Отбасы – Отанның отауы

Қазақтардың гендерлік санасы жөнінде Гендер түсінігі соңғы кезде елімізде ерекше жиі қолданысқа еніп, елеулі мәселеге айналып келеді. Гендер түсінігі қоғамдағы әйел мен ердің арасындағы олардың әр қайсысының әлеуметтік орнын анықтауға бағытталған ғылыми бағыт. Гендер өз бастауын феминизмнен алады. Феминизм батыс елдеріндегі әйелдердің өз саяси құқығын қорғаудан басталып, “эмансипацияға” (биоәлеу­мет­тік теңдікке жету) одан әрі қарай гендерге ұласты. Қазір оның мағынасы кеңейе түсіп отыр. Оған әкелген жол “әйел” мен “ер” түсініктерінің әлеуметтік кеңістік­терінің кеңеюінен. Бүгінгі күні олардың ара қатынасының ерекше түрле­рінің пайда болуы. Және табиғи түрлерінен (гермофродиттер) ғана емес, транссек­суал­дардың қоғамдағы өз орнын анық­тауға жол ашу, құқықтарының қор­ғалуына күрес жүргізу. Гендерге осының барлығын енгізіп, кең ауқымды қарастыру мәселесі шет елдерден бастау алады. Ал, Қазақстанға келсек, гендерді әйелдердің әлеуметтік рөлінің шектелуіне наразылық танытудан бастап, оларға барлық салаларда еңбек етуге жол ашуға, белсенділік көрсетіп, әр түрлі ұйымдарға бірігіп саяси білім мен билікке ұмтылып, белсенді іс-әрекет жасауға ықпал ету. Бұл іс ешбір кедергісіз іске асырылып жатыр деуге болады. Өйткені, қалай болғанда да, исламмен енген теңсіздік кеңес кезеңінде жойыла бастап, мемлекеттің Негізгі Заңы – Конституцияда әйел мен ердің әлеу­мет­тік және саяси теңдігі ресми түрде бекі­тілген. Бұны қоғамның екі тобы да анық біледі. Сондықтан, гендерлік мәселе деп әйелдің теңдігі жоқ, не болмаса, зорлық бар деп күреске шақыру, менің ойымша орынсыз. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында мұсылмандық дін ерте еніп, сенім ретінде негізделіп қалуына байланысты, осы жерлерде “гендерлік мәселе” бар деп санау да артық. Өйткені, Конституциямызда, діни сенім еркіндігіне жол берілген. Ислам дініне бой ұсынған әйел мен ерлер арасындағы қатынас әлеу­­меттік деңгейде олардың діни көзқарас­тарына байланысты реттеледі. Егер мұ­сылман әйелдерді ерлермен бір сатыға қойып, қоғамдағы рөлдерін өзгертуге ша­қыру – олардың сенімдерінен бас тарт­қызу деумен тең. Ғасырлар бойы қалып­тасқан діни сананы бұзу оңай шаруа емес. Сондықтан гендер мәселесін қарастыр­ғанда, гендерлік сана ұғымын қарастыру жөн. Бұл – қоғамдық сананың бір қыры. Көп ұлтты мемлекетімізде әр этностың сана сезіміне байланысты ерлер мен әйелдердің қатынысы анықталған. Ал одан бас тартқан жағдайда, мемлекеттік деңгейде әр ұлт өкілі болсын, жыныстық ерекшелік болсын, заңды түрде құқығы қорғалған деуге болады. Сондықтан, елімізде шешілмеген гендер мәселесі бар деуге болады ма? Егер зорлық, зомбылық бар болса, оны тек ер мен әйел мәселесі ретінде қарастырмай, жалпы адамзаттық зорлық ретінде қарастыру жөні бар. Оған әйел-ер деп бөлмей, адами ара қатынас ретінде қарастыру гендерлік мәселені тудырмаудың жолы. Оңтүстіктен басқа аймақтарда гендерлік теңсіздіктен гөрі гендерлік теңдік туралы айтуға болады. Өзге елдің мәселелерін өз елімізге енгізудің