Мал союдың машақаты

Қасапхана мәселесі, әсіресе, соғым кезінде қиынға айналып тұр. Қара күз бен желтоқсан айының басында ауыл-аймақ­тар­да жұрт жаппай күздік пен қысқы соғым­дарын жығады. Мұның сыртында қала­да­ғы туыстарына жіберу, бала-шағаның нәпақасы үшін малды етке тапсыру бар. Мал сою алаңдарын құру жобасы жүзеге аса бастағалы теріскейдің халқы ақ-адал малының тірідей есебінен ұтылып отыр. Себебі етке өткізейін десе, жақын жерде қасапхана жоқ. Амалсыздан ветеринар іздеп, қасапханаға дейін №1 формадағы анықтама (ілеспе құжат) алуың керек. Одан соң әлгі анықтамамен мал сою пунктін іздеп сабыласың. Күзгі уақытта ол жерде кезек қалыптасып қалуы да ғажап емес.

«Түлігіміз талай жылғы еңбегімізді ақта­мады, пайдасын көре алмай отырмыз. Тіпті қа­ла­дағы туысқандарымызға ет жіберуден қалдық. Апарар болсақ, аңдып жүрген жол поли­циясы айыппұл арқалатып жібереді», деп қынжылады ауыл жұрты.

Түсініктірек болуы үшін атап өтейік, Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 27 сәуірдегі «Кейіннен өткізуге ар­налған ауыл шаруашылығы жануарларын союды ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» № 7-1/370 бұйрығында былай деп көрсетілген: «Сою алаңдарында (ауыл шаруашылығы жануарларын сою алаң­­дарында) жануарларды сойған кезде ветеринарлық дәрігер союға түскен ауыл шаруашылығы жануарларына (немесе жеке жануарға) ілеспе ветеринарлық құ­жаттың (ветеринарлық анықтама немесе ветеринарлық сертификат) болуын және ауыл шаруашылығы жануарларын (немесе жеке жануарды) ілеспе вете­ри­на­рлық құжатқа сәйкестігін тексе­ре­ді. Ветеринарлық қағидаларға сәйкес ауыл шаруашылығы жануарларын сою алдында ветеринарлық қарап-тексеруді, ұшалар мен ішкі ағзаларды союдан кейін қарап-тексеруді, ұшаларды таңбалауды жүргізеді».

Осы бір құжат машақатынан қашқан теріскейдің адамдары күзде малдарын тірі­дей сатып жіберуге әрекеттенеді. Себебі тү­лікті тасып, қайта-қайта анықтама алып жү­гірмейсің. Алайда тірідей тапсыру – етін бөл­шектеп өткізу емес. Бағасы арзан әрі ол көз шамасымен өлшенетін берекесіз сау­да. Мал өсірумен ғана күнелткен момын фермерлер амалсыздан алыпсатарлардың жеміне айналады.

