Отбасы – елдік дәстүрдің асыл арқауы. Отбасы институтындағы өзгерістердің негізінде мәдениетіміз бен экономикамыздағы құбылыстарды аңғаруға болады. Оның құрылымы, түрі ішкі әрі сыртқы факторларға байланысты. Уақыт өте келе өзгеріске ұшырайтыны да заңдылық.
Осы тұрғыда ғылымдағы отбасы институтына қатысты талдау жүргізуде қолданылатын тиімді тәсілдердің бірі – отбасы мүшелерінің функционалдық міндеттерін зерттеу. Оқырман назарына Қазақстан қоғамдық даму институты 2024 жылы өткізген «Берекелі отбасының қалыптасуына әсер ететін факторлар» зерттеуіндегі отбасы мүшелерінің өзара міндеттерді бөлуге қатысты талдау мәліметтерін ұсынамыз.
Алынған деректерге сәйкес, респонденттердің 50%-ы отбасыны қаржылай қамтамасыз етуді тең бөлісу қажет деген пікірде. Бірақ материалдық қамтамасыз ету 45% жағдайда күйеуіне жүктеледі, ал әйелдер тек 2,4% жағдайда отбасында табыс табуы керек деген ойда. Отбасылық бюджетті басқару көп жағдайда (55,5%) өзара бірлесіп жүзеге асады. Еліміздің әрбір бесінші (19,9%) отбасында ер азаматтар отбасылық бюджетті басқарады. Зерттеу қорытындысына сәйкес әйелдер ерлерге қарағанда бюджетті көбірек басқаратыны анықталды (21,8%).
Балаларға күтім жасау және тәрбиелеу жөніндегі міндеттер 50,6% ата-аналар арасында бөлінеді, отбасылардың 31,2%-ында бала ананың қарауында, ал 2,5%-ында әкенің қамқорлығында болатынын айтады. Азық-түлік сатып алуға көп жағдайда әйелі күйеуімен бірге (55%) немесе негізінен әйелдер (35,7%) барады. Дегенмен отбасында (5,4%) азық-түлік сатып алатын ер адамдар да бар.
Тамақ дайындау, ыдыс жуу, үй тазалау, кір жуу және үтіктеу сияқты тұрмыстық шаруалар – 75%-дан аса жағдайда әйелдің міндетінде. Ал 1%-дан аз жағдайда ер адамға жүктелетіні анықталған. Бірақ үйдегі тұрмыстық міндеттерді тең дәрежеде атқаратын отбасылар да баршылық. Отбасылардың 18,9%-ы – тамақ дайындау, 16,7%-ы – үй жинау, 14,1%-ы – ыдыс жуу, ал шамамен 10%-ы кір жуу және киім үтіктеу шаруаларын ерлі-зайыпты бірге атқаратынын айтады.
Яғни көбіне материалдық қамтамасыз ету және ақшаны кәдеге жарату жұбайлардың арасында бірлесіп орындалады. Бұл тенденция көп жағдайда қалалық елді мекенде тұратын эгалитарлық (эгалитарлық отбасы – ерлі-зайыптылар отбасын тең дәрежеде басқарады, көбіне тұрмыстық міндеттерді бірлесіп орындау мәнерінде пайдаланылады), нуклеарлық (нуклеарлық отбасы – ата-ана мен олардың балаларынан, яғни екі ұрпақтан тұратын отбасы) отбасыларға тән құбылыс. Бұған қоса ата-аналардың балаларға қатысты міндеттерді бірге атқару мен азық-түлік сатып алу үдерісіне бірлесіп қатысу – нуклеарлық, эгалитарлық отбасының тағы бір айқын белгісі.
Дегенмен халықтың едәуір бөлігі әлі де біздің түсінігіміздегі дәстүрлі отбасыға келіңкірейді. Материалдық міндеттерді ер адам алып, ал тұрмыстық шаруалар мен бала тәрбиелеу көп жағдайда әйелге артылады. Бірақ бұл жерде тұрғылықты жерін ескерген абзал. Себебі қала мен ауыл арасында айтарлықтай айырмашылық болуы мүмкін.
Ауылда тұратын отбасыларда мал күтімі мен бақшадағы жұмыстар болғандықтан, ол міндеттер өзара тең бөлінбейді. Мал күтіміне бірлесіп араласу отбасылардың 19,9%-ында, бақшадағы жұмыс отбасылардың 29,6%-ында кездеседі. Қалған отбасыларда бұл міндеттерді ер адамдар жиі орындайды. Респонденттердің тұратын жері бойынша міндеттерді бөлудегі айырмашылықтар байқалады. Мәселен, қаладағы отбасылар ауылдағы отбасыларға қарағанда көбіне бюджетті бөлу, азық-түлік сатып алу, тамақ дайындау, тазалап-жуу, киім үтіктеу және ыдыс жуу сияқты жұмыстарды өзара бөліседі. Айта кету керек, үйге шағын жөндеу жүргізу негізінен ер адамға (54,6%) жүктеледі.
Жалпы алғанда, отбасы түрі мен құрылымы – әрқашан белгілі бір қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен даму ерекшеліктерінің көрінісі. Барлық тарихи кезеңдер мен қоғамдар үшін оңтайлы отбасы формасы жоқ. Отбасының түрі, құрылымы әрдайым белгілі бір тарихи кезеңде қоғамның қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне қарай бейімделеді. Мысалы, ұзақ уақыт бойы адамдар үшін негізгі қызмет ауыл шаруашылығы, жер өңдеу болғандықтан, отбасылық қатынастардың басым түрі кеңейтілген дәстүрлі отбасы болды. Яғни отбасындағы бір шаңырақ астында бірнеше ұрпақ өмір сүріп, бір үй шаруашылығын жүргізді. Бу қозғалтқышы ойлап табылып, өнеркәсіптік революция орын алғаннан кейін урбанизация үдерісі күшейді. Сонымен қатар кеңейтілген отбасылық қарым-қатынас өз күшін жоғалта бастады. Екі ұрпақтан – ата-аналар мен олардың балаларынан тұратын нуклеарлық отбасыға айналды. Постиндустриялық дәуірде, нуклеарлық отбасылардан басқа азаматтық некелер, ажырасу деңгейінің өсуі де бір жағынан әйелдердің экономикадағы рөлінің өзгеруіне байланысты болды.
Отбасы – әлеуметтік элемент ретінде қоғаммен тығыз байланыста. Қоғамның экономикалық жағдайлары мен құрылымы отбасының формасына және ондағы рөлдердің бөлінуіне тікелей әсер етеді.
Темірлан ТӨЛЕУ,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы