Халықты қарызға батырған қай ұйым?

Көлеңкелі ұйым көп

Бірінші несие бюросы таратқан мәліметте «несие карталарына деген сұраныс азайып, МҚҰ-ның «жалақыға дейін қарыз» деп аталатын қызмет түріне жүгінушілердің қатары өсіп кетті» деп айтылады. «Бұл жерде мәселе 45 күнге 50 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшеріне дейін (2023 жылы – 172,5 мың теңгеге дейін) берілетін шағын несиелер туралы айтылып отыр. Берілген сома жылына бірден 102,6%-ға – 790 млрд теңгеге дейін, беру саны 72,5% – 13 млн бірлікке дейін өсіпті. Жыл ішінде берудің медиандық сомасы 50 мың теңгені құрады» делінеді БНБ таратқан мәліметте. Сарапшылар МҚҰ тарапынан берілетін қарыздың мұндай түрінің күмәнді тұсы көп екенін айтады. Микрокредиттік ұйымдар ай сайынғы несиені табысын растамай-ақ бере береді. Қызметінің банк заңнамасына қайшы келетін тұсы да осы екен.

Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі таратқан мәліметтерде кейбір МҚҰ қарыз алушының қарыздық жүктеме коэффициентін сақтамаумен қатар, жылдық тиімді мөлшерлемеден асып түсетіні айтылған. Сондай-ақ ша­ғын несиені қайта құрылымдау тура­лы өтінішті қарау кезінде айыппұл­дар­­дың есептелуі МҚҰ тарапынан заң бұзушылық болып саналады екен.

Қаржы сарапшысы Ерлан Ибрагимнің айтуынша, қаржы саласының табиғаты нақтылыққа басымдық береді. Қазір банктердің көбінде 30-40 күнге өте төмен пайызбен 50 немесе 100 мың теңге беретін несие картасы бар. ЕДБ мұндай картаны айлық жалақыны өздерінен алатын немесе төлем қабілеті күмән тудырмайтын клиенттерге ғана береді.

«Халықтың ЕДБ алдындағы қарызы шектен шығып кетті. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің МҚҰ-ның кейбір қызмет түрлерін реттеу немесе қайта қарау туралы ұсынысын мен қолдаймын. ЕДБ-нің несие картасы салымшылардың ақшасын пайдаланады, ал МҚҰ өз ақшасымен несие береді. Бірақ жиынтығы жалпы қарыз статистикасына кіреді», дейді сарапшы.

Қысқа мерзімге берілетін онлайн несие барысын қадағалайтын KazFinTech қауымдастығы мұнымен келіседі, бірақ жағдайдың күрделеніп кеткенін естен шығармауымыз керектігін ескертеді. Ішкі нарықта көлеңкеде жұмыс істейтін микроқаржы ұйымы өте көп. Бір айға немесе 45 күнге құжатсыз несие беру мә­се­лесінде де басын ашып алатын мәсе­ле­лер баршылық.

 

Ағыл-тегіл онлайн несие

Қауымдастықтың басқарма төрағасы Алексей Сидоров бізбен әң­гі­месінде кірісті тексеру кезінде компаниялар қарыз алушының өзі ұсын­ған деректерге сүйеніп, жанама әдіс­тер арқылы баға­лайтынын айтып берді. Ал табыс­қа қарамай несие бере бере­тін ком­па­ния­лар­дың жұмысын тек заңсыз­дық деп бағалау жеткіліксіз. Бұл МҚҰ мен ЕДБ бірігіп шешетін күрделі мәселе.

Қазақстанда 254 микроқаржы ұйы­мы­ның 50-і онлайн несие берумен ай­на­лысады. Осыған байланысты Қаржы на­ры­ғын реттеу және дамыту агенттігі былтыр МҚҰ-ның қызмет мәзірінен 45 күнге дейінгі мерзімге және 50 АЕК-ке дейінгі сомаға шағын несиелерді алып тастауды ұсынды. Бұл бастаманы нарық қатысушылары әлі талқылап жатыр. Айта кетейік, 2023 жылдың соңында 300 мыңнан астам отандасымыздың онлайн-несие бойынша қарызының мерзімі өтіп кеткен. Жалпы, қарыз шамамен 37-40 млрд теңгені құрайды.

 

Қарыз белді қайыстырып тұр...

Бірінші несие бюросы мен KazFinTech дерегі бойынша, 2023 жылдың қазан айының соңында онлайн-микроқаржы ұйымдарының несие портфелі шамамен 136 млрд теңге болды. Мерзімі өткен несие үлесі – 13-15%. Тұтынушылық несиелер құрылымында онлайн МҚҰ үлесі – шамамен 1,1%.

