Жаңа заң ғылымның көкжиегін кеңейтеді

Әлемдегі болып жатқан қиын­шы­лық­тарға қарамастан еліміздің экономикасы қалыпты дамып келеді. Қазақстан аздаған жылдардың ішінде әлемге танылып үлгерді. Орта Азия мем­лекеттерінің ішінде көшбасшы болып да­раланды. Бұл – Елбасымыздың сындарлы саясатының жемісі. Соның нәтижесінде биыл Қазақстанға ЕҚЫҰ тізгіні берілді. Елордада елу алты елдің басшылары жи­налған Саммит өтті. Қазақстанды осындай биік белестерге же­телеудің бір кілті – экономикаcының қуаттылығында. Ал, мемлекетіміз өз биігінен төмендемей, жаңа қырларды бағын­дыру үшін қандай жұмыстар атқарылуы керек?! Атап айтар болсақ, экономикамыз үде­мелі, қарқынды болуы үшін, жоғары тех­но­логияларды пайдалануға, интеллектуал­ды капиталдың өсуіне және инновация­лардың таралуына негізделген дамудың жаңа моделіне көшу қажет. Экономи­ка­ның жоғары сапалы дамуына қол жеткізу үшін білім берудің ғылым мен техно­логияның заманауи инновациялық инфра­құрылымын қалыптастыру мәселелері шешілуі тиіс. Мұндай инфрақұрылым елі­міздің интеллектуалды капиталының ке­ңі­нен өсуін, жаңа білім мен жаңалықтардың пайда болуын, олардың капитализа­ция­ла­нуын (қаржыға айналуын), жаңа өнімдер­ге, қызметтер мен технологияларға түр­ленуін, кең таралуын және нарық тара­пынан тұтынуын қамтамасыз етеді. Бұл іс-әрекеттерді іс жүзіне асыру­дың құқықтық негіздері болуы шарт, яғни тиісті заңнамалар аясында атқарылады. Нақты айтқанда, жаңа дәуірде инно­ва­ция­ларды дүниеге әкелетін «Ғылым туралы» жаңа заң қажет. Бүгінгі күні «Ғылым туралы» заңның нақтыланған жобасы бар. Ол бүгінгі эко­номика мен қоғамның талаптарына сай және ҚР бәсекелестікке қабілеттілігін кө­те­руге бағытталған ұлттық ғылыми жүйе­ні қалыптастырудың құқықтық негіздерін анықтайтын заңның жобасы. Заң жобасы әлемдік тәжірибеден өткен заңнамалар­дың негізінде қалыптасты. «Ғылым туралы» заңның жобасы ғы­лы­ми ұжымдарда, жоғары оқу орында­рын­да егжей-тегжейлі талқыланып, ға­лым­дармен ғылыми қоғам тарапынан ай­тылған, еліміздің ерекшеліктерін ескеретін, қосымшалармен, бірқатар өзгеріс­термен толықтырылды. Аталмыш заңды еліміздің ғалымдары, мамандары өндіріс пен бизнес өкілдерімен қатар шетелдік әріптестеріміз тағатсызданып күтіп отыр. Заң жобасы құрылым жағынан да, мазмұны жағынан өзгеше жаңа шығар­ма­шылық табысты дүние. Ғылым зерттеулерді ұйымдастырудың, жалпы ғылымды бас­қарудың заман талабына сай жаңа моделі. Шешімдер қабылдауда ғалымдардың рө­лін арттыру мен ғылыми ізденістерді қар­жыландырудың жаңа жүйесін енгізуге негізделген ғылымды басқарудың жүйе­сі­нің жаңа моделін «Ғылым туралы» Заң­ның деңгейі мен тірегі деп айтуға болады. Ғылымды басқарудың жаңа моделі ғы­лыми бағдарламалардың жоспарлануын, түзілуін, олардың және ғылыми жоба­лар­дың дайындалуы мен қаралуын оңайла­та­тын жағдайды қалыптастырады. Өйткені барлық қорытынды шешімдерді ғылыми қоғамдастық өзі қабылдайды. Ешкімге құпия емес, ескі