Зейнетақы жүйесіндегі жаңашылдық

Салада ілгерілеу байқалады

Осы индексте биыл алғаш рет Қазақ­стан­дағы зерттеу де қамтылды. Алайда сыртқы сын-тегеуріндерге қарамастан, елі­міздің зейнетақы жүйесінде тұрақ­ты­­лық пен сапалы өсім байқалып отыр. 2023 жылдың 1 желтоқсанындағы жағ­дай бойынша, зейнетақы жинақтары 17,4 трлн теңгені көрсетіп, бір жыл ішінде мұның көлемі 3 трлн теңгеге немесе 20,5% мөлшерге өсті. Жеке зейнетақы шот­тарының саны шамамен 12,31 млн-ды құрайды. Биыл 11 айда БЖЗҚ салым­шыларының шоттарына 1,2 трлн тең­геден аса таза инвестициялық табыс түсті. Бұл былтырдың сәйкес кезеңінің көр­сет­кіштерінен 468,54 млрд теңгеге не­месе 60,3% мөлшерге артық.

Осы орайда биыл зейнетақымен қам­сыздандыру саласына қатысты БЖЗҚ қызметіне ықпал еткен негізгі жаңалықтарды атап өтуге болады. «2023-2025 жылдарға арналған республикалық бюд­жет туралы» заңға сәйкес, 2023 жыл­дың 1 қаңтарынан бастап мынадай негізгі көрсеткіштер белгіленді: айлық есептік көрсеткіш (АЕК) – 3 450 теңге; ең төменгі зейнетақы – 53 076 теңге; күн­көріс деңгейі (КД) – 40 567 теңге; ба­залық зейнетақының ең төменгі мөл­шері – 24 341 теңге.

Жыл сайын ең төменгі күнкөріс дең­гейінің өсуімен базалық зейнетақы кө­ле­мі де ұлғайып келеді. Жыл басынан бері БЖЗҚ-дан берілетін ең төменгі төлем мөлшері 8,5%-ға көбейіп, 28 396,9 тең­гені (40 567 теңгеден 70%) құрады. Биыл 2018 жылдың 1 қаңтарынан кейін лайықты демалысқа шыққан зейнеткерлерге БЖЗҚ-дан берілетін төлемдер 5% мөлшерге өсті. Осылайша, 2023 жылы зей­нетақы төлемдерінің жиынтық көле­мі артты.

Тура бір жыл бұрын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бірқатар әлеу­мет­тік шараны көздейтін «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік жастар саясаты және әлеуметтік қамсыздандыру мәсе­ле­лері бойынша өзгерістер мен то­лық­тырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Сонда әйелдердің зейнетке шығу жасын 2023 жылдан 2028 жылға дейін 61 жас деңгейінде белгілеу туралы қамтылды. Яғни осы кезең аралығында әйелдердің зейнетке шығу жасы өзгермейтін болды. Мемлекет басшысы өзінің Жолдауында 2028 жылға дейін 61 жасқа дейінгі әйелдер үшін зейнеткерлік жас жолағын бе­кіту кең әлеуметтік сұранысты ескере оты­рып қабылданғанын атап өтті.

2023 жылы бірыңғай төлем мөлшер­ле­месі еңбекақы төлеу қорының 20%-ын­ ­(оның ішінде ЖТС үлесі – 9%) құ­ра­ды. Осылайша, еңбекақы қорына салық жүктемесі 35%-дан 20%-ға дейін тө­мендеді. Бұл мөлшерлемені кезең-ке­зе­ңімен ұлғайту көзделген. Бірыңғай төлемге жеке табыс салығының төленуге жататын сомалары, міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ), әлеуметтік аударымдар, жарналар және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруға аударымдар енгізіледі.

