Мына жұмыр жер бетінде қаншама халық өмір сүрсе, соншама тарих алтын әріптермен жазылды. Маңыздысы, кімнің тарихы қалай жазылды, уақыт кемесі оны асау ағыстар мен бұла бұлқыныстардан қалай аман-есен алып өтті деген ұлы сауалға келіп тіреледі. Қалай десек те, өз тарихы мен мәдениеті үшін көкірегін мақтаныш кернейтін халықтың бірі қазақ екені рас. Қадау-қадау ғасырлардан өз еншісін алып, даласының байлығын, мәдениеті пен дәстүрінің өзгешелігін, өлеңі мен жырының өміршеңдігін мұрат тұтты. Әне, соның нәтижесінде артында ұшан-теңіз мұралар қалды.
Бүгін біз Алаш қайраткерлерінің бірі, аса талантты ақын Міржақып Дулатұлының беймәлім суреті хақында сөйлемекпіз. Бұл сурет 1967 жылы Нью-Йорк, Лондон қалаларында қатар басылған «Орталық Азия Ресей отарында» атты зерттеу еңбегінде жарық көрген. Америка тарихшысы Эдвард Алворздің редакциясымен оқырманға ұсынылған бұл ғылыми жинақта Орталық Азиядағы халықтардың жалпы жағдайы, тілі, әдебиеті, әлеуметтік және қоғамдық түйткілдер, отарлық дәуір жағдайы сияқты маңызды мәселелерді сөз етеді. Осы жинақтың бел ортасындағы «Құбылмалы зияткерлік және әдеби сауаттылық» атты мақалада мынадай сөйлемдер бар. «Қазақ ұлтшылдарынан құралған «Алашорда» партиясының негізін қалаушылардың бірі, қазақ оқу-ағарту комиссары міндетін атқарған Ахмет Байтұрсынұлы шын мәнінде маңызды саяси қайраткер бола білді, ал Міржақып Дулатұлы оны көптеген іс-әрекетте өзіне үлгі тұтты». Қазақ зиялыларының ауызбіршілігі мен таланты туралы осылай баға берудің өзі әділетті көзқарас десек, артық болмас. Автор осы тұста Міржақып Дулатұлының бұрын жарияланбаған бір суретін қосады. Сурет астына «Міржақып Дулатұлы (сол жақта) қазақ реформаторы, жақын досы Ахмет Вали Ибрахимоғлының қолын қысып тұр, Петропавл, 1906 жыл» деген түсініктеме беріп, «Азамат Алтайдың мұрағатынан алынды» деген сілтеме береді.
Қазақы оюы бар текемет үстінде отырған қос зиялының бұл құнды суреті өткен ғасырдағы Орталық Азиядағы зиялылардың шынайы бейнесін көрсетіп тұр. Туған елінің тағдыры үшін қолынан келгеннің бәрін істеуге пейіл ақынның жиырма бір жастағы келбеті мұраты айқын, үміті бекем, көзқарасы анық екенін айшықтағандай. Батыс ғалымдары, әсіресе Америка зерттеушілері әлемдегі алуан түрлі өркениеттің түп-тамырын, халықтардың, тайпалардың тегін зерттегенді жаны қалайтыны шындық. Сол үшін де олардың көбі ежелгі халықтар туралы том-том кітаптар жазып, іргелі зерттеулер жасады. Біз сөз етіп отырған ғылыми еңбекте авторлар Ресей құрсауындағы түркі халықтарының мәдениеті мен қоғамдық жағдайының сан қырын жіті зерттеуі – осы сөзіміздің бір дәлелі. Қолымыздағы еңбектің келесі беттерінде Әлихан Бөкейханұлы, «Дала уәлаятының газеті», Шортанбай Қанайұлы туралы ақпараттарды кірістіреді. Әсіресе Міржақып Дулатұлының «Қазақ жері» поэмасына тоқталып, оның ағылшынша аударма нұсқасын береді.
Қалай десек те, аталған ғылыми жинақта Орталық Азиядағы өзге халықтармен бірге қазақ халқының да Ресей отарындағы жай-күйі баяндалады. Біз үшін маңыздысы, ұлты үшін жанын берген Міржақып Дулатұлының жастық шағын бейнелейтін өзгеше суретінің алпауыт елдің баспасынан шыққан кітапта жарық көруі болмақ. Осындайда ағылшын жазушысы Джон Рускиннің «ұлы халықтар өз тарихын ісімен, сөзімен және өнерімен жазады» дегені ойымызға оралады. Отарлық жүйе жанып тұрған шырақты өшірдік деп ойлады, бірақ ол өшкен жоқ. Сансыз санада, жылы жүректерде мәңгі лаулап жана берді. Кешегі озбыр саясат алға шыққан азаматтың атының басын іріккісі келді, керісінше, талантты ойдың, талғамды тұлғалардың рухы мен ділі өз халқының ендігі бағыт-бағдары болды. Мұхиттың ар жағындағы елде Міржақып сынды ашық ойлы азаматтардың тарихи да құнды жәдігерлері табылып жатқаны – көңілге қуаныш, жүрекке жебеу. Ал тарих қашанда көзімен көргенін өз естелігіне жазады, уақыт соны екшейді, қалғаны заман еншісінде.
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
«Болашақ» бағдарламасы George Washington университетінің зерттеушісі, Америкадағы «Абай орталығының» үйлестірушісі
АҚШ