қаншалықты қажеті бар? Қазақ елінің тарихын батыстың тарихымен са­лыстырсақ талай өзгешелік бар. Иуделік-христиандық кезеңінен сөз саптасақ, олардың гомосексуализм мәселесі Содом мен Гоморра қалаларының тіршілігімен байланысты. Көне тарихта бұл шектен шығушылық ретінде бағаланып күкірт және отпен аласталып, жоққа шығарыл­ған. Бұл олардың қасиетті кітабы Тауратта айтылған. Барлық келешек ұрпаққа тый­ым салу үшын осы екі қаланы барлық тұр­ғындарымен өртеп жіберген. Бірақ Еу­ропа елдерінде бұл шектен шығатын істер орта ғасырларда қайта жалғасын тапты. Ерлердің монастырьлерінде гомосексуа­лизм пайда болды, әйелдердің монас­тырлерінде лесбияндық жайыла бастады. Оған қарсы протестантизм күрес жүргізіп тыйым салу арқылы тоқтатылып еді, ХХ ғасырдың 60 жылдары “сексуальная революция” жасалынып, барлық шектен шығу нышандары мәдени көрініс алып қайталанды. Генетикалық байланысы бар ұрпақ көне заманнан бастау алып ортаға ғасырларда жалғасып қазіргі заманға жетіп отырғаны анық. Бірақ, бұл еуро­палықтардың мәселесі. Бұны өз елімізге байланысты ашып жайып айтуымыз қаншалықты қажет? Жастарымыз батыс­тық мінезге еліктегіш келеді. Олардың осындай топтары бары, олардың құқық­тары қорғаулы, олар қоғамда өздерінің орнын алды деу, осы істі насихаттаумен бір. Жастарымызды жыныстық өмірге ерекше мән беруге шақыру. Жан ләзза­тынан гөрі тән ләззаттын алу жолдары­ның дәстүрлі жолдарынан басқа амалдары барын көрсету арқылы азғындыққа же­телеу емес пе? Кәмпиттің дәмін татып көрмеген, оның дәмін аңсамайды. Ал татып көргеннен кейін, одан бас тарту өте қиын. Осы сияқты, тән ләззатының түрлі амалдарын жасап көрген ұрпақ ертең-ақ өрісін тауып елімізде өркениеттіліктің жақсылығынан гөрі жамандығына ілеседі. Еуропа елдерінің ортағасырлық ке­зеңдегі “әйел затына” көзқарасын алып қарастырсақ, “әйел” атауы “жын, пері” ре­тінде “ведьма”, “оборотень” деп кемі­тіп, әйелдердің денесіне сайтандар оңай енеді деп, өз әйелдерін инквизиция отына жақты. Біздің елімізде бұның бірі де болмаған. Көшпелі елдердің көркі – қыз, бұлағы – ана саналған. Жаңа заман еуропалықтардың өнегесі әйелді ерлердің “қуыршағына” айнал­дыр­ды. Оларға еркектерге ұнайтындай ар­найы киім тігіп, аяғына капрон мен биік өкше киіп жүруін керек етті. Ол енді сұлу, нәзік, қорғансыз болу керек. Аяқ асты талып қалып, атқа мінсе, ерінің көмегінсіз түсе алмау керек, сонда ғана ол ерлердің көңілінен шыға алады. Әйелді “сексуальды объектіге” айналдырды. Кабаре, стрип­тизді шығарды. Әйел денесін сатып пайда табу Еуропа елдерінде орын алды. Қала­ларда орысша атауы “Дом терпимости” ашылып, жезөкшелер арнайы дайын­дал­ған. Бұның барлығы әйелді кемсітіп, оның қажеттілігі, тек ер адамға қажет­ті­лі­гімен шектелді. Осыған қарсы еуропа­лық әйелдер күреске шығуы заңды. Өзде­рі­нің адами келбетін қайтарып алуға бел­сене кірісулері батыс тарихында “эманси­пация”, “феминизм” түсініктері арқылы көрініс тапты. Мұндай жағдай біздің елімізде болған жоқ. Қыздардың ары қорғалды. Жесірлер мен жетімдерге әулет болып қорған бола