– Өзім мал бордақылаумен, ет бизнесі­мен айналысамын. Дей тұрғанмен, мені ең әуелі ауыл жұртының жағдайы ойлантады. Туған ауылыма жиі ат ізін салып, мал етін шаһар­ға жеткізе алмай отырған азаматтарға көмек­те­семін. Ауыл­дар­дың көбінде арнайы мал сою ала­ңының жоқ­тығы қосымша шығынға ұшы­ратып отыр. Бір барғанда шағын жүк көлігімен аудан орталығына 4-5 ірі қара апарып сою қажет болады. Оны жеткізуге шамамен 50 мың теңге шығындаламын. Сондықтан пайдасынан гөрі, шығыны басым болып тұр. Жергілікті аудан әкімдігі, жауапты мекемелер бұл мәселеге бас ауыртпайтындай көрінеді. Қаншама халық тұратын Аққулы ауданының өз басында, Қорт, Майқарағай ауылдарында, берісі Шарбақты ауданының Шалдай, Галкин, Баймолдин елді мекен­дерінде әлгіндей алаңдар жоқтың қасы. Халық жалғыз қойын сою үшін 50-60 шақырым жерге тасымайтыны анық. Сөйтіп елде құжатсыз ет тапсыру басталады. Мұның соңы «бармақ басты, көз қысты» әрекетке ұласады. Арасында ауру мал кетіп қалса, оны тексеріп жатқан ешкім жоқ. Павлодар облысы бойынша елді мекендердің шамамен 60-70 пайызында мал сою алаңдары жоқ екенін сенімді түрде айта аламын. Мемлекет мал сою алаңдарын құруда кәсіпкерлерді ынталандыра алмай отырған тәрізді. Себебі нұсқаулыққа оның сойылатын малды жеткізетін көлігі, түліктен алдын ала сынама алатын ветеринар (ветеринардың еңбегін мемлекет төлейді) болуы керек. Жергілікті ветеринар маман алаңды бақылап, анықтамамен қамтамасыз етуі тиіс. Кейбір жерлерде ол мамандардың өзі жеткіліксіз. Негізі мал сою кәсібі табыссыз емес, ебін тапса мол пайда кел­тіруге болады. Тек жүйесі жолға қойыл­ма­ған. Есесіне ауылдағылар зиян шегіп отыр, – дейді кәсіпкер Мұрат Иманғазинов.

Қасапханасы бар ауылдарда мал сою­дың бағасы әртүрлі. Мал сою алаңын жалдағаны үшін тұрғын түліктің тұрқына байланысты (қой, қара мал, жылқы) 1,5 мың теңгеден 8 мың тең­геге дейін төлейді. Мұның сыртында те­рісін сыпырып, етін бөлшектеп беретін қасап­­­шының еңбегі бар. Сайып келгенде ірі малға орташа есеппен 15-20 мың теңге шығынданады.

Шарбақты ауданы Шегірен ауылында мал соятын алаң ұстап отырған Нұржан Аза­матовтың айтуынша, тұрғындар көбіне өз қасап­шысымен келеді екен. Алаң иесі сиыр сойылса – 3 мың, жылқыға – 4 мың, қойға 1,5 мың теңге алады. Кәсіпкер сани­тар­лық, ветеринарлық мекемелер тарапынан тексерістің көп бола қоймайтынын жеткізді. Ал тұрғындар түлігін көбіне тірідей салмақта сатып жібергенді құп көре­тінін жасырмады.

Өңірдің оңтүстік қиырында орналасқан Баянауыл ауданының халқы да осындай мә­селеге кезігіп отыр. Жұмат Шанин ауы­лының тұрғыны, мал өсірумен айналысатын Нұрдәулет Айтбаев жұртта мал бар­шы­лық, алайда союға келгенде қиналып қаламыз деп ағынан жарылды. «Мал соятын алаңға бөлінген жер бар, бірақ бұл бизнесті алғысы келетін адам жоқ. Естуі­міз­ше ондай нысандарға тексеріс көп болады екен. Сыртқа ет жібергіміз келсе, аудан орталығынан немесе Торайғыр ауылынан анықтама алғызамыз. Жергілікті ветеринар сойылатын малдың ауру емес екеніне көз жеткізіп, штамп қойып береді. Ал сенбі-жексенбі күндері туысқандарымыз соғым әкететін болса, шаруашылық атынан түсі­нік­теме жазып жібере береміз», дейді ол.

Жалпы, Павлодар облысының аума­ғын­да мал союды жүзеге асыратын 62 нысан бар. Оның 8-і ет және құс етін өңдейтін кәсіпорын­дар­ға тиесілі болса, сою бекеттерінің саны – 5, сою алаңдары саны небәрі 49 бірлік. Өңірде 350-ден аса ауыл, 120-ға жуық ауылдық округ бар екенін ескерсек, сою алаңдары олардың жартысын да қамти алмай отырғанын түсінуге болады.

