Мейірімі мол еді жақсы ағаның

Ғасыр алмасып, дәуір өзгеру үстінде. “Ал­дыңғы толқын ағалар, кейінгі толқын інілер” деп ұлы ақын Абай айтпақшы, ұр­пақ сабақтастығы жалғасын табуда. Ұрпақ сабақтастығы дегеннен шығады, қазақ бас­пасөзінің айтулы өкілдерінің бірі, бірі ғана емес-ау бірегейі Ұзақ аға Бағаев та сексен жасқа келіп қалыпты. Асыл азамат мына жалған дүниеден 43 жасында атта­нып еді. Содан бері де 37 жылдың жүзі болыпты. Алатаудың баурайында, тұнық сулы, орман нулы, көкорай шалғынды жерде өмірге келген Ұзақ аға қарғадайынан-ақ жұрт аузына ілініп, ел назарында жүрді. Қиянға самғар қаршығадай жас кезінен-ақ алысты көздеді. Асқақ арманы ілгері талап болып, Отанымыздағы универси­теттік білім берудің қара шаңырағы, қа­зіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне оқуға түсіп, оны бітірген соң бұрынғы “Социалисттік Қазақстан” осы күнгі ел газеті атанған “Егемен Қа­зақстан” басылымына әдеби қызметкер болып орналасады. Бойындағы қажыр-қай­рат терең біліммен ұштаса келіп, ұш- құрлық танытқанда қаламы қарымданып, нағыз тума талант екенін танытты. Содан болар, өзі қадірлеген, қара шаңырақ деп әс­петтеген басылымында қанаты қатай­ып, 1962 жылы Қызылорда, одан кейін Талдықорған облыстық газеттерін басқа­рып, 1969 жылы “Социалисттік Қазақ­стан­ға” редактор болып келеді. Осы сәт ойға ағаның күнделіктеріндегі мына бір жолдар орала береді. “... университет ұя­сынан ұшып келіп, қонған қара шаңырақ – “СҚ” 22 жыл бойы тәрбиелеп келеді. Кішкентай еңбегімді таудай етіп бағалап жатқаны. Осы 22 жылдың 7 жылын айт­пағанда, осы шаңырақта талай-талай атақ-абыройға ие болғанымды қалай ұмытар­сың. Қазақстан Компартиясы ОК мүшесі, Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Қазақ ССР-ның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендері, медальдар... Осының бәрі ең алдымен “СҚ-ның” сыйы, кол­лек­тивтің сенімі. Мұның бәрі өз еңбегім­нің жемісі, өз қызметімнің балауы деп ой­ламаймын да” дейді. Ұлық болсаң кішік бол деген ғой, кі­сілікті сақтаудың әдемі үлгісі осындай-ақ болар. Мен деп кеуделемейді, өзім деп өзеу­ремейді, елім деп еміренеді. Жұртым, ұжымым деп өзегін үзеді. Бұл кез келген адамның қолынан келе бермейтін аза­маттың азаматының ғана еншісіне тиетін қасиет десек, асырып айтқандық болмай­ды. Қаламы ұшқыр, ойы орнықты журна­лист “Халық бастамасы – қайнар бұлақ”, “Дала жұлдызы” “Жан сұлулығы” және т.