Кеңестік кезеңдегі құқық қорғау органдары мен сот билігі тарихына зер салып қарасақ, әр жылдардағы мемлекеттік басқару жүйесіне лайықталған түрлі реформалық бағыт-бағдарларды бастан кешкенін жұртшылық жақсы біледі.
Еліміздің сот тарихының бастау кезеңі болған жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдарында, яғни 1923 жылғы 11 сәуірде бүгінгі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты өзінің шаңырағын көтеріп, мемлекетіміздің әділ соты ретінде халыққа сол кездің саяси ахуалына қарай барынша тыңғылықты қызмет көрсетудің сара жолына түсті. Міне, содан бері еліміздегі сот жүйесінің ең биік шыңы – Жоғарғы Сотқа ыждаһатты ісімен айтулы еңбек сіңірген жиырма жеті төраға басшылық жасаған екен. Соның ішінде Қайыр Ерденбайұлының еншісіне 1970-1981 жылдар арасы бұйырып, он бір жыл бойы аса беделді сот ұйымына төрағалық ету міндеті жүктелгенін бүгінгі кейбір жастар біле бермес.
Мұны айтып отырған себебім, сол алпысыншы және жетпісінші жылдардың басында еліміздің ең беделді құқықтық ұйымдары Жоғарғы Сот пен Әділет министрлігіне қатысты біршама реформалық өзгерістер туындап, ондағы функционалдық міндеттер ауыс-күйіс болған кезде Қайрекең Жоғарғы Сотқа басшылық жасап, сол кездің құқықтық реформасына өзіндік үлесін қосқан айтулы заңгер атанды. Түсінікті болуы үшін осы тарихи фактіні қысқаша түсіндіре кеткенім артық болмас.
Еліміздің құқықтық тарихнамасына жазылып қалған деректерге қарағанда, 1960 жылы сол кезде Юстиция министрлігі деп аталған, қазіргі Әділет министрлігі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1960 жылғы 23 наурыздағы “Қазақ КСР-інің Юстиция министрлігін қысқарту туралы” Жарлығы бойынша қысқартылған еді. Осы министрліктің сот мекемелері жөніндегі басшылық қызметі Жоғарғы Соттың құзырына беріліп, ал жергілікті соттардың ұйымдастыру ісіне облыстық соттар басшылық жасайды. Қазақстандағы сот ісін ұйымдастыру, облыс, аудандардағы халық соттарына қажетті құрал-жабдықтар мен қаржылай қамқорлық көрсету әр сатыдағы сот мекемелеріне міндеттеледі. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл бойы атқарады.
Арада он жыл өткенде, керісінше, Одақ бойынша Әділет министрлігін құру туралы қайтадан пікір туындап, нәтижесінде 1970 жылы 31 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесінің “Одақтас республикаларда Юстиция министрлігін құру туралы” қаулысы шығады. Осындай өзгерістер жиі-жиі қайталанған тұста, Жоғарғы Сот тарапынан атқарылатын сындарлы істің басталған кезінде Қайыр Ерденбайұлы осы жылдың қараша айында төрағалық лауазымға тағайындалады.
“Бітер істің басына, жақсы келер қасына” демекші, еліміздің сот жүйесіне жүктелген осы өрелі өзгерістерді талапқа сай атқаруға Қайрекең белсене кіріседі. Белгіленген құқықтық талаптарға сәйкес, еліміздің сот жүйесіндегі әділ биліктің заман талабына сай өркендеуіне, партиялық қағидатқа негізделген басшылықты сергектікпен жүргізеді.
Дегенмен, бұл кезең бұрындары Жоғарғы Соттың тікелей міндетіне кірген облыстық және аудандық халық соттарының штаттық кестесі, нотариалдық кеңсе, оларды материалдық-техникалық тұрғыдан жабдықтау, сол сияқты олардың қызметін басқару, сот істерін талдаған статистикалық мәліметтердің архивтік құжаттары және соттар мен нотариаттарды қаржы-қаражатпен қамтамасыз ету сынды міндеттер соттардың иығынан түсіп, бірыңғай сот төрелігін жүзеге асыруға алаңсыз кірісуге мүмкіндік туған мезгіл еді.
