Көпқырлы саясат көкжиегі

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Иран Ислам  Республикасына жасайтын ресми сапарына орай

Иран біздің еліміз тәуелсіздік ал­ғаннан бері Қазақстанның страте­гиялық маңызы бар халықаралық әріп­тестерінің бірі болып келеді. Аймақтық қауіпсіздік, Каспий проб­лемасын бір­лесіп шешу, сауда-экономикалық және де қазақстандық тауарларды әлемдік мұхиттағы сауда жолдарына қысқа және үнемді жолмен шығару сияқты мәселелердегі екі ел арасындағы ынтымақтастықтарды баламасыз деп атауға болады. Иран – Қазақстанның астығы мен ме­талдарын және өзге тауарларын бас­­ты тұтынушы мемлекеттердің бірі. Ис­лам Республикасының бұрынғы кон­серваторлық, қазіргі реформашыл бас­шылары да Қазақстанды әрдайым маңызды стратегиялық әріптес ел деп таныды. Қазақстан Республикасы мен Иран Ислам Республикасы (ИИР) дос­тас, көршілес және сенімді әріп­тес мемлекеттер ретінде Біріккен Ұлт­тар Ұйымы (БҰҰ), Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөнін­дегі кеңес (АӨСШК), Ислам Ынтымақ­тастығы Ұйымы (ИЫҰ), Шанхай ынты­мақ­тастық ұйымы (ШЫҰ), Экономикалық ынтымақтастық ұйымы (ЭЫҰ) сияқты аймақтық және халықаралық деңгейдегі ұйымдар шеңберінде сындарлы ын­ты­мақтастық орнатып келеді. Қазақстанның халықаралық «алты­лық» пен Иран арасындағы ядролық келіс­сөздеріндегі мәмілегерлік мис­сия­сы осы үдерістің сәтті аяқта­луына үлкен септігін тигізгені бар­шаға аян. Бұл келіссөздердегі еліміз­дің рөлі тек техникалық немесе логис­тикалық көмек көрсетумен ғана шек­теліп қалған жоқ. Президентіміз Н.Назарбаевтың Иранның Алматыдағы және халықаралық деңгейдегі делегацияларымен бірнеше сағатқа созылған кездесулері, Қазақстан дип­ло­матиясының бірнеше айлық күш-жігері осы келіссөздерге едәуір оң ық­палын тигізді. Алматы келіссөздері ИИР ядролық бағдарламасына қатысты келісім жасасу үдерісіндегі шешуші кезең болды. Келіссөз жүргізуші ел­дер­дің пікірінше, дәл осы Алматы кез­десуіндегі ұсыныстар кейінірек Жене­ва келісімінің және одан әрі Вена шар­тының негіздерін қалады. Сарап­шылардың пікірінше, бұл деректі егемен еліміздің тарихындағы Қазақстанның ең табысты халықаралық бітімгерлік миссиясы деп атауға әбден болады. Ядролық келіссөздерге Қазақ­станның сіңірген еңбектері қазіргі таңда Вена шартын жүзеге асыру үдерісіне де біздің елдің белсенді қатысуына негіз болды. Иран мен МАГАТЭ арасындағы уағдаластықты іске асыру шеңберінде осы елге уран жеткізудегі маңызды рөл­ді Қазақстан атқарып отыр. Бұл туралы Президентіміздің жақында жасаған өз мәлімдемесінде атап өткені белгілі. Қазіргі таңда Қазақстан бұл елмен қарым-қатынастарының жаңа ба­ғытына басымдық беріп отыр. Иран­ның экономикалық және саяси оқ­шауланудан шығуына байланыс­ты бүгінде осы елдің келешегі зор нарығына кіру үшін бұрын-соңды болып көрмеген қарбалас орын алуда. Жаһанның ірі компаниялары ИИР-дің экономикалық жобаларына қатысуға үлкен күш салуда. Бұл үрдістен Қазақстан да тыс қалмасы анық. Әлбетте, еліміздің және халық­ара­лық бизнес қоғамдастығының