жүйе бой­ын­ша әрбір бағдарламаның көзге көрінбей­тін «өз егесі» болатын. Шешім қабыл­данарда ғылыми жобалардың мазмұны емес, олардың жетекшілерінің «атына» көп көңіл бөлінетін. Көп жағдайда өзекті мәселелерді көтеретін аты белгісіз – жас ғалымдардың жолы бола бермейтін. Заң жобасында қазақстандық және шетелдік, басшылардан емес, ғалымдардан құралатын Ұлттық ғылыми кеңестердің рөлі мен орны ерекше болмақшы. Өйткені ғылыми бағдарламалар мен жобалардың орындалуы туралы қорытынды шешімді қабылдау осы Ұлттық кеңестерге жүк­те­луі көзделіп отыр. Бұл дегеніміз шешім­дер­дің объективтілігін (шынайылығын), орындалатын ғылыми зерттеулердің өзек­тілігі мен сапасын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік, оған теңестірілген ғылы­ми ұйымдар мен жоғары оқу орындарын қуантарлық жағдай – қаржыландыру көз­дері шектерінің нақты анықталуы. Ғылы­ми ұйымдарды «ұстау» үшін – базалық қаржыландыру, ал ғылыми жобалар үшін – гранттық және бағдарлы-мақсатты қар­жыландыру көздері қарастырылған. Мұны заң жобасының үлкен жаңалығы және артықшылығы деп білеміз. Қалыптасқан жағдайда мемлекеттік ғылыми ұйымдар мен жоғары оқу орындарының тапқан қара­жатының бірқатар бөлігі инфрақұры­лым­ға, коммуналдық төлемдерге, әкімшілік және қызмет көрсету мақсаттарына жұм­салатын. Жобаға сәйкес бұл шығындар базалық қаржыландыру жолымен қам­та­масыз етілетін болады. Бұл ғылыми мекемелер мен университеттер, тікелей алған­да ғалымдар үшін үлкен қаржылық және әлеуметтік қолдау. Орындалып жатқан бағдарламалар мен жобалардан түскен қар­жы есебінен айлық көлемінің мөлше­рін және материалдық ынталандыру мә­се­лелерін шешуге мүмкіндіктер туындайды. Жобадағы қарастырылған ғылым мен инновациялық қызметті қолдаудың жаңа механизмдерді үлкен жаңашылдық және дер кезінде көтеріліп отырған мәселе деп бағалау қажет. Мысалы, мемлекеттік жо­ға­ры оқу орындарына инновациялық ин­фра­құрылымды арнайы субъектілер, конс­трукторлық-жобалау ұйымдар және ғылы­ми-білім беретін консорциумдар құруға құқық беріліп отыр. Бұрынғы заңнамалар бойынша қолбайлау болып келген бір­қа­тар мәселелерді кеңінен шешуге мүмкін­ші­лік туып отыр. Мысалы, университетте құрылыс материалдарын шығару, химия­лық реактивтер шығару, білім беру ұй­ымдарына күнделікті қажет бор (мель) шы­ғару және т.б. тауарлар өндіру мүмкін болады. Конструкторлық-жобалау ұйы­мын ашу құқығы бірқатар мәселелерді шешеді. Мысалы, қызмет көрсету бағасы жоғары өзімізге күнделікті қажет конс­трукторлық-жобалау жұмыстарын университет аясында орындай беруге болады. Қолдаудың жаңа механизмдерінің ең ұт­ым­ды жері – ол аталған өндірістерде және конструкторлық-жобалау ұйымында студенттер тәжірибеден өтіп, қажетті икемділіктерін жетілдіреді. Студенттердің орын­дай­тын курстық және дипломдық жоба­ларын өндіріске ендіруге болатын дәре­жеге жеткізуге болады. Әлемдік тәжірибеде кеңінен орын ал­ып отырған зерттеулерде университет­тер­дің