Индустрияландыру: мән беретін мәселелер

Қазақстанда 2010 жылдан бастап бәсекеге қабілетті, қазіргі заманғы өңдеу өнеркәсібін қалыптастыруға, ел экономикасының шикізат ресурстарына тәуелділігін азайтуға бағытталған мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы жүзеге асырылуда. Әлемдік экономикадағы соңғы жылдарда орын алған келеңсіз үрдістерді талдау көрсеткендей, бұл бағдарлама өзінің тиімді және дер кезіндегі шешім екенін дәлелдеп отыр. Мәселен, бағдарламаның тек бірінші бесжылдығы ішінде (2010-2014 жылдары) жалпы 3 триллион теңгені құрайтын 770 жоба іске қосылып, 75 мыңнан астам жаңа жұмыс орындары құрылды. Бұрын елімізде шығарылмаған 500-ден астам мүлдем жаңа өнім түрлерінің өндірісі игерілді. Атқарылған жұмыстың нә­ти­жесінде өңдеу саласы өнімінің көлемі 5 жыл ішінде 27 пайызға ұлғайды. Өңдеу секторының өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі үлесі 0,6 пайызға артты. Бір жағынан алғанда, бұл шамалы ғана өсу болып көрінеді. Алайда, бізде өндіру салалары дәстүрлі жоғары қарқынмен дамып келе жатқанын ескеру қажет. Сонда біздің өндіру салаларымен салыстырғанда, өңдеу секторын сақтап қана қоймай, оның ілгері даму қарқынын қамтамасыз еткеніміз анықтала түседі. Тұтас алғанда, индустрияландыру дағдарыстың ықпалын әлсіретуге және өткен жылдың қорытындысы бойынша ұлттық жалпы өнімнің оң өсу қарқынын сақтап қалуға мүмкіндік берді. Ал шикізатты экспорттаушы көптеген жетекші елдерде жалпы ішкі өнімнің төмендегені байқалады. Индустрияландырудың бі­рін­ші бесжылдығын жүзеге асыру кезінде «жобалық ұстаным» пайдаланылды. Өйткені, өнді­ріс­тің қандай салаларын және қай өңірлерде дамыту қажет екен­дігін анықтау қажет еді. Екін­ші­ден, индустрияландыру үшін заң­намалық база жасау, қоғамның мен­талитетін өзгерту қажет болды. 2015 жылы негізгі сыртқы жағ­дайлар елеулі өзгеріп, олар өңір­лердің индустриялық-иннова­циялық дамуына келеңсіз ықпал етті. Бұлардың қатарында мынадай факторлар бар: Біріншіден, ірі тұтынушы ел­дердің (Еуроаймақ елдері, Қы­тай, Ресей) даму қарқыны баяу­лауына байланысты әлем­дік экономиканың көлемі шекте­л­ді. Осының салдарынан әлем­дік экономиканың сыртқы сауда айналымы қысқарады. Импорт­таушылар нарығының қажет­тіліктері азайды. Бұған қоса, қор нарығының төмендеуі тауар биржаларындағы баға конъюнктурасына елеулі әсер етті. Бұл Қазақстанның экспорттайтын өнімдеріне әлемдік бағаның төмендеуіне алып келді. Мұнайға бағаның түбегейлі төмендеуі мұнай өңдеуді, сондай-ақ өндіру өнеркәсібі үшін машиналар мен жабдықтар өндірісін дамытуға кері әсерін тигізді. Екіншіден, Ресей рублінің күрт девальвациясы отандық кәсіпорындардың бағаға бәсекелік қабілеттілігіне теріс ықпал етті. Ресейлік өнімдердің неғұрлым төмен баға импорты ішкі және сыртқы нарықта қазақстандық өнімге сұраныстың қысқаруына алып келді. Үшіншіден, отандық та­уар өндірушілердің ин­­вес­тицияларға қолжетім­ді­лігі­нің қыс­қаруы теңгенің өтім­ділі­гін азайт­ты. Нәтижесінде теңге «ер­кін айналымға» түсті. Төртіншіден, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі бәсекені дамыту және отан­дық тауар өндірушілерін тіке­лей мемлекеттік қолдауды шек­теу бойынша белгілі бір мін­дет­темелер қабылдауына алып келді. Осы айтылған жағдайларға байланысты мемлекет бағдар­ламаның екінші бесжылдығында басым салаларды дамыту жөнінде жаңа әрекеттер жасап, жүйелі шараларға баса назар аударды. Үкімет бағдар­ла­маны жүзеге асырудың жаңа басымдықтарын айқындады. Олар­ды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: Бірінші топтағылар қатарында даму әлеуеті мол, өңдеу өнеркә­сібінің алты саласын, атап айт­қанда мұнай өңдеу және мұнай химиясы, химия өнеркәсібі, азық-түлік өндірісі, машина жасау, құрылыс материалдары, металлургия салаларын айтуға болады. Екінші топ – бұл жаңа сала­лар­дағы инновациялық жобалар. Атап айтқанда, ұялы және муль­тимедиалық технологиялар, нано және ғарыш технологиялары, робот техникасы, гендік инженерия, жаңғыртылатын энергетика. Тұтас алғанда, бағдарламаның екінші бесжылдығы басталғалы бері жалпы 815 млрд. теңге инвестициялар көлемімен 128 жоба іске қосылып, 10 мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. Іске қосылған жобалардың неғұрлым көптігі жөнінен Оң­түстік Қазақстан (27 жоба), Сол­түстік Қазақстан (15 жоба) және Ақмола (11 жоба) облыстарын, тартылған инвестициялар көлемі жағынан Павлодар (453,5 млрд.