Еліміздің білім жүйесін жетілдіру – мемлекеттің басты басымдықтарының бірі. Соңғы жылдары Отанымыздағы білім беру жүйесінде тәрбиені дамыту министрліктің, білім беру мекемелерінің барлық түрлерінің басты бағыттарының бірі болып отыр.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған биылғы Жолдауында ең алдымен “адами қазынамызды” молайтуды міндет етіп, балалар мен жастар тәрбиесіне қатысты үлкен жауапкершілік жүктеді.
Білімді, адамгершілікті, кез-келген жағдайда дербес шешім жасай алатын, ынтымақтасуға және өзара іс-қимылға қабілетті, ел тағдыры үшін жауапкершілік сезіміне ие адам тәрбиелеу мәселесі жөніндегі әлеумет сұранысына жыл сайын Президенттің тапсырмасымен мемлекет тарапынан қабылданып, жүзеге асып жатқан этномәдени, оқушыларға құқықтық және гуманитарлық білім беру тұжырымдамалары білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты, оларға патриоттық тәрбиені кешенді жүргізу бағдарламасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы, т.б. аса маңызды құжаттар жұмыс істеуде.
Ал еліміздегі білім беру жүйесінде тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау, баланың тәрбиеленуі, білім алуы және жан-жақты қалыптасуы, ана тілін, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтауы, ақпарат алуы, денсаулығын нығайтуы сияқты құқықтарын іске асыруға зор мән беріліп келеді. Оны білім алушылардың бойында қалыптастыру бүгінгі күні білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылып отыр.
Осыған орай республика білім беру ұйымдарында қазіргі замандағы тәрбиенің негізгі міндеті, әрбір білім алушының сауаттылығын қамтамасыз етумен қатар, балалар мен жастарды өмір сүруге дайындау болып табылады. Осындай өзекті мәселелердің негізгі түйіні ең алдымен білім мазмұны болып табылады. Иә, білім мазмұнына қойылатын талаптар да аз емес. Сондықтан қоғам сұранысы мен талабын алдын ала қанағаттандыратын, ол үшін мектеп қабырғасындағы білім алушы оқушыға қажетті рухани-адамгершілік, азаматтық қасиеттерімен бірге, қоғамдық ортаға бейімделіп қана қоймай, осы өзгермелі заман ерекшеліктеріне сай өзінің бар мүмкіндігін пайдалы мүддеге жұмсауға дайын болатын тұлға қалыптасатындай тәрбие жүйесі қажет.
Өмір тәжірибесі көрсеткендей, тәрбие білім берумен қатар жүретін үрдіс және арнайы ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет ретінде қарастырылады. Егер оқыту тәрбие үшін “ақпараттық қорек” қызметін атқарса, тәрбие оның адам игілігіне жұмсалуына кепілдік береді. Осыған қарай білім беру үрдісінде тәрбие рөлінің басымдылығы жоғары екенін көруге болады. Мұның бәрі “Білім туралы” Заңда тайға таңба басқандай айқын жазылған.
Қазіргі таңда болашақ ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру ісінде осы заманғы қоғамдық және әлемдік дамудың өмірлік таңдауында жеке тұлғаны қалыптастыру басты мақсат болып отырғаны белгілі. Қазақстанда жүзеге асырылып отырған саяси идеологиялық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қайта құрулар, елді басқарудың демократиялық үлгісі мен нарықтық қатынастарға өту барысында мектеп оқушылары ғана емес, тұтас алғанда, қоғамның барлық мүшелері, соның ішінде ұстаздардың, ата-аналардың мақсат-міндеттері де өзгеріп отыр.
Тәрбиенің кілті – отбасына, өмір-тіршілігіне тікелей байланысты. Отбасы – адам баласының өсіп-өнетін, қаз тұрып, қанат қағатын ұясы, отаншылдық рухтың алтын бесігі. Отбасы – бала тұлғасының әлеуметтенуінің алғашқы институты да болып табылады. Қоғамның рухани өсуі мен дамуы, баюы сөзсіз бүгінгі мектептің қызметіне, ондағы тәрбие үрдісінің сапасы мен отбасының моральдық-этикалық мүмкіндігіне тікелей байланысты. Ал тәуелсіз қазақ халқына өз ұрпағын саналы азамат етіп тәрбиелеуде отбасының атқаратын рөлі өте зор.
Кезінде Бауыржан Момышұлына: “Осы сіз неден қорқасыз?” – дегенде батыр: “Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Біріншіден, бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқам: екіншіден, немересіне ертегі айтып беретін әжелердің азаюынан қорқамын; үшіншіден, дәмді, дәстүрді сыйламайтын ұрпақ өсіп келеді. Оның қолына қылыш берсең, кімді болса да шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды. Үйреніп жатқан бала жоқ, үйретіп жатқан әже, ата жоқ” деп қасірет болар қауіпін бүгіп қала алмапты. Айтса айтқандай, ана әлдиіне бөленіп, әже ертегісіне құлағын түріп өскен баланың қашан да тілі жатық, ойы анық, ұлттық рухы қашанда биік болады.