алды. Әйелді қуыршақ еткен жоқ. Ана сө­зінен ешкім асқан жоқ. Батыстағы эман­сипация әйелдердің тек саяси құқық алу үшін күреспен шектемей, ары қарай жалғастырды. Еркектің ісінің барлығын бірдей игереміз деп темекі шегіп, хоккей ойнап, штанга көтеріп өз теңдігін күш сы­насып жалғастырды. Батыстың әйел­де­рінің ісіне елігіп қазақ қыздары темекі шегіп, спирттік ішімдіктерге бас бұрып “эмансипацияланған әйелге” ұқсағылары келді. “Эмансипациясыз да” әжелеріміз насыбай атқан. Насыбайды балаларын тауып, оларды өсіріп, немере баққан кезде ғана ермек үшін тартқан. Ұрпаққа зиян­да­рын келтірмеген. Ал қазіргі жастар бала көтермей жатып қандарын никотинмен, алкогольмен уландырады. Батыс елдерінен Шығысқа бет бұрсақ, Қытай елінде әйелдің, қыздың сұлулы­ғы­на көп мән берген. Ерлерге олар көздері аздап қыли болса, аяқтары кішкентай болса ұнаған. Сондықтан қыздарының екі көз арасына шыбық байлап “қыли” қыл­ған, аяғына ағаш кебіс кигізіп көп өсір­меуге тырысқан. Ерлердің көңілін таба­тын әйелдер тобын дайындау Жапонияда осы кезге дейін сақталған Гейшалар дей­тіндер бар. Ерлерін піріндей сыйлау, он­ың барлық талабын орындау – бұл Шы­ғыс әйелінің бейнесі. Осы ортада Батыс пен Шығысты, не болмаса Еуропа мен Азияны жалғастырып тұрған аймақтарда славяндардың және көшпелілердің тайпаларында “әйел – еркек” қарама-қарсылығы болмаған. Сла­вян­дарға христиандық, ал көшпелілерге мұсылмандық енгеннен кейін әйелді кемсіту пайда болды деуге болады. Сла­вян­дардың әйелі “коня на скаку оста­новит, в горячую избу войдет” деген сөз­дер­ден оның феминдығынан гөрі маску­линдік түр-сипатына жақын екені айқын көрінеді. Өзіміздің аналарымыз “дала ама­зонкасы” атына ие болғандығы тарих­тан белгілі. Көшпелілерде ер мен әйел тең жүріп еңбек еткен, еркін жүріп, еркін өмір сүрген. Атқа да мінген, мал да бақ­қан, шаңырақ та көтерген, ел де билеген, даналығын да таныта білген, өнерін де көр­сете білген. Адамзат тарихына енген Тұ­мар, Айғаным, Домалақ ана, Дина Нұр­пейіскеліні, Әлия мен Мәншүктердің аттары осының дәлелі. Қазақтардың сана­сында қызды ерекше сыйлау дәстүрі бар. Қызды төрге отырғызу, қыздың баласын еркелету оның табиғи орнына байланыс­ты болса, әлеуметтік орны бәйгеге, ой­ынға, айтысқа, білім үйренуге қатыстыру. Қыздарды жігерлі, қайсарлы, батыл қылып тәрбиелеу ұлдан кем санамауы, өз әулетінің толық мүшесі ретінде қабылдау. Қазақ халқының тілі де басқа халық­тардың тіліне қарағанда ер мен әйелге байланысты бірдей сөздерді қолданады. “Он”, “она”, “оно”, “shі”, “he” деп бөл­мей­­ді. Жалпы “адамды” басқа әлемнен бө­ліп алып қарастырады. Ұл мен қыз­дардың ортақ аттары да жиі кездеседі (Ба­қыт, Ардақ, Асыл, Жанат, т.с.