теңге), Ақтөбе (82,8 млрд.теңге) об­лыстарын және Астана қала­сын (63,9 млрд. теңге), ал құ­рылған жұмыс орындары жағы­нан Оңтүстік Қазақстан және Пав­лодар (2 мың адамнан), Ақтөбе (1300 адам) облыстарын айтуға бо­лады. Сонымен бірге, тарихи қалып­тасқан өнеркәсіптік әлеуеттің болуы нәтижесінде индустрияландыру бағдарламасын белсенді жүзеге асыруын ескерсек, бүгінгі таңда Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Павлодар облыс­тары ел­дің өңдеу өнеркәсібінде көшбас­шылық рөлін сақтап отыр. Жоғары даму әлеуеті бар екен­дігіне қарамастан, өңдеу сек­торы Қызылорда, Маңғыстау жә­не Батыс Қазақстан облыс­та­­рында әзірше жеткіліксіз дамы­ған. Екінші бесжылдықта жобаларды іріктеу кезінде олардың бәсекеге қабілеттілігі деңгейіне, технологиялық тұрғыдан және сапалы жұмыс орындарын құру бойынша жоғары талаптар қойылуда. Осындай талаптарға сай келетін жобалар да бар. Бұлар – Павлодар облысында Бозшакөл тау-кен байыту комбинаты (құны – 430 млрд. теңге, 1,5 мың жұмыс орны), Атырау облысында поли­мер өнімінің өндірісі (құны – 16,5 млрд. теңге, 371 жұмыс ор­ны), Астана қаласында GEVO дизель қозғалтқыштарының өндірісі (құны – 8,3 млрд. теңге, 87 жұмыс орны), Қарағанды (құны – 7,3 млрд. теңге, 150 жұ­мыс орны) және Алматы (құны – 3,7 млрд. теңге, 120 жұмыс орны) облыстарындағы фар­ма­цевтикалық зауыттар; Алма­ты облысындағы алюминий про­филінің өндірісі (құны – 2,8 млрд. теңге, 250 жұмыс орны). Тек осы алты жобаға барлық инвестициялардың жартысынан көбі және барлық құрылған жұ­мыс орындарының төрттен бір бөлігі тиесілі. Ағымдағы жылы ел өңір­лерінде 800 млрд. теңгенің 120 жобасын іске қосып, 14 мың тұрақты жұмыс орындарын ашу жоспарланып отыр. Сонымен бірге, бағдар­ла­маның іске асырылуын талдау көрсеткендей, индустрияландыру саясатын жүзеге асырумен айна­лысатын тиісті мемлекеттік орган­дар ескеруі тиіс бірқатар проблемалар бар. Бірінші. Іске қосылған жоба­лардың барлығы бірдей қажетті жүктеу деңгейіне шықпаған. Жекелеген жобалар өңірлердің индустриялық әлеуетін арттыруға, салық базасын кеңейтуге және халықты жұмыспен қамтуға толық көлемде үлес қоспай отыр. Екінші. Облыстардың арасында, сол сияқты өңірлер ішінде – қалалар мен аудандар арасында жобалардың біркелкі іске асырылмайтыны байқалады. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында 27 жоба немесе олар­дың бестен бір бөлігі іске қосыл­са, Батыс Қазақстан облысында небәрі 2 жоба, Алматы және Қостанай облыстарында 4 жобадан ғана енгізілген. Алдағы уақытта аталған теңсіз­діктер азаматтарды жұмыс­қа орналастыру саласында, өңір­лердің салық базасын дамытуда, өңірлер экономикасының тұрақтылығы мен орнықтылығын арттыруда проблемалардың туындауына алып келуі мүмкін. Үшінші. Астана қаласында және Ақмола облысында өнеркәсіп неғұрлым жоғары қарқынмен дамыса (орташа есеппен жылына 8-9%), Маңғыстау және Жамбыл облыстарында өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқыны төмен болды (жылына 1%-дан кем), ал Қостанай және Қызылорда облыс­тарында қарқынның төмендегені байқалады. Сондықтан, индустрияланды­руды жүргізуге жауапты мемле­кеттік органдарға, оның ішінде атал­ған өңірлердің жергілікті атқа­рушы органдарына өнеркә­сіпке инвестицияларды белсенді тартуды қамтамасыз ету, тиім­ді, бәсекеге қабілетті және экспорт­тауға бағытталған жаңа өндіріс­терді іске асыру бойынша шаралар кешенін тұжырымдау қажет. Сонымен