Дүбірге толы дүние

Сайлау Қырғыздарды біріктірсе жақсы Қырғызстанда парламент сайлауы 10 қазанға белгіленді. Бұл сайлаудың қырғыз ағайындар үшін маңызы зор. Ең алдымен ел парламенттік жолды қалаған соң, негізгі биліктің негізі осы сайлауда қаланады. Сонан соң алауыз ағайынның басы біріксе екен дейсің. Бірлік – уәж­ге тоқтайтын жерде. Қырғыз ағай­ындарда әз­ірге сол уәжге тоқ­тау болмай тұр. Бүгінгі дос­тар ертең бітіс­пес қарсылас болып шыға келетіні жаман. Бар үміт – сайлауда. Қырғыз ағайындар уәжге тоқтап, қырқысуымыз жетер­лік болды ғой, енді мына сайлауды әділ өткізейік те, жеңгеніміз тізгін ұстап, басқамыз соның айтқанына көнейік десе, іс оңалары анық. Саяси ойыннан мезі болған бұқара халық, әрине, соны қалайды. Қырғыз елінде не көп, партия көп. Қазір онда 148 партия тір­кел­ген екен. Үстіміздегі сәуір төң­керісінен кейін жаңадан 28 партия тіркеліпті. Осы партияларға бай­ланысты елдің қазіргі уақытша президенті Роза Отунбаеваның мына бір сөзі нақылға айналған­дай болып тұр: “Парламентте пар­тиялардың көп болғаны жақсы. Әрине, ол – сапырылыс, сөйтсе де, сол сапырылыстың көшеде емес, осында болғаны жақсы”. Сол көп партияның сайлауға қаншасы қатысатыны белгісіз. Әзірге 57-сі тіркеліпті. Бұдан бұ­рынғы парламент сайлауына 12-ақ партия қатысқан. Содан орын алғаны одан да аз. Биыл да одан көп бола қоймас. Бірақ осы сай­лау­дағы бір жаңалықты атап айт­қан жөн. Мұнда бір партия пар­ламенттегі 120 орынның 65-нен артық ала алмайды. Тіпті 90 пайыз дауыс жинаса да, содан аспайды. Қалған 55 орынды басқа партия­лар бөліседі. Бұл біраз партияның мүм­кіндігін арттырумен қатар, пар­ламентте оппозицияға жол ашады. Ал қай партияның қандай мүмкіндігі бар дегенде, сарапшы­лар бұрынғы оппозициядағы “Ата мекен”, Қырғызстанның социал-демократиялық партиясы және “Ақшұмқар” партиясын атайды. Бұларды қазіргі уақытша үкіметке мүше болған Өмірбек Текебаев, Алмазбек Атанбаев және Темір Сариев бас­қа­ра­ды. Парламент­тегі орындарды негізінен осы­лар бөліссе ке­рек. Кешегі сәу­ір төң­керісі кезін­де одақтасқан бұл партия­лар­дың арасында қазір өзара кикіл­жің бар, оны уа­қыт­ша үкі­метке оп­по­зиция болған пар­тиялар пай­далануы әбден мүмкін. Алғашында партия көсем­дері бір-бірі­міз­ді жамандамай­ық, бағдарламаларымызды айтып, адал күресейік десе де, қазір тар­тыстың қатал да шиеленісті бо­латыны аңғарылып отыр. Бірін-бірі жамандау, әшкерелеу бас­та­лып кетті. “Ата мекен” партиясы Украинаның социал-демократ­тарының бағдарламасын ұрлап алған деген сөз шықты. Бірақ негізгі мәселе дауыс беруді қалай ұйымдастыруда болмақ. Осы жерде күрес емес-ау, на­ғыз айқас басталып кетті. Алға­шында жұрт тұрған жерінде дауыс береді деп келісілсе, соңғы сәтте пре­зидент Роза Отунбаеваның жар­­лығымен тіркелген жерде дау­ыс беру тәртібі енгізілді. Бұған уа­қыт­ша үкімет басшысының орын­басары Өмірбек Текебаев бірден қарсы шығып, тіпті ешқандай әдепке сыймайтын әрекетке барды. Ол президент жарлығын үкімет мәжілісінде жыртып тастап қана қоймай, президент әкім­ші­лігінің жетекшісі Еділ Қаптаға­евтың бетіне лақтырып жіберді. Бұл билік басындағылардың арасында үлкен алауыздық барын, ол бара-бара қатты ушығып кететінін аңғартады. Текебаев дауыс берудің бұл тәр­тібіне неге қарсы дегенде, ол жер­гілікті биліктегі өз адамдары арқылы дауыс беруге ықпал жасау мүм­кін­дігінен айырылуы ықтимал. Соған ашынған ол әдепті жыйып қойып, бұзықтықтан да тайынбай­тынын көрсетті. Мұндай адамдар би­­лікке барса, ел тағдыры не болмақ? Тағы бір шошынарлық жай: партиялық күрестің қарулы күрес­ке айналып кету қаупі бар. Қазір негізгі партиялардың, олардың көсемдерінің жанында қарулы жасақтар бар, елде қару көп деген сөз айтылады. Бұл жақсылыққа апармайтыны анық. Парламент сайлауы қырғыз ағайындарға