б. кітаптарын оқырмандарына ұсынған болатын. Осындай биік мәртебелі қызмет істеп, марапаттар алған, артына елеулі рухани мұ­ра қалдырған, қалай мақтасаң да, мақ­тансаң да жарасатын, тумысы бөлек, тұ­ғыры мықты азамат туралы сәл шегініс жа­сасақ, ойға көп нәрсе оралары анық. Ме­нің зердемде ол кісінің бүгінгі сексен­нің сеңгіріндегі белгісіз бейнесі емес, мұрты енді ғана тебіндеген, жүзінен дәйім жылылық лебі есіп тұратын уылжыған бозбала шағы, қырықтың қырқасына шығып, ел ағасы атанған келбеті тұрады. Біз – кіндік қанымыз бір жерге тамған, бір ауылдың түлектері едік. Ұзақ аға Алматының ең таңдаулы жоғары оқу орнында білім алып жүргенде, біз ол қанат қаққан ауыл мектебінің бастауыш сыныбында оқитынбыз. Бұл – талайдың шаңырағын ойран­дап, жарды жесір, баланы жетім, талайды мүгедек еткен сұрапыл соғыс аяқтал­ғаннан кейінгі жылдар болатын. Иінімізде бүтін киіміміз де жоқ еді. Бірақ келер күнге деген үміт зор еді. Сабақ аяқтала салып, үлкендермен бірге колхоз жұмы­сына араласатынбыз. Ат, өгіз жеккен соқамен жер жыртамыз, жер бетіне қылтиып шыққан көкөністің арам шөбін жұламыз. Ауыр бейнетпен келген қызыл қырмандағы астықты тазалауға қатыса­мыз. Қысқасы колхоздың қысы-жазы бір бітпейтін жұмысы біріне бірі жалғасып жатады. Жаз ортасындағы аз күндік дем­алыс – біз үшін мереке! Тап осы кезде Ұзақ аға жазғы каникулға келетін. Бол­масақ та ұқсап бағуға тырысатын біздер үшін Ұзақ ағаның шуақты бейнесі ке­ремет әсерге бөлейтін. Талдырмаш келген сымбатты жас жігіттің тал бойына тамсана қарап, асықпай айтатын әр сөзін зер сала тындайтынбыз. Ол кісінің салмақты мінезіне, үлкен-кішіні бірдей баурап алатын білім-парасатына қызығып қарайтынбыз. Үлкендермен ой бөліскенде әңгіме нобайы ел жайлы, халықтың тұрмыс-тіршілігі, соғыстан тұралап шық­қан колхоздың тынысын ашып, тірлігін оңалту, ауылдағы мектеп, клуб үйлерін жаңартып салу төңірегінде өрбитін. Ойын баласына қамқорлығы бөлек еді. Ағамыз балалардың көкейіндегісін дәл білетін. Бізге астанадан қармақ әкеліп үлестіретін. Өйткені, біздің ауыл Шелек өзенінің бойына орналасқан, балық баршылық. Анамыз иіріп берген жіңішке жіпті бау етіп тағып, өзенге тартамыз. Барлық талапқа сай жасалған қар­мақпен балық аулаудың қызығы бөлек. Қолдан иіп сымнан жасалған біздің қар­мақты балық қаба бермейді. Балық ұс­тауға құлшынған ауылдың қара сирақ­та­ры өзенді жағалай отырып, қармақтарына ілінген балықты ағынды судан көтеріп жа­ғаға лақтырғанда, шиыршық атқан балықтардың бауыры күн сәулесімен жарқ-жұрқ етіп, сонадай жерде шоршып жататын. Сондай бір бақытты сәттерімізге Ұзақ аға талай куә болып еді. Көзіне түсіп, мақтау сөз естісек деген біздердің ойымызды ол кісі түсіне қойып, жылы жымиып, әсерлі сөздерімен бала қия­лымызды Алатаудың ақбас шыңына өр­летіп жіберетін. Сондай сәттерде қия­лымызға қанат бітіп, жағырафия пәнінен таныс жер бетіндегі түрлі құрлықтарды аралап кеткендей күй кешетінбіз. Мен 1955 жылы мектепті бітіріп, Ал­матыға келдім. Ұзақ ағаның отбасы бұ­рынғы Максим Горький көшесінің 5-үй­інде тұрады екен. Ол кезде қай қазақтың да болса, Алматыда ағайындары аз еді. Біздің ауылдың қалаға