Иранмен арадағы үзіліп қалған эконо­ми­калық байланыстарды жалғау жолында күрделі де ұзақ кезеңді басынан өткеруіне тура келетіні анық. Оның үстіне, Тегеран алдағы бірнеше жыл көлемінде өзінің экономикалық әлеуе­тін қалпына келтіру мәселесін бас­ты басымдық ретінде қарастырмақ. Қара­жат тапшылығын көре де бермек. Алайда, Ислам Республикасының эконо­микалық орасан мүмкіндігін, оның өнер­кәсіп және ауыл шаруашылығы сала­ларындағы әлеуетін, сондай-ақ, бұл елдің өңірдегі, әсіресе, көрші елдер, соның ішінде Қазақстан үшін аса маңыз­ды логистикалық ерекшелігін ескере келгенде, Иран алдағы кезеңдерде ең тартымды нарықтық кеңістіктердің бірі болатынына күмән жоқ. Иранның санкция құрсауынан шыққан сәтінде осы ел компания­лары­ның Қазақстанға деген, ал біздің ком­панияларымыздың Иранға деген қызығушылығы күннен күнге арта түсуде. Біздер күніне ондаған ИИР компанияларымен кездесеміз, аптасына Қазақстанның ондаған компанияларын Тегеранда қабылдаудамыз. Бұл ретте, біздің осы елдің нарық аламанында үлкен де айқын басымдығымыз бар екенін атап өткен жөн. Біріншіден, біз іс жүзінде Иранмен ешқашан экономикалық байланысымызды үзбей, жалпы алғанда, жақсы деңгейдегі тауар айналымын сақтай алдық, тіпті, инвестициялық ынтымақтастықты жүзеге асырдық. Ислам Республикасының ондаған орта және шағын компаниясы Қазақстанда жұмыс істеді және қазір де жұмыс істеуде. Сондай-ақ, Қазақстан компа­ниялары тек сауда-экономикалық мәсе­лелермен айналысып қана қоймай, ИИР-ге инвестиция салды. Қазақстанның бір ғана компаниясы – «Еуразия Голд» Иранның солтүстік-батыс аумағындағы кен орнына 70 млн. доллар инвестиция құйды. Бұл санкция жылдарында ИИР экономикасына салынған ең ірі шетелдік инвестиция болып саналады. Екіншіден, екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланыстардың дамуына ұтымды көліктік-транзиттік жағдай да барынша серпін бермек. Бұл орайда, Қазақстан, Түрікменстан, Иран сияқты үш үлкен елдің аумағынан өтетін «Жаңаөзен – Қызылқия – Берекет – Этрек – Горган» бағытында жүзеге асатын жаңа теміржол тармағының ал­дағы уақытта іске қосылуының айрық­ша маңызы бар. Аталған бағыт Қазақ­станның Парсы шығанағы ғана емес, сонымен бірге, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия, Африка елдерімен де сауда-экономикалық ықпалдастығын кеңейтуге мүмкіндік береді. Осы ба­ғытта орасан зор жұмыс атқарып жат­қан «Қазақстан темір жолы» Ұлттық ком­паниясы» АҚ ИИР тарапымен Бан­дар-Аббас портындағы және Інші-Бұрын стансасындағы жүк терминалдарына қатысты бірнеше ірі логистикалық жобаларды пысықтауда. Қазіргі кезде Батыс елдерінің Ресейге санкциялар салуы, Мәскеудің бәзбір елдермен текетірестерінің шиеленісуі тұрғысынан қарағанда, Иранның транзиттік әлеуетін пайдаланып, Парсы шығанағындағы араб елдерінің, Ирак, Үндістан, Пәкістан мемлекеттерінің нарығына шығудың өзектілігі күннен-күнге артып келеді. Өз кезегінде, Ислам Республикасы да Қазақстан аумағы арқылы Орталық Азия, Қытай және Ресей елдеріне тауар тасымалдамақ. Үшіншіден, ИИР-де