«Құлыным менің» – құндылық қайнары

Иә, заманауи драматургия дегенде, өнерді бағалаушы ең әуелі шығарманың көркемдігінен бө­лек, қоғамның өзекті түйткілде­рін драма арқауына айналды­­рып, кейіп­кер сомдауды да сол өл­шем аясынан өрістетуді көксей­ді. Сах­налық шығармадан әркім айна­ласын­дағы ахуал мен өз за­ман­дастары­ның бейнесін көр­кем образда көре алса һәм туын­ды оқырманын (көрерменін) соны ойларға жете­лей алса – дра­матургия жанры­ның бас­ты та­лабының орындалғаны. Осы талап тұрығысынан келген­­де Орал­хан Бөкейдің драматур­гия­дағы қай­таланбас қолтаң­басы, әсі­ре­се замандастар бейнесін ­сомдау­да айрықша дараланады.

«Құлыным менің» – психо­логиялық драма. Айтулы пьеса­ның сахналанғанына жарты ғасырдан асыпты. Алғаш рет 1974 жылы режис­сер Қадыр Жетпісбаевтың қолтаңбасын­да көрерменімен қауышқан дра­ма ұзақ жыл бойы М.Әуе­зов атын­дағы Мемлекеттік акаде­мия­лық қа­зақ драма театры сахнасында үзіліс­сіз қойылды.

Айтулы шығармада әр кейіп­кер өзіндік мінез ерекшелігімен, өмірге деген көзқарас-танымы­­мен, өскен ортасымен ерекшеле­­не­ді. Сол өмірді тану мен қабыл­дау­дағы таным алшақтығы да драма­ның негізгі қайшылығын тү­зеді. Қаланың шулы ортасы­ның көрі­гін қыздырған жастар­дың ­психологиясы мен Бозтай­лақ сынды даланың еркін өскен ұла­ны­ның ұлттық тіні берік, тамыры бе­кем, тұнығы шайқалмаған бол­мысы текетіреске түседі. Бозтай­лақ – қаймағы бұзылмаған қаза­қы қалыптың айнасы. Ардакүрең­дей арғымақты айнымас серігі­не балаған Бозтайлақтың бойында бүгінгі ғылыми-техникалық төң­керіс тонаған тектілік пен тұ­нық­тықтың лайланбаған қайнары бар. Сондықтан да ол өзгелер өре түрегеле ұмтылып, таңсық көре тамсанып жатқан тексіздену мен ұлтсыздануға үрке қарап, айна­ласын қоршаған қоғамнан оқшау­ланады. Шетсіз, шексіз ен далада еркін тірлік кешуді таңдайды.

Пьесадағы Жанның да, Анар­дың да мінезі өзінің күрделілігі­­мен қызық. Әсіресе Анар болмысы­ның қыр-сыры мол. Анар үшін ауыл, қазақылық, еркіндік дей­тін ұғым­дардың басында әже деген аяулы есім тұр. Сол үшін де бойжеткен Боз­тайлақтың құтме­ке­­­нін – ауыл­ды бетке алады. Боз­тай­лақ­­пен жа­қы­нырақ танысып, сыр алыс­қан жастардың танымын­­да енді шын мәнінде төңкеріс жү­ре­ді. Әжесі­нің бойынан ғана сезін­­­ген қазақы дарқан пейіл мен шек­­­сіз мейірімді Анар енді Бозтайлақ­­­тың тау тұлғасы мен текті тұрпаты­­­нан табады.

Ал шығармадағы бас кейіп­керлер диалогтері арқылы қоғам­ның түйткілді мәселелері талқыға түседі. Жастар психологиясының қатпары мол күрделі қырлары ашы­лады. Театр сыншысы Әшір­бек Сығайдың өз зерттеуінде қал­дырған тұжырымына сүйенсек, «Оралхан, негізінде, проблема қоюға, тартыс­ты материал жа­сау­ға, шынайы шын­шыл кейіп­кер­лер сомдауға құш­­тар еді. Қаһар­мандарының барын­ша қаны тулап, қайратқа мол болып жа­туын қалайтын қаламгер фило­­со­фия­лық өреге ұмтылып, қажы­­мас, қайт­пас жандардың нақ­тылы кес­­кінін жасауға құмар болды».

Жазушының шығармаларын­да кескіндеген кейіпкерлері – ру­хы мықты, арманы асқақ, өмір­ге бар пейілімен ғашық роман­тик жандар. Сол мөлдір әлемі көп жағ­дай­да оларды өз ортасынан, қо­ғамы­нан жатсындырып, оқ­шау тірші­лік кешуге итермелейді. Мәселен, «Текетірестегі» Ақтан­ның әлеміне, «Атау кередегі» Ерік пен Тағанның өмірге деген көзқарасына, «Мен сізден қор­қа­мын» драмасындағы Ақбота мен «Жылымықтағы» Жа­нар­­­дың рухани қиналысына, болмаса «Қар қызындағы» Аманжан, Бақытжан, Нұржандардың ішкі жан дүние қатпарларына үңіліп зерделер болсаңыз, әрқайсысы­ның бір-біріне мүлдем ұқсамай­тын мөлдір мұңы мен жан әлемінің жалғыздығына жолығасыз.

Жалпы, шығарма (оқиға) түйі­нін жұмбақ күйде қалдырып, соң­ғы түйінді оқырман (көрермен­нің) өзіне қалдыру –  әсіресе дра­матургия жанрындағы ұтымды тәсіл екенін қаламгер жақсы түсінеді және осы жұмбақтап жет­кізуді – қызықты сюжет құ­рудың құпия кілті ретінде әр шы­ғармасының өзегіне айналды­ра­ды. Сондықтан да Оралхан Бөкей ­туындылары бірсарынды, бірсыдырғы емес, керісінше, құ­пиясы мен сыры мол, қым-қи­ғаш оқиғаға құрылған, қиялға бай, динамикасы күшті туынды­лар ретінде оқырманы мен көрер­менінің жүрегінен бірден орын алады. Мәселен, «Дегенмен, деп ойлаймын мен, Құмар суға кетерде қолын неге бұлғады екен?» деп түйіндейді «Құмар қол бұлғап­ты» хикаятының соңын. Қалам­гер жұмбағы. Осы жұмбақ оқы­ған жанның ойында қалып қояды. Шығарма соңында автормен бір­ге оқырманы да: «Құмар суға кетерде қолын неге бұлғады екен?» деп тұңғиық ойдың тереңіне батады. Оқиға әсерінен айыға алмай, ұзақ уақыт рухани толғаныс­қа түседі. Теңіз үстімен ботасын жетелеп күнге бет алған қыз суреті... («Жетім бота»). Айқай мен Жаңғырық! («Біздің жақта қыс ұзақ»), Оспандар қай вагонда кетіп барады екен? («Өз отың­ды өшірме»), Ақшағыл шыңға ДТ-54 тракторымен өрмелеп бара жат­қан Есен... («Аспирант қыз­дың тракторшы жігіті») немесе иен далада дүрсілдеп әрі-бері өтіп жат­қан пойыздар... Аспанда ерсілі-қарсылы ұшып жатқан самолеттер... Сол алып ғаламның бауы­рын­да құмырсқадай қыбырла­­ған қарапайым пенделер тірлігі... – мұның барлығы да сиқырлы ға­ламның пендесіне ұсынған тосын сауалдары, қаламгердің өз оқыр­манына жасырған жұмбағы, сурет­керлік құпиясы. Оқырман­ды да, авторды да, ғаламды да ой­ланбасына қоймайтын түйіндер бұл.