келген адамдары, мектеп бітірген жастары – бәрі Ұзақ ағаның үйіне келіп түсетін. Мен де сол “сара жолдан” жаңылмадым. Келсем, ағаның үш бөлмелі үйі елден келгендерге толы екен. Ол кезде Алматыда қонақүй аз болса керек. Болғанның өзінде оған барып жайғасу ауыл қазақтарының дағдысына енбеген. Ағаның үйінде ағыл-тегіл дүние жоқ. Көрпе-жастық бірімізге жетсе, бірімізге жете бермейді. Бірақ аға­мыз да, жеңгеміз де қабақ шытпай, “Қа­рындарың ашқан жоқ па, мұздап қалмай­сыңдар ма?” – деп бәйек болады. Сын­нан сүрінбей өту жолы дайындық екенін де ойымызға салып жүреді. Ертеңгісін Нұрбибі тәтеміз үлкен-кіші деп алаламай, қою шайын, қолда бар дәмін ұсынады. “Шұбырып жүрген шіркін­дер-ай!” – деп қабақ шытып, ауырсынғанын көр­меппіз. Адамға Алла бақ пен дәулет, абырой, атақ бе­рер­де, осын­дай кең болатын кө­рінеді. Ұзақ аға жұмыстан кеш­те­тіп келсе де, ауылдастарымен, бізбен біраз әңгіме-дүкен құр­­май дем алмайтын. Әр­қай­­­­сы­мыздан үй-іші, мал-жан аман­дығын сұрап, қалаға кел­ген шаруаларға орай кө­мек­­тесіп, ақыл-кеңесін беретін. Тәтеміз ағамызды “Ұзан” деп атаса, ағамыз да ол кі­сінің есімін ән әуеніндей етіп “Нұрбикеш” дейтін. Мұндай қалтқысыз сыйластықты Ұзақ аға өз өмірінің соңғы күндері елге, жастарға, отбасына, жа­рына арналған ақырғы сөз­де­рінде қойын дәптеріне жазып кетіпті. Оқып көрелік. “...шүкіршілік те айтуы­мыз керек, Нұрбикеш, жи­ыр­ма жылды әш деспей, қабақ шытыспай өткіздік. Бұдан артық семьяға бақыт бар ма? Саған осы мерзім ішінде шын мәнінде көңілге тие­тіндей ауыр сөз айтпасам ке­рек. Есіме түсіре алмай-ақ қойдым. Бұл, яғни саған қатты сөйлемегенім менің мықтылығым деп ойламаймын, ол сенің адал жар бола білгенің. Алақаныңа салып еркелеткенің, менен ашу шықпауына жасап қойған жағдайың. Әлдеқалай қиналып келсем, біле қоятынсың. Жар осындай болғанда, қандай еркек тор үзетін еді?!” Ұзақ аға жұмысына таңертең жеті жарымда кететін. Содан кешкі сағат 8-9-да бір-ақ келетін. Жоғарыда айттым, үй толы кісілермен біраз уақыт шүйір­ке­лесіп, одан соң, рұқсат сұрап, жұмыс бөл­месіне беттейтін. Алдында үйіліп жатқан газеттерді аударыстырып, қалың-қалың кітаптарға үңіліп, дағдылы жазу жұмысына кірісетін. Мен осының бәрін көз қиығымен бақылап жүруші едім. Бір күні таңертең Ұзақ аға менен қандай оқу орнына түскім келетінін сұрады. – Заңгер болсам деген ойым бар, – дедім мен. – Заңгер дейсің бе? – деп Ұзақ аға әлденені есіне түсіргісі келгендей, бір сәт үнсіз қалды. – Одан өзге қандай мамандық түрлерін білесің? – Мұғалім, дәрігер, зоотехник... – Өзім ауылдан көрген мамандық түрлерін тізіп шықтым. – Бұлардан өзге де мамандық түрлері көп, – деді Ұзақ аға мен кідіріп қалған соң. – Адам солардың ішінен өзіне лай­­ықтысын дәл таңдағанда ғана бойындағы қабілет көзінің еркін