Әлеуметтік кодекстің оң әсері

Жылдың басты жаңалығының бірі – биыл 1 шілдеден бастап жаңадан әзірленген Әлеуметтік кодекстің күшіне енуі. Бұл заңның шеңберінде бірқатар не­гіз­гі инновациялар іске асырылды. Атап айтқанда, салымшылардың ин­вес­тициялық мүмкіндіктері кеңей­тілді. Енді инвестициялық портфельді бас­қарушының (ИПБ) сенімгерлік бас­қаруына міндетті жарналар есебінен зейнетақы жинақтарын беру кезінде зейнетақының ең төменгі жеткіліктілік шегі ескерілмейді. 1 шілдеден бас­тап салымшылар өздерінің міндетті жи­нақ­тарының 50%-ына дейін ИПБ бас­қаруына беруге құқы бар. Сондай-ақ ерікті зейнетақы жинақтары бар салым­шы­лар жинақтарын 100%-ға дейін ИПБ-ге бере алады. 2023 жылдың шілде-қараша айларында 6 085 қазақстандық осы құқықты пайдаланып, ИПБ-ға шамамен 9,6 млрд теңге аударды.

ИПБ басқаруынан жинақтарды Ұлт­тық банктің басқаруына қайтару мер­зімі екі жылдан бір жылға дейін қыс­қарды. Осылайша, биыл 297 азамат ИПБ-дағы жинақтарын ҰБ-ға қайтаруға өтініш беріп, шамамен 1,3 млрд теңге қайтарылды.

Сонымен қатар міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ) салымшылардың барлық санаты үшін міндетті болды. Атап айтқанда, азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар (АҚСШ) бойынша жұ­мыстарды атқаратын және табыс ала­тын жеке тұлғалар, Қазақстанда тұратын және халықаралық ұйымдардың өкіл­діктерінде, аккредиттелген шет мем­лекеттердің дипломатиялық және консулдық мекемелерінде жұмыс іс­тейтін жеке тұлғалар МЗЖ төлейді. Бұрын бұл салымшылар МЗЖ төлеуге құ­қылы, бірақ міндетті емес еді. Бұл қадам алдағы уақытта халықты зейнетақымен қамтуды ұлғайтуға ықпал етеді.

Еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетке шыққан азаматтарға тұрғын үй жағдайын жақсартуға немесе емделуге ақы төлеуге МЗЖ есебінен жиналған зейнетақы жинақтарының барлық сомасын пайдалануға құқық берілді. Шілдеден бастап 37 757 азамат 72,33 млрд теңге сомасындағы жинақтарды пай­далана отырып, осы құқықты пайдаланды. Еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдеріне құқығы бар адамдардың толық тізімі Әлеуметтік кодекстің 212-бабында айқындалған.

Сондай-ақ БЖЗҚ-да зейнетақы жи­нағы бар адам қайтыс болған жағ­дайда жерлеуге арналған біржолғы төлем сомасы ең төменгі айлықтық есеп­тік көрсеткіштің (АЕК) 52,4 еселенген мөлшерінен 94 еселенген мөл­шеріне дейін ұлғайтылды. Бірақ қайтыс болған адамның жеке зейнетақы шо­тындағы қаражаттан артық болмайды. Жерлеуге арналған біржолғы төлем мөлшері 2023 жылы 324 300 теңгені құрайды. Ол қайтыс болған адамның отбасы мүшелеріне төленуі мүмкін. Осы әлеуметтік төлемді ұлғайту жерлеу шығындарын барынша толық өтеуге бағытталған.

Бұған қоса салымшылардың мүддесі үшін БЖЗҚ комиссиясының мөлшері төмендеді. Бұл 1 шілдеден бастап зейнетақы активтерінің 0,01%-ынан айына 0,008%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ қосымша шектеу енгізілді: комиссия міндетті зейнетақы жарналары бойынша 0,04 еселенген АЕК көбейтіндісі және зейнетақы жинақтары бар жеке зей­нетақы шоттарының саны ретінде айқын­далатын шамадан аспауға тиіс.

