайдаланып отырмыз. Оның сыртында 6 тарихи маңыз­дылығы бар ғимарат тағы бар. Му­зей-қорық құрамындағы пантеон Хан Ордасынан 3 ша­қырым жерде орналасқан. Мұн­да Хан Жәңгірдің, күйші Дәулет­керей Шығайұлының және этно­граф ғалым Мұхамед-Са­лық Ба­бажановтың кесенелері бар.

Музей-қорық қорында сақ­тал­ған жәдігер саны 19 мыңға жу­ық. Құнды бұйымдардың арасында ХІХ ғасырдан сақталған Исатай Тайманұлының сарбазы Шотұлы Аренге сыйлаған қанжары, Иса­­тай-Махамбет көтерілісіне қа­тыс­­­қан Тоқпан батырдың найзасы, Шыналы Байтілеуовтің қо­ңыраулы найзасы, жыланбас жүген, сындырмалы домбыра, 300 жыл бұрынғы бал шелек, казначейство мекемесінің мөрі мен сейфі, Ордадағы түрменің мөрі, күміс әшекей бұйымдар, ыдыс­тар, т.б. заттарды айтуға болады. Дегенмен Хан Ордасына келген адам мұражай жәдігерлерінен ғана емес, тарихи мекеннің өзіндік аурасынан – көне ғимараттардан, су­сыған құмнан, көк тіреген қарағай орманнан, зеңгір көктен, тұнық ауадан да ерекше әсер алары анық. Жасқұс құмның қойнауындағы әр жұтым ауаның өзі тарихқа толып тұр дер едім.

– Соңғы жылдары мұражай «қорық» мәртебесін алғанын білеміз. Бұл сіз басқарып отыр­ған мекемеге қандай қосымша мүмкіндік береді?

– Иә, біздің мекеме 2019 жылы мұражай-қорық дәрежесін алғанын айттық. Бұл істе осы мекемені 1978-2009 жылдар аралығында бас­қарған менің әкем Темірболат Ма­қымұлының еңбегін айтпай кетуге болмас. Тәуелсіздік жылдары музейді заман талабына сай қай­та құрып, әсіресе мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Хан сарайының сақталмаған орталығы мен батыс жақ бетін қайта қалпына келтіруге зор үлес қосты. 2005 жылы «Қазақстан Республикасында Мәдениеттің сақталуы және дамуын заңдық қам­тамасыз ету» мәселесі бойын­ша парламенттік тыңдауға қаты­сып, Қазақстан Республикасы Пар­ламенті Мәжілісінің әлеуметтік-мәдени даму жөніндегі комиссиясына Бөкей ордасы музейлік кешенін тарихи-мәдени, табиғи қорық музейіне айналдыру жө­нінде ұсыныс түсірді. Тарихи оқи­ғалардың бірнеше куәгер орындары сақталған, табиғаты ерекше Хан Ордасы ауылы ашық аспан астындағы музей, туристік орын болуға лайықты мекен екен­іне көптің назарын аударт­ты.

Мұражай-қорық мәртебесі біз­ге тың серпін берді. Енді тек бір музей шеңберінде өлке тарихын насихаттап, жәдігерлерді көрсетіп отырмай, ауыл ішіндегі ХІХ-ХХ ғасырлардан қалған тарихи-архитектуралық ескерткіш ғима­раттарды сақтау үшін қорғауға алып, насихаттауға, сол арқылы туристерді қызықтыруға, осында туризмді дамытуға үлкен мүм­­­­кіншілік беріп отыр. Қазір музей-қорық аумағын кеңейтіп, вело­туризм, атты туризм, спорт алаңдарын, этноауыл, көрме ала­ңын, іс-шаралар өткізілетін жазғы клуб, демалыс орындарын жасақ­тауға кірістік. Мұражай-қорық қыз­меткерлері үшін әкімшілік ғимарат, келушілерге ақпараттық қызмет көрсететін визит-орталық құрылысы аяқталуға жақын.

– Мұражай-қорық аумағында бірнеше жаңа ғимарат салынып, бірнеше ғимаратқа реставрация жасалған екен. Сол туралы айтсаңыз.

– Соңғы жылдары көптеген оң өзгеріс болды. 2010 жылы об­лыстық бюджеттен кешен ауласы жанындағы бұрынғы мектеп қалашығының 5 үйін алуға және жәдігерлер сатып алуға қаржы бөлінді. Осы үйлердің бірінде 2013 жылы «Тұңғыш қазақ баспаханасы музейі» ашылды. Мұнда қазақ зиялыларының сонау 1911 жылы бас біріктіріп, тұңғыш ұлттық басылым – «Қазақстан» газетін шығарғанынан басталатын тарих қамтылған. Ал 2015 жылы Хан сарайының орталық бөлігінде «Хан сарайы» мемориалдық музей-үйінің көрмесі ашылып, қызмет етіп жатыр. Бұл жерден Байтоқ жырау жырлаған «Атадан аса туған Жәңгір хан, Екінші Исмайылдан алғыр хан, Арғы түбін болжаған, Атаның алмаған қонысын алып, Аннан сарай салдырған. Атадан артықшылығын аннан білемін: Ол салдырған сарайдың Айналасы айшылық, Көлденеңі күншілік, Көргендер көзі қиып кете алмас» деп жырлаған «алпыс бөлме, жүз есікті» хан сарайының сәулетін көре аласыз.