ашылуына мүмкін­дік алады. Кейін өкініп қалмау үшін жол айрығында тап осы сәттегі ақылдың ше­шімі аса маңызды. Ендеше, басқа да ма­мандық беретін жоғары оқу орындарымен де танысып көргенің дұрыс шығар. Ұзақ ағаның сөзін зердеге салып көр­сем, ой-таразысында теңшесем қисыны бар сияқты. Заңгерлік туралы ойым тым үстірт екенін кейін аңғардым. Сол күні Алматыдағы оқу орындарын армансыз ара­лап, мамандық түрлерімен таныстым. Ме­дицина, ауыл шаруашылығы, зоотех­ни­­калық-малдәрігерлік, политехникалық институттардың есігін ашып, табалды­ры­ғын аттадым. Факультеттерінде оқытатын мамандық түрлері жайында сұрастырып көрдім. Жағалап жүріп ҚазМУ-ге де жеттім. Онда философия факультеті бар екен. Аристотельден бастап, Кант, Гегель тәрізді небір ақыл-ойдың алыптарына апаратын алтын қақпаны көргендей болып, “Менің іздегенім осы мамандық!” – деген тұжырымға келдім. Байламымды Ұзақ ағаға айттым. – Таңдауың тамаша! Абай атамыз айтқандай, қаланатын кетігіңді енді тапқан сияқтысың. Ғылымның қайнар көзі – философия ғой деп, бірден қолдау көрсетті. Аға мақұл көрді, мен белді бекем будым. Бірақ, біз қабылдау емтихандарын ойдағыдай тапсырып, студент атанған кезде, кенет ол факультет жабылып қалды да философ боламыз деген асыл арман көзден бұлбұл ұшып, экономика факультетіне ауысып шыға келдік. – Оқасы жоқ, – деді аға, – тала­быңмен талантты ұштай алсаң, көздеген мақсатыңа жетпей қоймайсың. Тек жалқаулыққа, еріншектікке бой алдырма. Аға ақылы – ініге алтын қазына. Айт­қанын екі етпедім. Намысты жанып, қай­ратты шыңдап, білім белесіне ұмтылдым. Бірінші курсты Ұзақ ағаның үйінде тұ­рып оқыдым. Менің дәйім байқайтыным, аға адамгершілік қасиет тұрғысынан елге ылғи жақсылық тілеп отыратын. Алдына мұқтажын айтып бір адам келсе, сол кісіге қалай болғанда да жәрдем беруге, жабырқаған жанына жылу болып құйы­луға тырысатын. Бірде Жамбыл облысы Қордай ауданынан орта жастағы кісі үйіне іздеп келіп, жабырқай отырып жағдайын айтты. – Шырағым Ұзақ, жазғандарыңды оқып, сүйсініп отыратын ағаларыңның бірімін. Мақалаларыңдағы адамға деген жылы сезім өзіңе жетелеп келді. Жан жа­ры кешегі соғыста опат болған көршім бар еді. Отағасының шаңырағын құлат­паймын, отын сөндірмеймін деп, жалғыз ұлының тілеуін тілеп жүрген. Сол ұлы талап етіп, институтта оқып жүр еді, енді оқудан шығып қалу қаупі төніп тұр. Жұқсыз біреу болса ара түспеймін ғой, болашақта тәуір азамат бола ма деген сол талапты жас жаңсақ шешімнің құрбаны боп кетпекші. Осының ақ-қарасын айырып, нақақ болса, ара түссең деген өтінішпен келіп тұрмын, – деді. Көз алдымда болған осы мәселе қа­лай шешілер екен деп, ақ-қараны анық­тауға Ұзақ аға қандай әрекет етер деген алаң көңілде жүрдім. Нәтижесінде газетке мақала жазылмады, бірақ институт басшылығы