– Ауылдық округтердің санына шақсақ, сою алаңдары Ертіс, Май аудандарында, Павлодар қаласында, сондай-ақ Тереңкөл және Аққулы аудандарында аз. Жалпы мал етін дайындау (сою) нысандары бойынша нормалар жоқ. Әрі бұл нысандарды бюджеттен қаржыландыру көзделмеген. Өйткені қызметтің бұл түрі ветеринар саласындағы кәсіпкерлік қызметке жатады әрі оны осы саладағы заңнамаға сәйкес жеке және заңды тұлғалар жүзе­ге асыруына құқылы. Былтыр мал сою нысандарында 25 908 ірі қара, 8 132 ұсақ мал, 6 141 жылқы, 172 538 құс, 154 007 шош­қа сойылған. Үй жануарларын сою туралы деректер ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру қорының ақпаратық жүйесінде тіркеледі, сонымен қатар ай сайын Ветеринарлық бақылау және қадағалау комитетіне жіберіледі, – дейді облыстық Ветеринар басқармасы басшысының міндетін атқарушы Асылтас Тілеубаев.

Өңірде мал қорымдарының жетіспеу­ші­лігі де бүгінде үлкен мәселеге айнал­ған. Тұрғындар мұның зардабы сау адамға, төрт түлікке тиеді дейді. Көп жерде мертік­кен немесе аурудан көтерем болып өлген малды ой жерлерге лақтыра салады. Күн жылыда ол бұзылып, түрлі аурудың тарауы­на себеп болады. Бұл проблема әсіресе, Баянауыл ауданында өзекті. Ауылдардың басым бөлігінде мал қорымы жоқ.

– Кейінгі жылдары Баянауыл жерін бруцеллез ауруы меңдеп тұр. Талай жыл бақ­қан ақ-адал малымыз бір-ақ күнде бруцеллез болып шыға келеді. Әдетте етке тапсырғанда 400-500 мың теңге шығаратын қара мал бруцеллезге ұрынса, шұжық өндіретін кәсіпорынға небәрі 60-70 мың теңгеге өткізесің. Сұмдық емес пе? Былтыр бір ғана менің қожалығымнан 8 бас қара мал бруцеллез болып шықты. Жеке аулалардан бестен, оннан шығып жатады. Осының бәрін есептеп көрсек, қыруар шығын. Бру­целлезге қарсы салатын вакцинаға да сенім жоқ, көбіне малдың бойындағы індетті жасырып көрсетеді. Мынау бізбен шекаралас Қарағанды облысындағы бір ірі мал шаруашылығы үш жыл вакцинаны салып келіп, төртінші жылы салмай қойғанда сиырлардың 80 пайызынан бруцеллез анықталған. Яғни осы уақыт ішінде жануарлар бір-біріне жұқтыра берген ғой. Ауылымызда арнайы мал қорымы жоқ. Мал шығынсыз болмайды, мертігіп жататыны көп. Біздің ауылдың өзінен жылына кемі 60-70 мал ысырап болады. Іргемізде, небәрі 500 метр жерде Тақыркөл деп аталатын көл бар. Соның жағасына апарып лақтыра береміз. Ол жер жазда ыбырсып, бақа-шаянның ордасына айналады. Айналасына мал жа­йылады. Ал сүйек-саяғын қаңғыбас иттер ауылға сүйреп алып келеді. Сиыр күйсегенде сүйек жалайтыны бар. Айналып келгенде түлігімізді ауру қылатын аурудан, көтерем болып өлген малдан бөлінетін түрлі бактериялар, жұқпалы індеттер. Бұл мәселені айтып бармаған жеріміз жоқ. Инсинераторлар (өлекселерді жағатын пештер) әкеліп, жағып жібереміз деген. Өкінішке қарай, ондай мүмкіндікті көрмедік. Аудан әкімдігі де, облыстық ветеринар, ауыл шаруашылығы басқармалары да шеше алмай отыр, – деп мұңын шақты Нұрдәулет Айтбаев.