біз үшін аса қо­лайлы психологиялық ахуал қалыптасып отыр. Ислам Республикасының ресми лауазым иелері Қазақ елі қилы уақытта, әсіресе, санкция заманында Иран хал­қының жанынан табылғанын, енді санкциялар алынып тасталғаннан кейінгі жаңа мүмкіндіктерді пайдалану барысында Қазақстан жағына айтарлықтай басымдық берілетінін жиі айтып жүр. Сондықтан да, біздің іскер адамдарымыз бұл елде жоғары деңгейде қа­был­данады және оларға барынша қолай­лы жағдайлар жасалуда. Осы жайды ұтым­ды пайдалану мақсатында өз де­ле­га­ция­ларымыздың сапарларын тиімді ұйым­дастыруға күш-жігер жұмсалып жатыр. Атап айтқанда, үстіміздегі жылғы 6-7 ақпанда Қазақстан Республикасының Инвестициялар және даму министрі Ә.Исекешев және «Бәйтерек» Ұлттық басқару холдингі» АҚ-тың басқарма төрағасы Қ.Бишімбаев бастаған еліміз делегациясының Тегеранға жасаған сапары барысында Қазақстан-Иран қатынастарының тарихындағы ең ірі бизнес-форум ұйымдастырылды. Оған 200-ден астам қазақстандық белді компания және 1000-ға жуық ирандық ірі компания қатысты. Бұл шараға қатысқан екі елдің үкімет мүшелері және жеке кәсіпкерлер Қазақстан мен Иран арасындағы өнеркәсіп, тау-кен, инвес­тиция, туризм, дәрі-дәрмек, сондай-ақ, азық-түлік, жеміс-жидек жеткізу салаларындағы ынтымақтастықты барынша дамыту мәселелеріне кеңінен тоқталды. Иран тарапы Қазақстан нарығын игеру мақсатында ИИР компаниялары санын арттыру үшін іскер топ өкілдеріне виза беру үдерісін жеңілдету қажеттігіне ерекше назар аударды. Сапар барысындағы Қазақстан делегациясының ИИР Президентінің ғылым және технология жөніндегі орынбасары С.Саттаримен, ИИР Сырт­қы істер министрі М.Зарифпен, ИИР Өнеркәсіп, кен және сауда ми­нистрі М.Нематзадамен, ИИР Ауыл шаруашылығы министрі М.Ходжа­тимен кездесулері барысында екі ел арасындағы саяси, сауда-эконо­ми­калық, инвестициялық, ғылыми-техно­логиялық, ғарыш және ауыл шаруа­шылығы салаларындағы ынтымақ­тас­тық­ты дамыту мәселелері кеңінен талқы­ланды. Кездесулер барысында қол жет­кен уағдаластықтарды іске асыру мақс­атында барлық сала бойынша екі елдің бірлескен нақты жұмыс топтары құрылды. Артынша, яғни 13-15 наурызда Те­ге­ранға сапармен келген Қазақстан Рес­публикасының Ауыл шаруашылығы министрі А.Мамытбеков те Иранның аса ірі компанияларының басшыларымен кездесіп, осы саладағы екіжақты байланыстарды жан-жақты дамыту мәселелерін талқыға салды. Келіссөз барысында Қазақстан астығын Иранға жеткізуге, осы ел арқылы өзге мемлекет­терге ауыл шаруашылығы өнімдерін тасы­малдауға және бұл мемлекеттің аумағында астық сақтайтын және өзге де мақсаттағы терминалдар салуға зор маңыз берілді. Аталған терминал­дардың бірі қазір Амир-Абад портында өз жұмысын бастаса, Инче-Бурун стан­сасында осындай нысан салу үшін жер бөлу мәселесі оң шешімін тауып отыр. Сондай-ақ, «Қазақстан темір­жолы» Ұлттық компаниясы» АҚ пар­сы шығанағы жағалауындағы Бан­дар-Аббас портында терминал салу жұ­мысын қолға алуда. Сонымен қатар, «Джиһад-е Естеғлал» холдингі Қазақ­станда күріш, жүгері егу, алма