алдында студенттің кінәсіз­дігін дәлелдеп шықты. Кейін әлгі студент жылдар өте келе халқымыздың белгілі азаматтарының бірі болды. Жақсының шарапаты деген осындай болар. Ұзақ аға менен анда-санда “Қалай оқып жүрсің?” деп сұрап қояды. Бірінші се­местрді бітірген кезде сынақ кітап­шам­дағы кілең бестіктерді көріп, риза болды. – Бірінші курстың өзінде бәрін беске тапсырған болсаң, білімің өте жоғары екен, шырағым, – деді сүйсініп. – Мектептегі ұстаздарым жақсы оқ­ыт­ты ғой, аға! Мұндағылар да кілең өз са­ласының білгірлері екен, – деймін мен. – Бәрекелді! “Жақсы оқимын” деп өзіңді өр санамай ұстаздарыңның еңбегін бағалағаның сүйсінерлік екен. Адамды көп жерде өкіндіретін өзімшілдік, өзім ғана білемдік деген қасіретті қасиет қой. Алла әрқашан жақсы ұстаздарға жолық­тырсын! – деді. “Алла әрқашан үздік ұстаздарға жо­лық­тырсын” деп қызыл империяның тұ­сында ықпай-бұқпай, батыл сөз айтуы, кейін ойласам ерлікке пара-пар екен ғой. 1962 жылы Ұзақ аға Бағаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ше­ші­мімен Қызылорда облыстық “Ленин жо­лы” газетіне редактор болғанын алда айттым. Сол тұста мен Мәскеуге аспи­ран­тураға аттандым. Оқтын-оқтын аға­ның елден жіберген сәлем-сауқатын алып тұрамын. Арасында қалааралық телефон байланысына шақырып, жағдайымды, қандай көмек керек екенін сұрайды. – Қаражаттан қысылып жүрген жоқ­сың ба? Бірдеңе керек болса, қысылма, айт. Құдайға шүкір, сенің мұқтажыңды өтеу­ге мүмкіндігіміз жетеді,– дейді. Осы сөздің өзі қанат бітіреді. Арқа сүйер аға бар дегізеді. Ағалық қамқорлығын молынан көрсе­тіп жүрген қадірлі жанға деген ризашы­лы­ғымның бір белгісі ретінде мен де бір тәуір сыйлық жасасам деген ойға кел­ге­нім бар. Сөйтіп, Мәскеуден елге келген ке­зекті сапарымда Дальдің бірнеше том­дық “Толковый словарь русского языка” деген кітабын әкеліп, тарту еттім. Сон­дағы асыл ағаның риза болғанын көрсеңіз! – Айналайын, мына сөрелерде тап осы кітаптардың орны олқы соғып тұр еді. Қазақ ақылды тозбайтын тон мен тау­сылмайтын кенге балайтын болса, мына сыйлығың да сондай теңдессіз дүние бол­ды! Орыс тілін әзірге Дальдан артық түсіндіріп берген ешкім бола қойған жоқ. Сен маған өлшеусіз байлық сыйладың – деп, бояу мен желім иісі кете қоймаған жаңа басылымның беттерін парақтап отырып, ризашылығын нұрлы жанары­мен білдірген еді. “Социалистік Қазақстан” газетінде бас­шылық қызмет атқарып жүрген ке­зінде жиі араластық. Телқоңырдай аға­лы-інілі болып жүрдік. Ұзақ-ұзақ сыр­ла­сатынбыз. Жаздың күндері көбінесе сая­жай­да болатынбыз. Кешке қарай таза ауа­да жүріп, серуендегенде айтылар әңгіме ұшан-теңіз еді. Сол күндер бүгін көз ұшында, көңіл көкжиегінен мықтап орын алған секілді. Бірде Ұзақ ағаның қасиетті табал­дырығын: – Ассалаумағалейкүм, жақсылар мен