Әлеуметтік кодексте «Платформалық жұмыспен қамту» ұғымы айқындалды. Бұл интернет-платформаларды және ұялы қосымшаларды пайдалана отырып, қызмет көрсету түрі. Еңбек және ха­лықты әлеуметтік қорғау министр­лі­гінің деректері бойынша, Қазақстанда 500 мыңға жуық адам платформалық жұмыспен қамтылған. Платформалық жұмыспен қамтуды жүзеге асыру үшін тапсырыс беруші мен орындаушы интернет-платформада немесе ұялы қо­сымшада тіркеледі. Оператор мен тап­сырыс беруші, сондай-ақ орындаушы арасындағы өзара қарым-қатынас Азаматтық кодекске сәйкес реттеледі. Осы жұмысқа орналастыру құралын енгізудің мақсаты – жұмыспен қамту нысандарына қарамастан, барлық қыз­меткерге әлеуметтік құқықтар беру, сондай-ақ интернет-платформалар ар­қылы жұмыспен қамтылғандарды әлеу­меттік және зейнетақымен қамсыз­дан­дыру жүйесіне тарту. 2023 жылдың 1 шілдесінен бастап іске қосылған «Яндекс.Такси» жаңа жұмыс құралының дамуына серпін береді.

Жаһандық трендтерге сүйене отырып, БЖЗҚ халыққа қашықтан қызмет көрсету арналарын дамытады және барлық операцияны цифрлық форматта жүзеге асырады. БЖЗҚ-ның цифрлық зейнетақы қызметтерінің деңгейі шамамен 92%-ды құрайды. 2023 жылы БЖЗҚ салымшылар үшін уақытты және барынша қолайлылықты үнемдеу мақсатында көрсетілетін цифрлық қызметтер желісін кеңейтуді жалғастырып жатыр.

2023 жылы БЖЗҚ салымшылар мен алушыларға қызмет көрсету бойынша 22,8 млн операция жүргізді. Оның ішінде 15,8 млн – электронды форматта, 5,1 млн – автоматты режімде. Қор азаматтар мен ұйымдарға кері байланыс пен өтініш беру үшін әртүрлі мүмкіндіктер береді. Қазіргі уақытта қордың кез келген қызметіне БЖЗҚ сайтындағы немесе мобильді қосымшадағы жеке кабинет арқылы жүгінуге болады.

Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне – 25 жыл

Биыл Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіне 25 жыл толды. Жүйе қалыптасу жолының жартысынан астамын өтті, өйткені жүйенің толық циклі 40 жыл деп саналады. Сондықтан оған кем дегенде бір ұрпақ еңбекке жарамды кезеңде қатысады.

Осы уақыт аралығында Қазақстан­ның жинақтаушы зейнетақы жүйесі өзінің тұрақтылығын дәлелдеді. Мұны Mercer CFA институтының халық­ара­лық рейтингі растады. Соған сәй­кес Қазақстан 2023 жылы талдау жүр­гізілген 47 елдің ішінде 20-орынға ие болды. Қазақстанның зейнетақы жү­йе­­сі­нің қорытынды бағасы 64,9 балды (C+ бағасы) құрады және сәй­кестік, орнықтылық және тұтастық критерийлері бойынша меншікті сал­мағы өлшенген суб-индекстік бағалау нәти­желерін жи­нақ­тау жолымен қа­лыптастырылды.

Allianz компаниясының 2023 жылғы жаһандық зейнетақы есебінде негізгі шарттар, тұрақтылық және барабарлық өлшемдеріне сәйкес, Қазақстанның зейнетақы жүйесіне API рейтингінің 3,5 балы (талдау жүргізілген әлемнің 75 елі арасында 34-орын) берілді.

2023 жылдың 28 қыркүйегінде зей­нет­ақымен қамсыздандыру саласын­да­­ғы өзекті мәселелерді талқылау мақ­­­­сатында жетекші шетелдік сарап­шы­­­­ларды біріктірген, Бірыңғай жи­нақтаушы зейнетақы қорының Халық­аралық әлеуметтік қамсыздандыру қа­уым­дастығымен (ХӘҚҚ) бірлесе ұйым­дастырған «Міндетті жинақтаушы және аралас зейнетақы жүйелерін дамыту перспективалары» атты жоғары деңгейдегі халықаралық дөңгелек үстел өтті. Конференцияда қатысушылар зейнет­ақымен қамсыздандырудың не­гізгі міндеттерін және үздік әлемдік тә­жіри­белерді, сондай-ақ зейнетақы жүйе­лерінің болашағын ескере отырып, олар­ды шешудің заманауи жолдарын талқылады.

Жылдың маңызды көрсеткіштерінің бірі – зейнетақымен қамсыздандыру сала­сындағы халықтың қаржылық сауат­тылығының деңгейі, сондай-ақ «Страте­гиялық зерттеулер орталығы» жүргізген жыл сайынғы тәуелсіз социологиялық зерт­теу нәтижесінде айқындалған халықтың жинақтаушы зейнетақы жү­йе­сіне және «БЖЗҚ» АҚ-ға деген сенім деңгейі сияқты көрсеткіштердің жоғары нәтижелері. Зейнетақымен қамсыздандыру саласындағы қаржылық сауат деңгейі екі деңгей бойынша талданды: базалық және озық. Халықтың зейнетақы жүйесіне деген сенім дең­гейінің орташа көрсеткіші 5,80 балл деңгейінде қалыптасты. Бұл көрсеткіш орташа деңгейден жоғары деген зерттеу гипотезасын растайды. Ал БЖЗҚ-ға деген сенімнің орташа деңгейі Қазақ­станның зейнетақы жүйесіне деген сенім деңгейінің орташа көрсеткішімен (5,80% балл) сәйкес келеді.

Осылайша, Қор жұмысының ма­ңыз­ды мақ­саты халықтың жалпы қар­жы­лық сауатын және зейнетақы капиталын қалыптастыруды арттыру болып са­налады. Шын мәнісінде, азаматтар бо­­лашақ зейнетақыларының мөлшері көп жағдайда өздеріне тәуелді екенін, өз жинақтарын басқаруға және олардың көбеюіне ықпал етуге, инвестициялық табыстың өсуін байқауға, төлем алу көзін таңдауға мүмкіндік бар екенін бірте-бірте түсіне бастады.

Жаңа жыл жаңалықтан  басталады

Осы орайда 2024 жылы іске асырылатын зейнетақымен қамсыздандыру саласындағы жаңалықтарға тоқтала кеткен жөн. 2024 жылдың 1 қаңтарынан бас­тап Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша «Ұлттық қор – балаларға» жобасы басталады. Мұның аясында Ұлттық қордың инвестициялық табысының 50%-ы жыл сайын 18 жасқа дейінгі барлық жастағы балалар арасында бөлінеді. Бұл ретте табыс есепті жылдың алдындағы он сегіз жыл ішінде орташаланады. Балаларға есептелген сомалар Ұлттық қор активтерінің құрамында инвестициялауды жалғастырады және оларға қосымша инвестициялық табыс есептеледі. Бағдарламаның негізгі мақсаты – жас ұрпақты қолдау және оған тұрғын үй жағдайларын жақсартуға немесе ұлттық жинақтар есебінен білім алуға мүмкіндік беру. Осылайша, балалар кәмелетке толғанға дейін есептелетін Ұлттық қордың қаражатын екі мақсатқа пайдалана алады: білім алу және тұрғын үй сатып алу.

Нысаналы талаптарды (міндет­те­ме­лерді), нысаналы активтерді, нысаналы жинақтау шоттарындағы нысаналы жинақтарды есепке алу, нысаналы жинақтарды төлеуді жүзеге асыру жөніндегі оператор болып «БЖЗҚ» АҚ айқындалды.