Ертеректе бір ғұлама: “Егер артыңда мейірімді, қайырымды, ізгілікті, бауырмал бала қалдырғың келсе, қартайғанда ол баладан қайыр күтем десең, онда тәрбие арқауын шират”, – деген екен. Олай болса, ата-анасының қадір-қасиетін бойына сіңіріп өскен баланың қашанда санасы жоғары.
Жеке тұлғаны қалыптастырудағы отбасынан кейінгі әлеуметтік институт, мектеп екені бәрімізге де белгілі. Жас ұрпақты тәрбиелеудегі жетістіктердің жемісі осы екі институттың бірлесіп жұмыс істеуінің нәтижесі. Отбасы мен мектеп – бір-бірінен бөлінбейтін одақтас, тәрбиенің екі алып күші. Білім алу – бала үшін де, ата-ана үшін де күрделі сын.
Баланың өнегелі, тәрбиелі, денсаулығы мықты болуының негізі отбасына байланысты десек те, мектеп ең үлкен отбасы болып саналады, себебі, балалардың балалық шағының көп бөлігі мектеп қабырғасында өтеді. Егеменді елімізде ұлттық тәрбиені жандандырып, салт-дәстүрімізді сақтап, өмірдің озығын пайдаланып, жастарымызды отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа, салауатты өмірге, табиғатымызды аялауға тәрбиелеуіміз қажет. Бұл іске өз үлестерін қосу барша мектеп ұстаздарымен бірге, ата-аналардың да міндеті деп білеміз. Мектеп қоғам мен отбасының өзара тәрбиелік іс-қимылын үйлестіруші қоғамдық институт болып табылады.
Осы орайда білім беру мекемелеріндегі тәрбие үрдісінің табысты болуының маңызды шарттарының бірі оның ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуіне де тікелей байланысты. Осындай маңызды мәселені шешу мақсатында Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы республика көлемінде ауқымды жұмыстар атқарып, белгілі нәтижелерге жетіп отыр.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі ұйымдары мен қоғамдағы тәрбиенің әлеуметтік мәртебесін көтеру, жүйені ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету мақсатында академия орта білім беретін мектеп ұстаздарына тәрбие мәселелерін қамтитын “Жалпы білім беретін мектеп оқушыларын әлеуметтендіру үдерісінің ерекшеліктері”, “Бала құқықтары және Қазақстан Республикасының заңнамалары”, “Саламатты өмір салтын қалыптастыруда педагогтың рөлі”, “Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесінде тәрбие тұжырымдамасын жүзеге асыру жағдайындағы білім беру ұйымдарындағы тәрбие”, “Қазіргі заман талабы жағдайында тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік жүйесі” атты, т.б. көптеген ғылыми-әдістемелік құралдар дайындап, қоғамдық тәрбиенің стратегиялық бағдарларын айқындайтын әлеуметтік педагогикалық түрлі зерттеулер жүргізіп келеді.
Еліміздің білім беру жүйесіндегі тәрбие үдерісін жетілдіру мақсатында академияның қатысуымен “Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі Тәрбие тұжырымдамасы” дайындалып, Білім және ғылым министрінің өткен жылғы бұйрығымен бекітіліп, қазір жүзеге асырылып жатыр.
Осы тұжырымдаманы іске асыру аясында Қазақ ұлттық аграрлық университеті базасында “Алматы қаласы жоғары оқу орындарының жастар ұйымдары Қазақстан Республикасы Жастар саясатын жүзеге асырудағы рөлі” жастар форумы, “Балдәурен” республикалық оқу-сауықтыру орталығында “Тәрбиелеу – білім беру ортасы – тәрбие жүйесінің үлгісі” атты республикалық семинар-практикум, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде “Жастардың рухани-адамгершілік дамуының этнопедагогикалық негіздері” атты республикалық семинар-кеңес, конференция болып, тәрбие мәселесі бойынша еліміздің белді ғалымдары мен тәжірибелі ұстаздары ойларын ортаға салды.
Осыдан екі жыл бұрын Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасының шеңберінде әлемдік педагогика ойшылдарының еңбектерін қазақ тіліне аудару ісін қолға алған еді. Ондағы мақсат “Әлемдік педагогикалық ой-сана” атты 10 томдық антология әзірлеу, шығару болатын. Ондағы ой ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі әлемдік ағартушылардың, өзіміздің ұлылардың озық ойлары мен тұжырымдары жан-жақты қамтылып, оқушы жастар мен педагог мамандарға, жалпы қалың оқырманға кең ауқымда жеткізу болатын.
Иә, әрбір ата-ана өз баласына ұлттық рухта тәрбие беріп, мектеп ұстаздары ғасырлар бойы халқымыздың жинаған ұлттық мұрасы мен озық мәдениетін, ізгі салт-дәстүрін жас ұрпақтың бойына сіңіре білсе, қоршаған ортаға қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын, дүниетанымын, мінез-құлқын үйлестіре білсе, міне, тәрбиенің бірлігі осында болмақ.
Тахир БАЛЫҚБАЕВ, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясының президенті, профессор.