жайсаңдар, қонақ күткен бе едіңіздер?! – деп жайраңдай күліп, ойнақы үнмен дау­ыстай сөйлеп, сымбатты жас жігіт аттады. Нұрбибі тәтем: – О, мырза жігіт келді! – деді жүзі нұрланып. Орнынан ұшып тұрғанымен, өзіне қарай құшағын жая ұмтылып келе жатқан бозбалаға: – Алдымен ағаларыңа сәлем бер! – деді. Үнінен мейірім төгіліп тұрды. Ізет сақтап бізге қарай бағыттап жіберді. – Ә, келіп қалдың ба? – деп Ұзақ аға оның ұсынған қос қолын ерекше ықыласпен алды. Осыдан соң аққұба, сымбатты жігіт: – Нұрғали аға, сәләматсыз ба? – деп маған бұрылды. Ә дегенде, мені есі­мім­мен атап тұрған оны шырамытқаныммен, қайдан көргенімді ойыма түсіре алмай қалдым. – Ерұлан ініңді білетін шығарсың? – деді Ұзақ аға күлімсірей тіл қатып. – Ә, Ерұлан деген азамат екен ғой?! Мен көргенде, мектепке де бармаған еді. Тіл көзден аулақ, көз сүріндірер жігіт бо­лыпсың! – деп құшағыма тарттым. Ерұлан осыдан кейін ғана Нұрбибі тәтеме беттеді... Осы бір қас-қағым сәттік ыстық жүз­десуде қаншама өнеге, үлгі жатыр де­се­ңізші! Ұзақ аға мен Нұрбибі тәтемнің тұң­­ғышы Ерұланды қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша әжесі бауырына басып, бұлар ағасы мен жеңгесі болып есепте­летін. Сондықтан болар, өз анасы оның атын атамайтын. Ал Ұзақ аға болса, інім дейтін. Егер бұл дәстүрге титтей нұқсан ке­лер болса, анау ауылдағы ана, аға мен жең­ге “қаһарына ұшырайтыны” анық. Әл­гі сәттегі мөлдіреген жанарлар көзбен кө­руге келмейтін әдеп атты жібек белдеу­ден аттап өтпей тұрып қалуы содан шығар. – Амандық болса, Ерұлан ініңнің мен аспаған асуларды бағындыратын түрі бар, – деп еді Ұзақ аға жайғасып отырған соң, – “Жұлдыз” “Жалын” журнал­да­рында, газеттерде өлеңдері жиі басылып жүр. Тұңғыш жинағын да шығарып үл­герді. Сыншылардың бағалауына қа­ра­ғанда, қадамы сәтті басталған сияқты. Ұлының ақындық дарынын байқаған Ұзақ аға бақытты еді. Бірақ, Алланың өлшеп берген өмірі оның шапағатына ұзағырақ бөленуіне мүмкіндік бермеді. Межелеген одан өзге де арман-мақсаты орындалмай қалды. Қаламгердің артында қалған рухани мұ­расы жанға жылу беріп, медет бола­тыны әлімсақтан белгілі. Сондай кітап­тың бірі Ұзақ ағаның “Жан сұлулығы” деп ата­латын көсемсөздер жинағы дер едім. Кей­де осы кітапты парақтап отырсам, ұл­ық ой, маржандай тізілген сөздерге тәнті боламын. Әсіресе, дала академигі атанған Ыбырай Жақаевтың тұлғасын сомдаған көркем очеркі ерекше назар аудартады. Әрине, мен журналист, жазушы емес­пін. Соның өзінде қаламгер Ұзақ аға Ба­ғаев­тың сөз саптауын, ешкімге ұқсамай­тын қолтаңбасын бірден танимын. Мы­салы, “Тұлғасы тұтас. Келбеті көркем. Мі­незі сырбаз. Сабыры дархан. Білекте қу­ат. Көңілі шуақ. Сөзге сараң, іске жомарт”. Бұл қара сөз бе, жыр десте ме! Екеуі де қатар өріліп тұр. Шеберлік шыңы деп осыны айтсақ жарасар. Кейіпкерін “сөзге сараң” деген автордың өзі де сөз кестесін оңды-солды шашып, жомарттық танытып тұрған жоқ. Бірақ, сусаған жанның таң­дайына тарс-тұрс тамған тамшы сияқты осы санаулы сөздің дәмі мен мәні қандай керемет! Терең ойға бойлатады, көз ал­дыңызға толыққанды тұтас образды әке­ліп тартады. Одан әрі бұл кейіпкер не істер екен, қандай парасат-пайымымен көрінер екен, берер тәлімі қандай деп қадала оқысаңыз: “Қимылына қауым қайран қалғандай. Жігеріне жер де тәнті болғандай! Жүрегіне мейірімнен нұр құй­ып, дарынына даналық қосып алғандай” – деп, су төгілмес тайпалған жорғадай ала жөнеледі. Сөйтіп отырып, сусап ке­ліп, зәмзәмға бас қойғандай, шығарманы тұтасымен “сіміріп” қойғаныңызды сез­бей қаласың! Міне, тіл көркемдігімен өрілген ой кеңдігі, қаламгер құдіреті! Ұзақ ағаның “Орыс халқының мақал-мәтелдері” атты аударма кітабын ерекше айта кетуді парыз санаймыз. Иә, “Мақал – сөздің мәйегі” дейміз. Мәйектің мықтылығы мығымдыққа жол ашады. Сөз мәйегі ол кісіде мол, әрі таза еді. Ма­ғыналы сөздің ғасырлар сүзгісінен өтіп, мейлінше сұрыпталып жеткендерін көп білетін. Жоғарыдағыдай балталасаң бұ­зыл­майтын ұйқастарды жиі қолданатын. Осы тіл байлығын аударма ісінде де ол молынан қолданды. Түпнұсқадағы жұмыр да шымыр ойларды бұзбай қазақы қалыпқа түсірді. Мысалы, орыстың: “Вол­ка бьют не за то что он сер, за то что, он вор” деген мақалын “Қасқырды сұр болғаны үшін емес, ұры болғаны үшін ұрады” десе, мағынасы сақталған­мен, жұмырлығы, ұйқасы мен құйқасы­ның өңі қашып кетер еді. Оны аудар­машы: “Қасқырды сұрлығы үшін емес, ұрлығы үшін соғады” деп алған. Мақал-мәтел аударудың осы секілді қатаң тала­бын бұлжытпай орындап шыққан. Тағы бір мысал: “Ақылдымен сөйлессең, ақы­лыңа ақыл қосылар. Ақымақпен сөй­лессең, өз ақылың тосылар” немесе: “Көз­­дегенде атып қал, кезі келгенде ай­тып сал”, болмаса: “Кәсібі бардың нәсібі бар”, “Жас кезінде – шикі, қартайғанда – күйкі” – осылай жалғасып кете береді. Халқымыз қырық жасты патша жасы деп атайды. Бұл қырық жасқа келгенде, адамның ақыл-ойы толысып, кемеліне келеді дегенді білдірсе керек. Біз бүгін үлкен құрметпен, мол сағынышпен еске алып отырған Ұзақ аға Бағаевтан жо­ғарыда айтқанымыздай, осы қылыш қайрат қырық жастың қырқасына шыға бергенде көз жазып қалдық. Амал не, жазмыштан озмыш жоқ! “Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді” деген сөзді қастерлеген халқымыз өзінің аяулы перзентін әрқашан есте сақтайтынын көңілге медет етеміз. Бұған да мысал кел­тіре кетейік, асыл азаматтың туған ауы­лындағы орта мектеп Ұзақ аға Бағаев аты­мен аталады. Алматы, Қызылорда, Тал­­дықорған қалаларында, Райымбек ау­да­­нының орталығында оның есімін алған көшелер бар. Әрине, алдағы уақытта мұн­дай игілікті іс жалғасын