Сонымен қатар 1 қаңтардан бас­тап қолданыстағы жинақтаушы жүйе жаңа құрамдауышпен – жұмыс беру­шінің міндетті зейнетақы жарналарымен (ЖМЗЖ) толықтырылады. ЖМЗЖ мөлшері қызметкердің ай сайынғы табысына байланысты болады және жұмыс берушілердің қаражаты есебінен қаржыландырылады. Жұмыс берушіге теңгерімді жүктемені ұстап тұру мақ­сатында ЖМЗЖ жарнасы кезең-кезеңі­мен ұлғайта отырып аударылады:

2024 жылы – 1,5 пайыз;

2025 жылы – 2,5 пайыз;

2026 жылы – 3,5 пайыз;

2027 жылы – 4,5 пайыз;

2028 жылы – 5 пайыз.

ЖМЗЖ-ны кезең-кезеңімен енгізу, сондай-ақ оларды салық салынатын кірістен шегерімдерге жатқызу жұмыс берушіге жүктемені теңестіру үшін көз­делген. Сонымен қатар заңнамаға сәйкес, жұмыс берушінің міндетті зей­нетақы жарналары барлық жұмысшы үшін емес, тек 1975 жылы және одан кейін туғандар үшін төленеді.

2024 жылдан бастап ЖМЗЖ енгізу мемлекет, қызметкер және жұмыс бе­руші арасындағы жауапкершілікті бөлу жолымен зейнеткерлікке шық­қаннан кейін қызметкердің зейнет­ақы­мен қамсыздандыру деңгейін арт­тыруға, сондай-ақ барабар зейнетақы төлемдерімен қамтамасыз етуге, оның ішінде зейнетақы жүйесінің ортақ құ­рамдауышын біртіндеп қысқартуды ескере отырып, ықпал етеді.

Бұған қоса 1 қаңтардан бастап БЖЗҚ са­лымшылары жеке қатысуынсыз сақ­тан­д­ыру компанияларымен зейнетақы аннуитеті шарттарын жасай алады. Са­лымшы, өмірді сақтандыру компания­сы (ӨСК), Мемлекеттік кредиттік бюро (МКБ) және БЖЗҚ арасындағы өзара іс-қимыл онлайн түрде жүргізіледі.

Аталған инновациялар азаматтар үшін түрлі сервистердің ыңғайлылығы мен қолжетімділігін арттыру және ел­де Цифрландыру бағдарламасын, оның ішінде онлайн-форматта дамыту мақсатында қабылданды. ӨСК-ге зейнетақы жинақтарын аударуды автоматтандыру елдің сақтандыру нарығын дамытуға, ӨСК арасындағы бәсе­ке­лес­тікке, салымшыларға зейнет­ақы төлемдерін алудың баламалы тәсілдерін ұсынуға, сондай-ақ халықтың қаржылық сауатын арттыруға ықпал етеді.

Жалпы, жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту әрі қарай жалғаса береді. Тиісінше, нормативтік-құқықтық база да жетілдіріледі. Мысалы, ЖМЗЖ жинақтау есебінен зиянды еңбек жағ­дайлары бар жұмыстарда істейтін аза­мат­тарға зейнетақы төлемін жүзеге асыруды реттейтін нормативтік құжат әзірленіп жатыр. Осы жобаға сәйкес, зей­нетақы төлемдері 84 ай ішінде ЖМЗЖ төлеу жүзеге асырылған 55 жасқа толған адамдар үшін көзделеді. Бұл нор­маны енгізу 2024 жылдан бастап жос­­парланып отыр.

Бұған қоса жарналарды төлеу және БЖЗҚ-дан төлемдер алу кезінде азамат­тар­дың әртүрлі санаттары үшін салық ше­герімдерін қолдану мәселесі де тал­қы­ланып жатыр.