бақтарын өсіру жобалары бойынша жұмыс істеп, өздерінің осы салалардағы озық тәжі­рибелерін қолданбақ ниетте. Қазақстан делегациялары Иранның іскер адамдарымен келіссөздерінде біздің елден Иранға сиыр, қой еттерін, жүгері, майлы дақылдар жеткізу, осы елден асыл тұқымды ірі қара сатып алу және бірлескен агрокешендер салу мәселелері бойынша уағдаластықтарға қол жеткізді. Ресми Тегеран алдағы жылы Аста­нада өтетін ЭКСПО-2017 көрмесіне қа­тысуға әзір екенін бірнеше рет мәлім­деді. Бұл орайда, жылына миллион­нан аса турист қабылдайтын Ис­лам Республикасының тәжірибесі қызық­тырады. 2015 жылғы 7-8 қарашада Те­геранда екі елдің ірі компанияла­ры туризм саласындағы өзара ынты­мақ­тастықты дамыту жөніндегі мемо­ран­думдарға қол қойды. Сонымен қатар, мемлекеттеріміздің арасындағы мәдениет, білім-ғылым сала­ларындағы ынтымақтастықты одан әрі ілгерілетудің маңызы ерекше. Иранмен арадағы тарихи-мәдени бай­ланыстарымыздың тамыры тереңде жатқаны белгілі. Өткеніміздің ғылымға беймәлім беттері Парсы елінен ашылатыны күмәнсіз. Бабаларымыздың құнды жәдігерлері мен қолжазбаларын іздеп-табу мақсатында еліміздің Ұлттық ғылым академиясы Шығыстану институтының мамандары Иран мұрағаттарын ақтарып, үлкен еңбек етуде. Өткен жылы қазақстандық ирантанушы ғалым Ғ.Қамбарбекова XVI ғасырдың басында Иран шахының әскери көмек сұраған өтінішіне жауап ретінде жазған қазақ ханы Қасымның хатын тауып, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Алдағы уақытта Иран топы­ра­ғынан табылатын осындай тарихи ғылыми олжаларымыздың қатары еселене түседі деп сенеміз. Сондай-ақ, 2014 жылдың желтоқ­са­нында әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университетінің ректоры Ғ.Мұ­танов бастаған делегацияның Иран ас­танасына сапары кезінде Ш.Беһешти университетімен ынтымақтасу жөнінде келісімге келуі екі елдің оқу-білім саласындағы ынтымақтастығын одан әрі дамыту жолындағы үлкен бір қадам болғаны анық. Ал мұндай іс-шаралардың екі ел қатынастарының дамуына жаңаша серпін беретіні айтпаса да түсінікті. Әрине, Қазақстан мен Иран қарым-қатынастарындағы биылғы жылдың ең үлкен оқиғасы 2016 жылдың 12-13 сәуірінде өткізілуі жоспарланып отырған Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың Тегеранға кезекті ресми сапары болып табылады. Осы сапар кезінде екі елдің басшылары қазіргі таңдағы өзекті халықаралық және аймақтық саяси мәселелер жайында пікір алысып, оларды саяси және бейбіт жолмен шешу мүмкіндіктерін қарастыратын болады. Сондай-ақ, алдағы Тегеранда өтетін жоғары деңгейдегі келіссөздер екі ел арасындағы экономикалық және сауда-саттық қарым-қатынастарға жаңа серпін беруді көздейді. Аталған сапар барысында екі мемлекет басшыларының қатысуымен елдеріміздің түрлі сала­лар­дағы өзара қарым-қатынастарын қар­қынды дамытуға мүмкіндік беретін 40-тан астам екіжақты маңызды құжаттарға қол қойылмақ. Солардың қатарында ИИР-мен 2026 жылға дейінгі сауда-экономикалық және инвес­тициялық ынтымақтастық бо­йын­ша кеңейтілген ұзақ мерзімді бағ­дарламаны, Иранмен 