тауып, ме­рейтойлары аталып өтіп, кітаптары қайта басылып жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Және бұл жаңарған қоғамның жастарына үлгі, алдыңғы толқын ағаларды танып-білуге, ұрпақ сабақтастығының жалғаса беруіне септігін тигізер еді. Сөз сонында, Ұзақ ағаның әлі еш жерде жарияланбаған “Адам және уақыт” деген ой толғамдарынан бір дәйек келтіре кетсек дейміз: “Қазір уақыт ұшқыр. Бұрын айлап жү­ретін жерді енді сағаттап, апталап өтеміз. Сана өсті, білім байыды. Әсер алатын нәр­се көп. Оқуға, көруге, тұшынуға ын­тық адам екінің бірі... Уақытқа есеп күшті. Күнді кұр босқа өт­кізу деген бүгінде талай қазынаны босқ­а шашқанмен бірдей. Әрбір азамат са­ғатқа санау қоятын болды. Уақыт ысы­рабына қарсы күрес бүгінде әрбір саналы азаматтың үн-түнсіз жүргізетін ортақ ісіне айналды. Қалт еткен бос уақыт бола қалса, бір нәрсе оқып алсам, бір жаңалық естісем, көрсем, білсем деп тұратын болды халық. Сәл ертеректе бұлай емес еді. Заман өскен сайын адам да өзгеріп, өрлеп, жаңарып, жасарып келеді. “Мәдениет” деген құдіретті сөз бел алды... Уақыт бір өтсе қайырылып сәлем бермей кететін қайырымсыз бәле екен! Оны тек құрықтап, желкелеп отырсаң ғана ол саған қызмет етеді. Ал арқау­ыңды босатсаң, уақыт сені тез игеріп алады. Күлкіңді көбейтеді, ұйқыңды ұл­ғайтады, көңіліңді тоққа, пейіліңді кеңге сал­ғызады. “Е, өмір болса, денсаулық болса, бәрі де бітер, тынар” дегізеді. Бүгін тынар істі ертеңге ығыстырып береді. Осының бәрі уақыттың саған тартқан сыйы емес, сыбағасы да емес, салғырт­тығы; сал­ғырт­тық бірте-бірте аяңкөстікке әкеледі; ал аяңкөстік еріншектіктің ажы­рамас досы. Ал еріншек болдым дегенше, еңбектен қалдым дей бер. Еңбектен қол үзгенің – бойыңдағы бар қасиеттен жұрдай болғаның. Сонымен, замандас, уақытты қадірле, уақыттың бағасына жет. Үйрететін де, күйрететін де уақыт екенін бір сәт те естен шығармайық... Уақыт – адамның досы – дұшпаны, жақыны – алысы! Уақыттан дәуір өседі. Уақыттан өмір құралады. Ұлы адамдар уақытты құдірет тұтқан, ұлы адамдардың атын уақыт шығарған. Уақыт – әділ таразы, асыл қазы! Уақыт жақсы ісіңді ұмытпайды, ысырап етсең кешірмейді. Ендеше, уақытпен достас, Адам!” Зерделі жастарға осы жолдарда қаншама өсиет, ақыл жатыр. Мейірімі мол жақсы ағаның осы сөз­дерінен асырып, заман, уақыт туралы не айта аларсың?! Өмірдің қамшының са­бындай қысқа екенін адамдарға аңғарту үшін жоғарыдағы ойды ортаға салған болар. Әлде өзінің ғұмырының қысқа бо­латынын осылайша нұсқалы оймен ай­тып, артына үлгі ретінде қалдырып кеткісі келді ме екен? Қалай десек те саналы өмірінің өлшеулі күндерін мағыналы өткізіп, артына өлмес өнеге, өшпес руха­ни құндылықтар қалдырған Ұзақ аға Ба­ғаевтан алар сабақ, үйренер үлгі аз емес екені айдай анық. Нұрғали МАМЫРОВ, академик.