с.). Жұ­мысты да бөліп істеуден гөрі бірігіп іс­теген. Бала бағу тек әйелдің ісі демей, “Ана көрген тон пішер, әке көрген оқ жо­нар” деу, бала тәбиесіне екі жақ болып кіріскен. Тамақ пісіру тек әйелдің ісі емес. Қазір де ауылдағы ер азаматтар қуырдақ турап, күріш басудан тартынбайды. Сырым батыр: “Түзде жүрсек батырмыз, үйге келсек қатынбыз, әйел ауру, бала жас, тары түйіп жатырмыз!” дегендей, тары түйіп, киіз басып, қазан көтеріп, диірмен де тартқан. Ер адамды мақтағанда оның “қыз мінезділігін” айтқан. Ислам­дық тәртіп енгенше “ер” адам мен “әйел” деп қарама қарсы тұрушылық болмаған­дығына осы сөздер дәлел. Исламмен бірге арабтардың дәстүрлеріне байланысты көзқарастары енгізіліп “ерлер” мен “әйел­дердің” ара қатынасына қыздар мен әйел­дерді кемсіту, бір саты төмен деп санау ене бастады. Бірнеше әйел алу өріс алып, ер адам әйелдің пірі саналып, әйел ердің иелігі ретінде түсінік қалыптасқан. Енді ұлдарды шаңырақ иесі ретінде биіктетіп, қызға “қырық үйден тыйым” салына бастайды. Бірақ дін қазақтардың түпкі санасын толық жоя алмады. Қазақ әйел­дің бетін жабуға өздері де, ер азаматтары да келіспегенге ұқсайды. Орталық Азия­­дағы әйелдер сияқты қазақ әйелі пәренже киген емес. Киім үлгісіне келсек Еуропада әйелдің киімі етек, ерлердің киімі шалбар деп бөліп тастаған. Қазақтардың әйелдері мен ерлерінің киімдері шалбар кию, басына байлауыш байлау ұл мен қызға ортақ түрлері бар. Атқа мінсең шаш жал­бырамайтын, етек ашылмайтын ыңғайлы киім кию әр адамның (ұл, қыз деп бөл­мей) мақсаты. Жаңа заман біздің жері­міз­ге жаңалық ретінде Еуропа мәдениетінің “әйелдер” мен “еркектердің” киім үлгісін әкелді. Ерлердің еуропалық костюмі, әйелдердің (ұзындығына қарай “мини”, “миди”, “макси” түрлері бар) етек кию қа­лалық өмірге жарайтын мәдениетті сана­латын киімі біздің өмірімізге әбден сіңіп кетті. Қазіргі заманда мұсыл­ман­дылыққа бет бұрған қазақ қыздары мен ұлдары бірі денесін тұмшалап, бетінен басқа жерін киім астына тығып, бірі тақия киіп “мен – мұсылманмын” деп өзін алыстан таныстырғандай болып жүр. Бұл – қоғамымызда әлі де өзіміздің үлгімізден гөрі өзгенің үлгісі басымырақ болғаны­ның салдары. Жоғарыда айтылған сөзге қорытынды жасасақ егеменді еліміздің келешегін ойлау – өзге елдердің мәселелерін шеш­пей, өзге елдің киімін кимей, санамызды санды­рақтатпай, ұлтымыздың адамға деген (әйел, еркек демей) “универ­са­ли­зм­­ін” орнына келтіруіміз қажет. Қазақ­тар­дың гендерлік санасы қазіргі заманға сай келетін “адами универсализмінде”. Уни­версализм дегеніміз ерлердің қабілет, іс­терін, мүмкіндіктерін, мінез ерекше­лік­терін әйелдердің қабілет, істерінің, мүм­кіндіктерін, мінезін жекелеп айырып қа­ра­стырмай, “адами ортақтыққа” жету. Әйел істейтін істі ерлер істей ал­майды, не болмаса ер адам істегенді әйел орындай алмайды демейік. Ер адам бол­сын әйел адам болсын қабілетіне қарай, жеке қасиетіне қарай даралануы керек. Оның табиғи орнынан гөрі әлеуметтік орны айқындалу тек қоғамға байланысты емес, адамның өзіне де байланысты. Қоғам өзі­нің әр мүшесін әйел деп, ер деп бөлмей адам болып даралануына барлық жағдай жасау керек. Ал ұлдарымыз бен қызда­ры­мыз өз мүмкіндіктерін дамытуға, қоғам­ның дамуына үлесін қосуға тырысуы ар­қылы адами универсалдылыққа жетуге ұмтылуы тиіс. Дана ЖАРҚЫМБАЕВА, Семей гуманитарлық-инновациялық заң университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты. Семей.