2026 жылға дейінгі «Жібек жолы» бағыты бойынша көлік-логистикалық әлеуетті пайдалану жөніндегі кеңейтілген ұзақ мерзімді бағдарламаны, Тау-кен өнеркәсібі саласындағы ынтымақтастық жөніндегі жол картасын айтуға болады. Сонымен қатар, металлургия өнер­кәсібі, жаңа технологиялар, жаңғыр­тылатын энергия көздері, ғарышты бір­лесіп игеру және инженер-техникалық қызмет көрсету салаларындағы ынты­мақ­тастық жөніндегі құжаттар бар. Қазақ­стан Үкіметі мен ИИР Үкіметі арасын­дағы өсімдіктер карантині және оларды қорғау саласындағы ынтымақ­тастық туралы келісім, Қазақстан мен ИИР арасындағы Құқықтық кө­мек, азаматтық және қылмыстық іс­тер бойынша құқықтық қарым-қа­ты­настар жөніндегі үкіметаралық келісім, Қазақстан мен ИИР үкіметтері арасындағы Сотталған азаматтарды беру және экстрадициялау туралы келісім және т.б. маңызды үкіметаралық құжаттарға қол қойылуына да осы сапар мұрындық болмақ. Сонымен бірге, Қазақстан Прези­дентінің Тегеранға сапары кезінде екі тарап арасында жалпы көлемі жүздеген миллион АҚШ долларынан асатын сауда-саттық және инвестициялық жобаларға қол қойылады деп күті­луде. Атап айтқанда, «Қазақстан ин­вестициялық қоры» АҚ пен «Каве» индустриялық тобы арасындағы кальцийленген сода шығаратын зауыт салу жобасы бойынша ынтымақтастық туралы келісім, ирандық «Так Ай групп» компаниясының Оңтүстік Қазақстан және Маңғыстау облыстарында жылыжай орындарын салу, жеміс ағаштарын, ауыл шаруашылығы дақылдарын егу және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу жөніндегі келісім, қазақстандық «Топан» ЖШС мен ирандық «Электро Кавир» компаниялары арасындағы ИИР аумағында бірлескен кәсіпорын салу жөніндегі келісім, «АЛЗ БАТТ» Сауда ұйымы» ЖШС мен ирандық «K.T. Steel Complex Manufacturing/Import» компаниясы арасындағы болат өнімдерін жеткізу жөніндегі келісім, қазақстандық «Экофарм» мен ирандық «Артим Теджарат Дару» фармацевтикалық ком­паниясы арасындағы дәрі-дәрмек өнді­ру және Иранға өткізу туралы келісім, т.с.с. Осындай бірқатар екіжақты ком­мерциялық құжаттарға қол қою екі елдің сауда-экономикалық байланыс­тарын жаңа деңгейге көтереді деп кү­тіліп отыр. Сонымен қатар, «Бәйтерек» ҰБХ» АҚ пен ИИР Ұлттық даму қоры ара­сындағы инвестициялық ынтымақ­тастық туралы меморандум мен «Қазақ­стан даму банкі» АҚ пен Иранның «Мелли» банкі арасындағы меморандум да екі ел арасындағы инвестициялық ынтымақтастықты жандандыруға септігін тигізетіні анық. Тұтастай алғанда, екі елдің түрлі салалар бойынша қарым-қатынастарының даму әлеуеті мен келешегі зор. Осы ретте, Елбасымыздың Тегеранға ресми са­пары екі елдің жан-жақты қарым-қаты­настарының дамуына айрықша тың серпін бермек. Қазақстан мен Иран қарым-қатынастарын дамыту еліміз­дің ұлттық мүдделерін жүйелі түрде ілгерілетуге, мемлекетіміздің сырт­қы экономикалық бағыттарын әрта­рап­тандыруға және көлік-транзиттік әлеуетін арттыруға зор мүмкіндік ашады деп күтілуде. Бағдат ӘМІРЕЕВ, Қазақстан Республикасының Иран Ислам Республикасындағы Төтенше және өкілетті елшісі.