Статистикалық деректерге сүйенсек, облыста жануарлар өлекселерін жоятын 239 мал қорымы бар, оның 33-і типтік, 206-сы қарапайым шұңқыр. Сонымен қатар барлық ауданда инсинераторлар бар. 22 инсинератордың екеуі ғана жылжымалы.

Асылтас Тілеубаев Ертіс-Баян өңірінде мал қорымдарын салу мәселесі өзекті екенін мойындайды. Жалпы өңір бойынша жаңадан 100-ге жуық мал қорымы қажет.

– Негізі мал қорымдары әрі кетсе 50 жылға жарамды. Ал өлекселерді жағып жіберетін инсинераторлардың шығыны шашетектен, газ, жанар-жағармайды көп тұтынады. Қарапайым есепке жүгінсек, бір инсинератордың құны 20 млн теңге тұрады. Оған қоса, құрылғыны үнемі баптап тұру керек. Бір өлексені жағып жіберуге кемі 100 литр жанар-жағармай жұмсалады. Ал әдеттегі мал қорымын салуға шамамен 30 млн теңге қажет болады. Үнемділік тұрғысынан мал қорымы тиімді болса, экологиялық жа­ғы­нан жағу аппараттары оңтайлы. Мал қорымдарының екі түрі бар. Біріншісі, типтік және екінші түрі – қарапайым. Алғашқы түрі ветеринарлық-санитарлық ережелерге сай салынса, екінші түрін қарапайым бетонды шұңқыр деп атауға болады. Типтік қорымға жерас­ты сулары кірмейді. Облыс аумағындағы осы тектес нысандардың көбі 2015 жылы салынған, – дейді ол.

Мал қорымының жетіспеушілігінен өңірдегі эпизоотиялық ахуалдың оңып тұрмағанын байқауға болар. Ресми деректерде 2023 жылдың басынан осы уақытқа дейін 5 902 бас ірі және ұсақ малдан бруцеллез ауруы анықталғаны айтылады. Мәселен, былтыр 604 376 бас ірі қара және 683 588 бас мүйізді ұсақ мал бруцеллез ауруына тексеріліп, жалпы саны 2 863 ірі қарадан және 245 ұсақ малдан індет табылған. Ал биыл жыл басынан 2007 ірі қара мен 126 ұсақ мал бруцеллезді жұқтырған. Өңірдегі барлық ірі қараның 0,4 пайызынан бруцеллез анықталып отыр. Бруцеллез бойынша өңірдегі ахуалды әрі қарай зерделей түссек, аурудың анықталу жағдайы Баянауыл ауда­нында жиі тіркелгенін көруге болады. Мұнда былтыр – 1535, биыл жыл басынан 1108 ірі қара бруцеллезге шалдыққан. Одан кейін Железин, Ертіс, Тереңкөл, Аққулы аудандары тұр. Өкінішке қарай, өзге аудандардағы барлық ауру малдың санынан Баянауылда тіркелген деректер саны асып түседі.

Өкінішке қарай, Баянауыл ауданынан мұндай күрделі ахуалдың не себепті қалыптасып отырғанын түсіндіріп бере алатын басшы таба алмадық. Жергілікті ветеринар бөлімінің басшысы Наурызбай Дәулетов журналистер десе, ат-тонын ала қашатын жанға ұқсайды.

Аймақтағы мал сою алаңдары мен мал қорымдарының күйі оңбай тұрғаны ветеринар мамандардың жетіспеушілігіне де қатысты болуы мүмкін деп ойлаймыз. Облыстық ветеринарлық стансасының штаттық кестесіне сәйкес, ауылдық округ­тер­дің ветеринарлық бекеттерінде 530 маман қызмет атқарып жүрген болса, тағы 536 ветеринар маман қажеттілігі туындап отыр.

Павлодар облысы