«Ел ішінде онлайн МҚҰ-ның па­йыз­дық мөлшерлемесі жоғары деген пікір бар. Біздің өнімге GESV есептеу әдістемесі – банктік стандарттар қол­да­ны­лады. 45 күннен артық мерзімге, 180 мың теңгеден артық сомаға несие бере алмаймыз», дейді Алексей Сидоров.

Сарапшы МҚҰ-ның жоғары сыйақы мөлшерлемесі туралы ескертуді көп ести­тінін жасырмады. Бірақ іс жүзінде мүл­дем олай емес, МҚҰ пайыздық мөл­шерлемесінің шекті дәлізі Ұлттық банк бақылауында тұрғандықтан, еш­кім шектен асып кете алмайды дейді. Қаржы агенттігі соңғы үш жыл ішін­де тұтынушылар мүддесін қорғау үшін қолданыста жүрген заңдарға 50-ден аса өзгеріс енгізген. Бұл өзгерістер онлайн несие пайызын 30-дан 20-ға дейін қысқартқан. Кешіктіргені үшін төленетін төлем 100-ден 50%-ға дейін төмендеген. Сондай-ақ төлеу мерзімі 90 күннен аспаған несиеге айыппұл төлеттіру заңмен шектелді. Қарызын төлеуді 60 күнге кешіктірген тұлғаға несие беруге тыйым салынды. Сала мамандары бұл түзетулер халықаралық талапқа сәйкес келмейтінін айтып отыр. Сарапшылардың сөзінше, әлемде онлайн несие берушілер үшін стандартты нормативтік база жоқ. Олар банктік емес несие беруші үшін қолданыстағы ережелермен, кейде банк лицензиясы негізінде реттелуі мүмкін.

А. Сидоровтың айтуынша, қазір бұл мәселе бойынша Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігімен келіссөз жүріп жатыр.

«2022 жылы ең үлкен проблемалық қа­рызды қайта құрылымдау бағдар­ла­­масы жүзеге асырылды. Мерзімі өткен қарыз алушылардың саны жарты миллионнан 140 мыңға дейін қыс­қар­ды. Біз 2,5 млрд теңгенің несие­сін қайта құрылымдадық. 19 мың қарыз алушының қарызын мемлекеттік бюд­жет­тің көмегіне жүгінбей-ақ есептен шы­ғардық. Коллекторлық агенттік­термен және микроқаржы ұйымдарымен әлеу­­меттік бағытталған инкассо туралы меморандумға қол қойдық. Қиын қар­жы­лық жағдайдағы адамдарға қайта құ­рылымдауды қамтамасыз етеміз. Мұның бәрі өзін өзі реттеу аясында жүр­гі­зіледі», дейді Сидоров.

2024 жылдың 1 сәуірінен бастап қарыз коэффициентін есептеуге жаңа талаптар қойылады. Бұл үшін МҚҰ төлем қабі­леттілігін бағалауда клиенттің ресми кірісін тексеруі қажет.

«Ал біздің қарыз алушылардың жартысынан көбі өзін өзі жұмыспен қам­тығандар, олардың табысы тура­лы ақпарат ала алмаймыз. Ұлттық банк биыл мұндай ақпаратты алуға мүм­­кіндік беретін Open API жобасын іске қосуды жоспарлап отыр. Open API іске қосылғанға дейін МҚҰ үшін корпоративті табыс салығын есептеу­ге қатысты жаңа талапты кейінге қал­ды­ру­ды сұраймыз. Сонымен қатар нарық халықаралық тәжірибе мен МҚҰ-ның экономикалық моделінің есебін ескере отырып, тарифтерімізді біртіндеп төмендетуге дайын. Бұл жерде көрші мемлекеттер тәжірибесін есте ұстау керек. Халықаралық сарапшыларды тарта отырып, жұмыс кездесулерін өткіз­геннен кейін және оның салдарын терең талдағаннан кейін тарифтерді одан әрі төмендетуге өте мұқият қарауды ұсы­на­мыз», деп қорытындылады Алексей Сидоров.

 

Реттеуші орындар қимылдай ма?

Тәуелсіз экономист Айдархан Құсайыновтың айтуынша, бүгінде Қа­зақ­стан халқының проблемалық несие­сінің нақты көлемі – 140 миллиард теңге.

«Онлайн несие бойынша пробле­ма­лық несие көлемі – 40 млрд теңге. Мемлекет қарызды қысқарту саясатын 40 миллиард теңге бар жерден емес, 140 миллиард теңге бар жерден бас­та­ғаны дұрыс шығар. МҚҰ үшін заңды қа­таңдата беру жеткіліксіз. Заңды тірке­ліп жұмыс істеп жүргендеріне емес, көлеңкеге тығылып қалғандарына назар аудару керек. Ел аузында жүрген ақылға қонымсыз несие пайызы туралы шындықты солардың қызметінен іздеген жөн», дейді Құсайынов.

«Атамекен» ҰКП өкілі Тимур Жәркенов те осы мәселеге орай өз пікі­рін ортаға салады.

«Бұл жерде ұзақмерзімді салдар­ды ескермейтін, экономика мен қо­ғамда жағымсыз нәтижелерге әке­летін жеңілдетілген шешімдерден гөрі шынайы және прагматикалық эко­но­ми­калық бағалау қажет. Мемлекет бас­шы­сы кәсіпкерлікті қолдайтынын, оның елдің экономикалық өсуі мен әл-ауқа­­­ты үшін маңыздылығын атап өтті. Микро­­­­не­сие секторы бұл тезистерге қайшы келеді», дейді Тимур Жәркенов.

Finprom.kz хабарлағандай, 2023 жылдың үшінші тоқсанының қоры­тын­ды­сы бойынша МҚҰ несие портфелі 7%-ға өсіп, 1,2 трлн теңгеге жетті. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі онлайн микроқаржы секторын реттеуді тек 2020 жылы бастады. Осыған байланысты статистикалық көрсеткіштердің логикасы мен таңдауы өзгеріп, сандар өсті. Тәжірибеде 1,2 триллион теңге шағын несиенің 46,4 пайызы осы сек­тор­дағы ең ірі үш ұйымға ғана тие­сі­лі болып шықты. Сарапшылардың айтуынша, МҚҰ жұмысын біржақты емес, шартты түрде үш санатқа бөліп, қарастыру керек:

Алғашқысы – ірі «дәстүрлі» МҚҰ; Екіншісі – автонесие бойынша маманданған МҚҰ; Үшіншісі – қамтамасыз етілмеген шағын кредиттерге арналған онлайн МҚҰ.

БНБ мәліметі бойынша, онлайн-МҚҰ несиелеудің жалпы көлемінің небәрі 0,6%-ын құрайды, ал микроқаржы ұйымдарындағы несиенің орташа сомасы – 60-70 мың теңге. Микроқаржы ұйымдарының «ғарыштық» пайыздық мөлшерлемелерге қатысты сынына ке­­ле­тін болсақ, микрокредиттер бо­йынша артық төлемнің шекті мөлшері заң­мен реттеледі. Пайызға қатысты шағымның көбі МҚҰ-ның жылдық несие бағасының жоғары болуына байланысты, бірақ іс жүзінде қарыз алушылар аздаған соманы бірнеше күн ішінде шамалы артық төлем арқылы өтейді.

«Бүгінде заңнама микронесие беру­де­гі барлық қадамды қатаң түрде шектеп, реттеп тастаған. Айталық, 60 мың теңге көлемінде шағын несие алып, уақытында (айталық, үш аптада) қай­тарса, 12 мың теңге артық төлейді. Қай­тару кешіктірілсе, артық төлемнің ең жоғарғы шегі 30 мың теңге болады. Барлық өсімпұл, есептеулермен бірге ең жоғары артық төлем несие сомасының 50%-нан аспауы керек», дейді сарапшылар.

Finprom сарапшылары МҚҰ әлеу­мет­тік тұрғыдан сезімтал болып қала беретінін айтып отыр. Олардың ха­лық­тық сипатқа ие бола алмауына төлем қабілетін дәлелдей алмайтын аза­маттардың көптігі кедергі. Азамат­та­рымыздың қанша пайызының жұ­мыспен қамтылғанын БЖЗҚ салым­шы­ларының санынан көреміз. Соңғы мәліметтер бойынша, 2,55 миллионға жуық адам ешқандай жарна аудармаған. Осынша адамды банктік скоринг несиеге бекітпегендіктен МҚҰ көмегіне тәуелді. Ал МҚҰ-лардың несие па­йызы ЕДБ-ға қарағанда жоғары. Заңды түрде тіркелмей, көлеңкеде жұмыс істеп жүрген МҚҰ жайында деректер өте аз. Халықтың қарызға бату себебін МҚҰ-дан іздеп жүрген реттеуші орындардың құ­рығын көлеңкеде жүргендерге де бағыт­тайтын кез келді...

 

АЛМАТЫ