2019 жылы ХІХ ғасырда са­лынған дәрігер А.А.Сергачев тұрған үйде ақын Шәңгерей Бө­кеев­­тің әдеби-мемориалдық му­зейі ашылды. Шәңгерейдің ақын­­дығы, ағартушылығы, ауыл ша­руашылығындағы жаңашыл­дығынан бөлек, қазақтан шыққан тұңғыш фотограф болғанын осы музейге келген адам танып-көріп, таң-тамаша болары анық.

Ал 2021 жылы «Хан меші­тінде» мемориалдық музей жасақ­талды. Мешіттің тарихи ғимараты сақталмағанымен, іргетасы табылып, дәл сол жерге фотосуреті ар­қылы айнытпай қайта көтеріл­генімен де құнды. Бұл музейден Бөкей ордасының тұңғыш ахуны Жаббар Хамадовтың жеке Құран кітабын көруге болады.

Сонымен қатар мемлекет және қоғам қайраткері Сейітқали Мең­дешев тұрған, 1842 жылы салын­ған үй мен 1852 жылы Ор­дада ашылған аурухананың көне ғимаратына 2021-2022 жылдары жаңғырту жұмысы жасалды.

Республикалық маңызды та­рихи-архитектуралық ескерт­кіш­тердің мемлекеттік реестріне ен­гізілген музей-қорық құра­мын­дағы өзге де ғимараттар кезең-кезе­ңімен қалпына келтірілетін болады.

– Орданы әуелден «Тұң­ғыш­тар мекені» деп атайтынын біле­міз. Солардың кейбіріне тоқ­талсаңыз?

– Биыл жыл басынан бері біздің Хан Ордасы музей-қорығында 80-нен аса іс-шара өткен екен. Бұл іс-шараның барлығы да өлкемізден шыққан атақты тұлғалардың, елеулі оқиғалардың мерейтойлық даталарына арналған.

Мысалы, биыл 17 мамыр күні музей-қорықтың қор сақтау бөлімі өр рухты ақын, дауылпаз күйші, қазақ тарихынан ойып орын алған бірегей тұлға, туғанына биыл 220 жыл толып отырған Ма­хам­бет Өтемісұлына арналып «Дауылпаз ақын – ел мақтаны» атты Махамбет оқулары өтті. Бұл дәс­түрлі шараға ауылдағы түрлі мекеме қызметкері мен жастар белсене қатысты. Ал жоғарыда айтылғандай, музей экспозиция­сында ақынның өмірбаянына, ұлт-азаттық қозғалысына қатысты мәлімет молынан қамтылған.

Бөкей ордасы – Ордада құ­рылған қазақтың І-атты әскер полкінің сарбазы Ғабит Сары­баевтың және ғалым, педагогика ғылымдарының кандидаты Шам­ғали Сарыбаевтың да туған жері. Осы тұлғалардың 135 жыл­дығына орай «Ағайынды Сары­баевтар» тақырыбында көрме ұйымдастырдық. Бұл көрмеде мектеп оқушылары Ордада атты әскер полкінің құрылу тарихы, полк құрамы, соның ішінде Ғабит Сарыбаевтың жорық жолдары, азамат соғысынан кейінгі ұстаздық жолы, өмірінің соңғы жылдары Алматы қаласында өткен өмірі туралы танысты. Сонымен қатар оқушыларға Шамғали Сары­баевтың өмірбаяны, алған білімі, алғашқы еңбек жолы, тілшілік, журналис­тика саласын меңгеруі, білім саласындағы жетістіктері туралы толық жеткізілді.

– Хан Ордасы кешені облыс орталығынан 500 км үстін­де шалғай жатыр. Алыс-жақын­нан келуші туристердің саны қанша? Соңғы 5 жылдың ди­нами­касын айтып өтсеңіз. Қа­зір салы­нып жатқан күрежол біт­кен кезде келушілер саны күрт көбеюі мүмкін бе? Оған дайынсыздар ма?

– Биыл жыл басынан бері біздің музейге келушілер саны 21 мыңнан асыпты. Жыл сайын бұл көрсеткіш шамамен бес пайызға өсіп келеді. Әрине, келер жылы облыс орталығымен арадағы жол құрылысы пайдалануға берілсе, бүкіл Бөкей ордасы ауданы үшін екінші тыныс ашылары анық. Біз ол күнді асыға күтіп отырмыз.

– Хан Ордасы – кезінде Іш­кі орда немесе Бөкей ордасы деп аталған ерекше ұлттық-аумақ­­тық құрылымның астанасы болғаны белгілі. Ол Бө­кей орда­сының аумағы бүгінде еліміздің Атырау, Батыс Қазақ­стан облыстары мен Ресей Фе­де­рациясының Астра­хан, Вол­­гоград, Саратов облыс­та­рына шашылып кетті. Бөкей ханның зираты, Жәңгір хан­ның жазғы ставкасы қазір шекараның сыр­тында жатыр. Сол тарихи то­пы­рақпен, ол жердегі қандас­тармен қарым-қатынас бар ма?

– Шетелдік музейлерден көр­шілес Астрахан облысы, Володар ауданы, Алтынжар ауылындағы Құрманғазы атындағы өңірлік мәдени орталығымен және Вол­гоград облысының өңірлік қазақ ұлттық-мәдени автономиясымен тығыз байланыстамыз. Жал­пы, түпкі тарихымыз ортақ болғандық­тан шекаралас жатқан өңір тұр­ғындарының Хан ордасы музейіне ықыласы ерекше. Бұл мәдени әріптестік жол құрылысының аяқ­­талуымен де жаңа сатыға көте­ріледі деген ойдамыз.

– Әңгімеңізге рахмет, мұ­ра­жай-қорықтың мәртебесі биік­тей берсін!

Әңгімелескен –

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»

Батыс Қазақстан облысы