бірге, Мемлекет бас­шысының тапсырмасы бо­йынша Қазақстанда 10 арнайы экономикалық аймақ (АЭА) құрылды. Бұлар отандық өнер­кәсіпке шетелдік инвестициялар мен қазіргі заманғы технологияларды тарту үшін неғұрлым қолайлы алаңдар болуы тиіс. Бүгінгі таңда сегіз АЭА инфрақұрылымы толық аяқталды немесе аяқталу кезеңінде. Қазірдің өзінде оларда 149 жоба іске асырылды, 524 млрд. теңгенің инвестициялары жұмсалып, 11 мыңға жуық жұмыс орындары құрылды. Бұл жобалар қазіргі уақытта 939 млрд. теңгенің өнімін шығарды. Алайда, қолданыстағы АЭА әлеуеті қазіргі кезде толық кө­лем­де жүзеге асырылмаған. Мәселен, жоспарланған 438 жобаның үштен бір бөлігі ғана енгізілген. Осылайша, тиісті мемлекеттік органдарға осы бағытта әлі көп жұмыс атқару керек. Бұл ретте, Мемлекет басшысы айтқандай, АЭА шеңберінде Samsung, Bayer, BASF, Toshiba сияқты әлемдік брендтермен ын­ты­­мақтасу мәселесіне айрықша на­зар аудару қажет. Өйткені, осын­­­дай компаниялар елге ілгері тех­­но­­логияларды алып келуі мүм­кін. Өнеркәсіпке инвестицияларды тартудың тағы бір маңызды жолы индустриялық аймақтар болып табылады. Олардың аясында шағын және орта бизнеске өздерінің жобаларын іске асыру үшін дайын инфрақұрылымы бар өндірістік алаңдарға қол жеткізуге мүмкіндік беріледі. Бұл шағын және орта бизнестің кәсіпкерлік белсенділігін арттыру, сондай-ақ өндірістік алаңдарды дайындау, коммуникациялық желілер салуға жұмсайтын күрделі қаржы шығынын азайту үшін тиімді құрал болып табылады. Соңғы жылдары ел өңірлерінде индустриялық аймақтарды құруға едәуір қаражат бөлінді. Бүгінгі таңда осындай 14 индустриялық ай­мақ Алматы, Қызылорда, Шы­ғыс Қазақстан, Оңтүстік Қа­зақ­стан облыстарында жұмыс істей­ді. Мемлекет басшысының ша­ғын және орта бизнесті дамы­ту үшін, әсіресе, елдің ірі өнер­кә­сіптік кәсіпорындары төңірегінде инфра­құрылымдар құру туралы тапсырмасын ескеріп, басқа өңір­лерде осы бағыттағы жұмысты жандандыру қажет. Жалпы, өңірлердің индус­трия­лық-инновациялық дамуы бойынша қызметін талдау, олар­дың кейбірі осы бағыттағы әлеуе­тін едәуір арттырғандығын көрсетті. Мәселен, Астана қаласы, Қостанай, Атырау және Ақмола облыстарының өз көрсеткіштерін жақсартқаны байқалады. Сонымен бірге, Қызылорда, Батыс Қазақстан және Алматы об­лыстарында бұл жұмыс жеткі­ліксіз жүргізілуде. Әлемдік тәжірибе көрсет­кендей, білім беру және ғылыми мекемелерді, кәсіпорындарды, зерттеу орталықтарын қамтитын қажетті инфрақұрылым жасалған жағдайда, сол өңірлер неғұрлым серпінді инновациялық дамуға қол жеткізеді. Бұл бағыттағы жұмыс тиісті орталық мемлекеттік органдардың және өңірлер әкімдерінің қызметінде басымдықтардың бірі болуы тиіс. Өйткені, талдау көрсеткендей, бүгінгі таңда бір­қа­тар өңірлік жоғары оқу орын­дарында жаңа идеялар мен әзір­лемелерді дамыту және тәжіри­беден өткізу үшін технопарктер, зерттеу зертханалары және басқа да базалар жоқ. Қорытындылай келе, индус­трияландыруға басқа балама жоқ екендігін атап айтқымыз келеді. Озық отыз елдің қатарына кіру үшін білім мен жаңа технология­лар экономикасына көшуіміз қажет. Индустриялық-инновациялық саясатты іс жүзінде жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың алдында жоғарыда айқындалған проблемалар мен ба­сымдықтарды ескеріп, өз жұ­мы­сының тиімділігін арттыру міндеті тұр. Бізге тек экономикамыздың құрылымын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар өңіраралық теңсіздіктердің жойылуына барынша мән беру керек. Осы үшін барлық өңірлердің әлеуетін барынша пайдалануды, өңдеу секторында, инновациялар, логистика және басқа да салаларда сапалы жұмыс орындарын құру арқылы халықтың жұмыспен қамтылуын ұлғайтуды қамтамасыз ететін қазіргі заманғы, тиімді және бәсекеге қабілетті индустриялық жобалар қажет. Серік Айдарбеков, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Мемлекеттік бақылау және аумақтық-ұйымдастыру жұмысы бөлімі меңгерушісінің орынбасары