Қайыр Ерденбайұлы өзінің кәсіби біліктілігін және бұған дейін еліміздің түрлі құқықтық салаларында талай басшылық қызметті қалтқысыз атқарып келген мол тәжірибесін қолдана отырып, еліміздегі сот әділдігінің заман талабына сай салтанат құруына айтарлықтай еңбек сіңірді. Қайрекең өзінің “Нар жолында жүк қалдырмайтын” еңбексүйгіштігімен талай игі істерді жүзеге асырды. Оған сол кезде ол кісімен бірге жүрген әріптестері және сол кездегі тарихи деректер куә. Қайыр Ерденбайұлы басшылық жасап, бір жүйеге келтірілген еліміздің сот құрылымы сол уақыттан егемендігіміз қолға тиген кешегі тоқсаныншы жылдардың басына дейін халық мүддесі үшін мінсіз қызмет атқарып келді.
Өзінің қызметтік жолында байыпты ой, байсалды мінезінен әсте ауытқып көрмеген ұстамдылығымен, шаруаны жедел ұйымдастырып, шебер шешетін қабілет-қарымымен еліміздің құқықтық органдары үшін аянбай күш-қуат жұмсаған Қайрекеңнің өткен өміріне зер салған адам ол кісінің бала жастан бойына біткен бекзаттылықты бірден байқайды. Үлкенге құрмет, кішіге ілтипат көрсету – ол кісінің ана сүтімен дарыған туабітті асыл қасиеті.
“Тез жанында қисық ағаш жатпайды” дегендей, Қайрекеңдей абзал ағаның, білікті маманның өнегі-үлгісін көрген талай жас судьялар сол кісінің болмыс-бітіміне еліктеп, “Болмасаң да ұқсап бақ, бір жақсыны көрсеңіз” деген Абайдың даналық сөзіне бой алдырып, Қайрекеңдей болсақ деп есейген болатын.
Жайсаңдық пен көркем мінез туған жердің топырағымен де сіңетіні сөзсіз. Қайыр Ерденбайұлы дүниеге келген Ақмола облысы, Ақкөл ауданының Қосқарағай ауылы – Жер-ананың ерекше мейрімі түскен, шалғынды шөбі масатыдай құлпырған, орман-тоғайы жұпар шаша сыңсыған, айдынды шалқар аққулы көлі сұлулығымен тәнті еткен құт мекен.
Осындай жәннат өлкеден түлеп ұшқан Қайыр Ерденбайұлы Мыңбаев 1951 жылы Алматы мемлекеттік заң институтын бітірісімен, Ақмола облыстық прокуратурасында заңгерлік қызметін бастап, Семей, Талдықорған облыстарында осы саладағы басшылық қызметтерді мінсіз атқарды. 1961 жылы Қазақ КСР прокуратурасында бөлім бастығы, кейін 1981 жылы Әділет министрінің орынбасары болды.
Жоғарғы Сотқа он бір жыл төраға болған айтулы еңбегін ол кісімен үзеңгілес жүрген әріптестері және Қайрекеңдей “қара қылды қақ жарып”, еліміздің сот жүйесіне турашылдықпен ұзақ жылдар еселі еңбек сіңірген абзал ағаның сексенге келген мерейтойы біз үшін орны бөлек үлкен қуаныш. Ол кісінің қатар жүрген әріптестері мен өзі тәлім-тәрбие берген шәкірттерінің ортасында және ұл-қыздарының аялауында бақыт құшағына кенеліп, ұзақ жасай беруіне республика судьялары атынан ізгі тілек білдіреміз!
Мұсабек ӘЛІМБЕКОВ, заң ғылымдарының докторы.