заң жобасында қарастырылып отырға­ны Қазақстан ғылымын дамытудағы үл­кен және сенімді қадам. Мұндай университеттер ғылыми кадрлар дайындаудың ор­та­лығы болады. Зерттеулік универси­тет­тер­дің сай болу мақсатында жоғары оқу ор­ындары арасында бәсекелестік ар­тып, білім беру сапасының жоғары­лай­тыны олар­ды ынталандыратынына кәміл сенеміз. «Ғылым туралы» заң жобасында қа­растырылып отырған өзекті сұрақтардың бірі ғалымдардың әлеуметтік мәселелерінің шешілу жолдары. Мысалы, ғылым док­тор­ларының еңбек демалысының мерзімі 56 күнтізбелік болып, ғылым кандидат­тарының, философия докторларының (PhD), бейін бойынша докторлардың ең­бек демалысы 42 күнтізбелік болып, басқа ғылыми қызметкерлерінің еңбек дема­лы­сы 35 күнтізбелік болып және денсау­лы­ғын дұрыстауға бір айлық жәрдемақы қарастырылған. Мемлекеттік ғылыми ұйымдардың, оларға теңестірілген ғылыми ұйым­дар­дың, мемлекеттік жоғары оқу орында­ры­ның тұрғын үй жағдайларын дұрыстау қа­жеттігі бар қызметкерлеріне жер телімі тегін берілуі қарастырылған. Ғалымдарға мұндай жағдайлар бұрын-соңды болма­ға­нын айта отырып, ғалымдар арасында үлкен ризашылық туғызып отырғанын атап өту қажет. Ғалымдар қоғамы қарас­ты­рылып жатқан «Ғылым туралы» заң жобасын үлкен үмітпен қарап отыр және ғалымдар арасында зор белсенділік туғы­зып отыр. Білім және ғылым министрі Бақытжан Жұмағұлов шын мәнінде үлкен ғалым. Ғылымды өркендетуге ненің қажет екендігін біледі. Соған сай жүйелі жұ­мыстарды қолға алып жатыр және ол бағдарламаларының түпкі нәтижеге жетеріне сенеміз. Жалпы, елдің келешегін ойлаған мемлекет басшылары ғылымның өрісін кең ашуға мүмкіндік жасайды. Білім – мем­ле­кеттің алдына даңғыл жол салып береді. Біздің Елбасымыз да жас Тәуелсіз Қа­зақстанды өзгелермен теңестіруде білім мен ғылымның орны өлшеусіз екендігін айтып, соған орай мемлекеттік бағдар­ла­малар дайындалуына жағдай жасаған еді. “Қазіргі заманғы экономикада екпін бүгінде материалдық тауарлар мен қызмет көрсетулерден гөрі, интеллектуалдық әле­уетке түсіріліп келеді. Қазақстан жаһандық білім беру жүйе­сіне интеграциялану үшін айтарлықтай күш-жігер жұмсау үстінде. Соңғы бес жыл­да білім беруді дамыту үшін мем­лекет­тік бюджеттен 2,5 триллион теңгеге жуық қаржы бөлінді” деген болатын Ел­басымыз Францияның “Интернешл Ге­ральд Трибьюн” басылымына берген сұх­батында. Елбасының сындарлы саясаты қазақ ғылымын жаңа белестерге ұдайы көтеріп келеді. Оны ғалымдарымыз нақты сезініп келеді. Күні кеше елордада өткен ЕҚЫҰ Сам­митінде елу алты елді бір пәтуаға келтірген Астана декларациясын қабылдауда да Қазақстанның әлемдегі орны айырықша екендігі айтылды. Адам мен адамды, ел мен елді те­ңес­тіретін – білім. Қазақстан биік белестерге ғылымын өркендету арқылы жетеді. “Ғы­лым туралы” заң осы мерейлі міндетке қызмет етпек. Уәлихан БИШІМБАЕВ, Ұлттық ғылым академиясының академигі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры. Шымкент.