үлкен сын болғалы тұр. Сүрінбей өтсе екен дейік. Ресейде бір ғана президент болуға тиіс Қазір Ресейдегі үлкен әңгіменің бірі ел аймақтары бас­шылары қызметінің атауын бір ізге түсіру туралы болып отыр. Көп сөздің түйіні: “президент” атауы тек ел бас­шысына ғана берілуі тиіс те, аймақ басшылары басқаша аталуы керек. Алғашында мұнда тұр­ған не бар, қалай аталса да бәрібір емес пе деушілер көп болға­ны­мен, кейінірек жұрт пі­кірі көбейгеннен кейін оның айтарлықтай аста­ры барлығы аңғарылып келеді. Бұл мәселе Че­шен­станның басшысы Рамзан Қадыровтың кездейсоқ айта салған пікірі емес, биліктің жо­ғары эшалонында ойлас­тырылған әңгіме екені айқындала бастады. Алғашқылардың бірі болып елдің жетекші партиясы “Единая Россия” үн қатты. Оның парла­мент­тік фракциясы Ресей Феде­рациясы нысандары басшылары мен заң шығарушы органдарының атын бір ізге салу туралы заңды қолдап дауыс береміз деді. Олар көпшілік дауысқа ие, басқалар қарсы болса да, бұл заң қабылданады деген сөз. “Мұндай ұсыныс қолдауға лай­ық” – дейді Мемдума вице-спи­кері, “Единая Россия” пар­тия­сы бас ке­ңе­сі алқасының хатшысы Вя­чеслав Во­лодин. Бұл ұсынысты қол­дау­шы­лардың арасында белгілі саясатта­нушылар, көсемсөзшілер, белгілі қайраткерлер бар. Ресейде президент атауы бір-ақ адамға, дәл қазір Медведевке ғана берілуі тиіс. Ал қазір бұл елде 13 президент бар екен. Мұның бәрі 1991 жылдан бас­тал­ған. Михаил Горбачев пен Бо­рис Ельцин өздерін президент деп ататқан соң, оны Татарстанның Жо­ғарғы кеңесінің төрағасы Мин­тимер Шаймиев іліп алып кетіп еді, басқалар да қостай жөнелген. Бұл атауға байланысты ол басқар­ған нысанның мәртебесі де бір­ша­ма өзгереді, белгілі дәрежеде оның егемендігі көрінеді. Ол елдің об­лыс, өлке сияқты тікелей әкім­ші­лік бір бөлігі ғана емес, этностық сипаты бар құрылым екені аңға­ры­лады. Соған орай өзінің азын-аулақ болса да ерекшелігі болуға тиіс. Ресейліктерді, оның билігін шо­шындыратын да, Қадыровтың “ұсы­нысын” құлшына қолдататын да сол азын-аулақ ерек­ше­лік, бо­лар-болмас еге­мендік. Оны біреулер ас­тарлап айтса, енді бі­реу­лер ашық айтады. “Пре­зи­дент” ата­уы­нан бас тар­тудың да сәті енді туып отыр. Оны сонау 90-шы жылдардан арқалап келе жатқан Мин­тимер Ша­йми­ев пен Мұр­таза Рахимов­тың кезінде сөз етуге бол­мас еді. Олар бұл атаудан бас тартпаса, олармен даула­сып жату да ыңғайсыз. Ал олардың орнын басқандардың аузын ашпасы анық. Қадыровтың бұл атаудан өзінің пірі саналатын Путиннің президенттігі кезінде бас тартпай, бүгін “ақылы кіруінің” мәні сонда. Бұл пікірді “Известия” газеті ай­тып отыр. Тіпті бұдан да те­реңдетіп, қаттырақ айтады. Жири­новскийдің сандырақтары сияқты. “Иә, ешқандай башкортстандар, саха-якутиялар, ингушетиялар жә­не адыгейлер керек емес. Ешқан­дай да титулды ұлттық республи­ка­лардың керегі жоқ, егер ұлттық си­паты болса, топонимдік элемент үшін ғана алуға болар, тіпті ол нақты күш болған күнде де. Уфа облысы, Лена өлкесі, Терск округі – этникалық кландар емес, адам­дар өмір сүретін аймақтар осылай аталуға тиіс”. Одан әрі оқудың өзі қиын. Ұлттық-аймақтық құры­лым­дар Ресейдің мемлекеттігінің басты қаупі деген ой негізделеді. Қисынға қарағанда, бүгін бұл ел­дегі этникалық нысандар басшы­ла­ры қызметінің атауы өзгерсе, ер­тең сол нысандардың атауы да өз­геруіне негіз қаланып жатқандай. Ресейде бүгінгі күні 21 респуб­ли­ка бар, оның 13-інің басшысы “президент” деп аталады. Енді он­ың барлығы да басқаша аталатыны күмәнсіз. Өйткені, олардың Ре­сей­дей ұлы державаның басшысымен бірдей аталуға құқы жоқ. РФ Сая­сат және мемлекеттік құқық инсти­тутының директоры, РФ Қоғамдық палатасының мүшесі Виталий Ивановтың пікірінше, бұл елде тек бір президент болуға тиіс. Тек біреу ғана. Әйтпесе, ұят болатын көрінеді. Мамадияр ЖАҚЫП.