Экономикалық және дипломатиялық артықшылықтарға қарамастан, Еуропалық одақ табысты серіктестік пен өзара ілгерілеуді қалыптастыра алады. Өткен аптада Германия канцлері Олаф Шольц Орталық Азиядағы бес мемлекеттің басшыларымен Берлинде маңызды саммит өткізді.
Басты тақырып Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан елдерімен аймақтық және экономикалық байланыстарды дамытуға арналды. Дегенмен геосаясатқа баса назар аударылғаны сөзсіз.
Орталық Азия елдері мен Ресей арасындағы қарым-қатынас Мәскеу билігінің былтыр Украинаға басып кіруінен кейін нашарлап, бес елге сыртқы саясатта қосымша бағыт қарастыруға мүмкіндік берді. Қазіргі жағдай Еуропалық одақтың Орталық Азиямен байланысын кеңейтуге, қарқынды дамып келе жатқан аймақта маңызды рөл атқаруға жол ашады.
Еуропаның энергетикалық мәселелерін шешуге мүмкіндік мол
Еуропаның Орталық Азиямен байланысын тереңдетудің пайдасы көп. Біріншіден, қарт құрлық энергетикалық қауіпсіздік мәселелерін шешуге ұмтылып жатыр. Сондықтан олардың Ресей энергетикасына тәуелділігінен құтылуға, энергия көздерін әртараптандыруда өте өзекті. Географиялық жағынан да, экономикалық жағынан да Орталық Азия мемлекеттерінің ішіндегі ең ірісі Қазақстанмен байланысты нығайту Еуропаның энергетикалық мәселесін оңтайлы шешуге мүмкіндік бермек.
Мұнай мен пайдалы қазбаларға бай Қазақстан қазірдің өзінде Ресейден басталып, Еуропаның бірнеше бағытына дейін созылатын «Достық» құбыры арқылы Германия нарығына мұнай жеткізеді. 2023 жылдың басынан бері Қазақстан Германияға 500 мың тонна мұнай экспорттады. Өткен аптада канцлер Шольцпен келіссөздер қорытындысы бойынша Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Астана жеткізілімді ұлғайтуға және оларды ұзақмерзімді негізде жүзеге асыруға дайын екенін мәлімдеді.
Қазақстан және Орталық Азияның басқа мемлекеттері сирек кездесетін металдарға бай. Бұл жасыл энергетикаға көшуге керек. Бұл металдар смартфондар мен жел турбиналарынан бастап электр көліктеріне арналған аккумуляторларға дейінгі көптеген технологияны өндіруде шешуші рөл атқарады. Қазіргі уақытта Еуропа осындай пайдалы қазбаларды Қытай мен Ресейден көп көлемде импорттайды.
Орта дәліз – ең маңызды жоба
Қытай және Ресеймен арадағы күрделі, шиеленіскен қарым-қатынасты ескерсек, Еуропа сирек кездесетін металдарды жеткізу тізбегін белсенді түрде әртараптандыруға ұмтылуға тиіс. Орталық Азия елдерімен серіктестікті тереңдету осы бағыттағы стратегиялық қадам бола алады. Дегенмен Азиядан Еуропаға тауар жеткізетін негізгі сауда жолдары Ресей арқылы өтеді. Осы шиеленіс сақталса немесе одан әрі нашарласа, жағдай ушығуы ықтимал.
Сондықтан Орталық Азия елдері де, Еуропа мемлекеттері де балама сауда жолдарын құруға ұмтылады. Азия мен Еуропаны байланыстыратын тауар тасымалын кеңейтуде Ресейді айналып өтетін, Оңтүстік Кавказ және Қазақстан арқылы өтетін «Орта дәліз» ретінде белгілі Транскаспий сауда жолының көкжиегі кең. Бұл бағыттағы тасымалдау мерзімі 38-53 күннен небәрі 19-23 күнге дейін қысқарды. Алдағы уақытта бұл көрсеткішті 14-18 күнге дейін қысқарту жоспарланған.
Берлинге сапары барысында Президент Қ.Тоқаев Транскаспий бағытын Транс- еуропалық көлік желісімен, Еуропалық одақтың «Жаһандық қақпа» бастамасымен байланыстыруды ұсынды. Бұл қадам инфрақұрылымдық жобаларға инвестиция салу, экономикалық серіктестік орнату арқылы басқа жаһандық жобалармен бәсекелесудің әлемдік стратегиясы саналады.
Кремльдің ықпалынан құтылу
Ресейдің агрессивті әрекетіне байланысты Украинадағы соғыс шиеленісті. Бұл Брюссельге стратегиялық одақтарды, әсіресе Ресейдің ықпалындағы аймақтармен байланысын нығайту қажет екенін көрсетеді. Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасты тереңдетіп, Еуропа экономикалық және саяси ынтымақтастықты кеңейтіп қана қоймайды. Сонымен қатар маңызды геосаяси артықшылықтарға ие болып, Ресейдің үстемдігіне стратегиялық тұрғыдан қарсы тұрады.
Әсіресе Қазақстан Батыспен байланысын кеңейтуге үлкен қызығушылық танытып отыр. Ел билігі Ресеймен тығыз экономикалық және мәдени байланыстарды сақтаса да, көршілес мемлекеттің Украинаға басып кіруін қолдаудан бас тартты. Соғыс қимылдарын тоқтатуға және БҰҰ Жарғысының қағидаттарына сәйкес бейбіт келіссөздерді бастауға шақырды. Қ.Тоқаев О.Шольцпен сұхбатында Қазақстан Батыстың Ресейге қарсы салған санкцияларын орындайтынын мәлімдеді.
Үстемдікке ұмтылуды тоқтату қажет
Еуропа қазіргі жағдайды пайдаланып жатқанымен, Орталық Азияның күрделі геосаяси ахуалын ұмытпауы қажет. Еуропалық одақ Орталық Азиядағы үстемдікке қол жеткізу жолында жаңа «Үлкен ойынды» тудырудан бас тартуы керек. Өйткені ешбір ел өзін қарапайым «пешка» ретінде көргісі келмейді.
Ресей мен Қытайдың ықпалын толығымен алып тастау мүмкін емес. Сонымен қатар бұл қадам Орталық Азия елдерінің стратегиялық мүдделеріне сай келмейтінін түсіну маңызды. Мәселен, жақында Қ.Тоқаев Қазақстан өзінің негізгі одақтастарымен «көпвекторлы» сыртқы саясатын жүргізе беретінін, стратегиялық мәселелер бойынша ынтымақтастығын жалғастыратынын мәлімдеді.
Орталық Азияның негізгі ойыншылармен оңтайлы байланысты нығайтуға деген көзқарасы, сайып келгенде, бүкіл Еуразиялық аймақтағы тұрақтылық пен ынтымақтастыққа ықпал ете алады. Экономикалық және дипломатиялық пайдаға қарамастан, Еуропалық одақ серіктестік пен ортақ ілгерілеуді дамытқанда ғана нақты табысқа қол жеткізді. Осындай инклюзивті және бірлескен көзқарас Орталық Азияға қажет болуы мүмкін.
Эмиль АВДАЛИАНИ,
Тбилисидегі Еуропалық университеттің профессоры, «Geocase» сараптамалық орталығының директоры