Көш қайтсе көбейеді?!

Биыл Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 20 жыл толады. Бұл кезеңде еліміз әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани салада мол табыстарға жетті. Солардың ең бастыларының бірі – шетел қазақтарының атажұртқа көптеп қоныс аударуы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бұл мәселеге үнемі ерекше көңіл бөліп келеді. Елбасы Қазақстан халқына арналған биылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауында да «Біз талайлы заманда тарыдай шашылып кеткен қандастарын Атамекенге жинаған әлемдегі үш елдің бірі болдық. Осы жылдары шетелдерден 800 мыңнан астам отандастарымыз келіп, халқымыздың саны бір жарым миллион адамға артты» деп атап көрсетті. Яғни, Қазақстанның этностық көші-қон жөнінен өзгелерге үлгі боларлық көптеген игі істерді жүзеге асырғаны даусыз. Дегенмен бұл жөнінде тез арада шешуді қажет ететін мәселелер де аз емес. Осы­ған орай, біз өткен жылы «Оралман көші: кү­дік пен үміт» атты мақала жазып, «Егемен Қа­зақ­стан» газетінде жариялаған едік. (14 жел­тоқсан, 2010 ж.) Мұнда этностық көші-қон­­ның ҚР Ішкі істер министрлігіне қа­тысты мә­селелері сөз болған еді. Көші-қон поли­циясы комитетінің төрағасы Х.Дос­қа­лиев жақында осы жөнінде арнайы мә­жіліс өткіз­ді. Мәжілісте этностық кө­ші-қонның ең өзек­ті мәселелері тал­қы­ла­нып, бұрынғы Кө­ші-қон комитетінің Ішкі істер минис­трлі­гі­нінің құрамына қосы­луы­на байланысты жү­зеге асырылатын негізгі жұмыстар анық­талды. Демек, оралмандар мә­селесінде біраз жақсы жаңалықтар бо­ла­ды деп сенеміз. Әйтсе, де этностық көштің барлық мә­се­лесі тек Ішкі істер министрлігінің құзы­рындағы шаруалармен ғана шектелмейді. Бұл жұмыс Сыртқы істер, Еңбек және ха­лық­ты әлеуметтік қорғау, Білім және ғы­лым, Ауыл шаруашылығы министр­лік­те­рі­нің, шетелдердегі елшілік­те­рі­міздің, об­лыс­­тық, аудан­дық әкімдіктердің қыз­метіне де тікелей қатысты. Бұл ретте, Парламент Мәжілісі депутат­та­рының алар орны ерекше. Депутат­та­рымыз көші-қон мәселесіне ерекше назар ау­дарып келеді. Уәлихан Қалижан, Жарасбай Сүлейменов, Алдан Смайыл, Бекболат Ті­леухан, Қайрат Сәдуақасов, Нұрлан Өнер­баев, Құрманғали Уәли және басқа да ха­лық қалаулылары орал­мандарға үнемі жа­нашыр­лық танытып жүр. Оның үстіне, үстіміздегі жылы көші-қон ту­ралы жаңа заң да қа­был­данбақ. Демек, оралмандар мәселесінің дұрыс шешілуіне депутаттарымыз үлкен ықпал жа­сай алады. Осыған орай, олардың наза­ры­на көкейде жүрген біраз ой-пікірімізді ұсынып отырмыз. Бұл ретте, әсіресе, шетелдік аға­йындардың атажұртқа оралуы­ның күрт азаюы алаңдатарлық жағдай екен­дігін атап айтқымыз келеді. ЗАҢ ЖӘНЕ ОРАЛМАН Оралмандар көшіне кедергі болып отыр­ған жағдайдың бәрін бір әңгімеде айтып шығу мүмкін емес. Біз ең бас­ты­ла­ры­на ғана тоқталайық. Шетелдік ағайындардың атажұртқа ора­луы бір жүйеге түскен нақты заң-ере­желер бойынша жүргізілуі керек. Оларға қамқор­лық көрсету, құқын қорғау қатаң әрі айқын белгіленген заңдық құжаттар негізінде іске асырылғаны жөн. Оралмандар да бұл заң-ережелерді бұлжытпай орындауы тиіс. Қазір бізде осы мәселе дұрыс шешіл­ме­ген. Оның есе­сіне, көші-қон жөнінде әр­кім­нің өз қия­лынан заң ойлап шығаруы жиі кездеседі. Мысалы, «Оралманнан де­пу­тат сайлау керек, көші-қон мекемелерін міндетті түрде орал­ман басқарсын» деген сияқты қисынсыз әңгімелер осының айқын дәлелі. Мұндай талап Қазақстанның қай заңында жазылған?! Балтық республи­кала­рында тарихи отанына оралғандар президент болды. Израильде шетелден келген­дер­дің премьер-министр, министр, депутат болғандары жетіп артылады. Бірақ олар­дың бәрі бұл дәрежеге өзгелермен тең сай­лауға түсіп, бәсекелестерінен озып шығып жеткен. Біздің оралмандар да осын­дай тал­пыныс жасаса, оған кім қой дейді?!. Ал аты-жөні жоқ «мына кісі оралман еді, сон­дық­тан депутат етіп сайлайық немесе мұ­ны көші-қонға бастық етіп қояйық» десек, ол ақылға қонбайтын әңгіме болмай ма?! Мұндай жағдай «оралман» деген атауға байланысты да жиі байқалады. «Оралман» тер­минін қолданысқа енгізген «Халықтың көші-қоны туралы» Заңды дайындағанда, біз екі жұмыс тобының мүшесі болдық. Ол кезде «оралман» деген атау Қазақстанға жа­ңадан келген, бір рет қана жәрдемақы алуға құқылы, ұлты қазақ шетелдік аза­мат­қа арналған еді. Қазір бұл атаудың мәні мүл­дем өзгеріп, шетелден атамзаманда кел­ген ағайындар да өздерін оралманбыз деп есептеп, неше түрлі жеңілдіктер талап ететін болған. Шетелден оралған кез келген қазақ, тіп­ті ол жалғыз басты болса да, квотаға кіріп, жәр­демақы алу керек деген әңгіме де ай­тылады. Оңтүстік елдерден келгендерді теріс­кей облыстарға жібермеу керек; оралман квотаны қай жерден алатынын өзі шешуі керек, әйтпесе бұл адам құқын бұзу болады деп «білгішсінетіндер» де бар. Мұ­ның бәрі заңға қайшы. Оралманға жаса­ла­тын ең басты жәрдем – құқықтық жағынан жеңілдік беру. Яғни, оралмандар Қазақ­стан­ның кез келген өңіріне тұрақты тұ­руға, азаматтық алып, оқу оқып, жұмыс істеуге толық құқылы. (Шетелден келген өз­ге ұлт өкілдерінің басым көпшілігіне мұн­дай же­ңілдік жоқ.) Ал қаржылай жәр­дем­ақы бала-шағасы бар, әлеуметтік көмекке мұқтаж және мемлекет белгілеген жерге ор­наласқан адамдарға ғана беріледі. Басқа ағайындар өздері қалаған жерлеріне барып, жергілікті халықтармен тең жағдайда жұ­мыс істеп, оқуын оқып, күндерін көруі керек. Сондай-ақ, оралмандарға жасалынған жақ­­сы істерді көрмей, оның кемшіліктерін ғана дабырайту кең етек алған. Мысалы, соңғы он бес жылдағы көші-қон туралы бас­пасөзде жарияланған дүниелерді оқып көрі­ңіз. Осыларға қарасаңыз, «көші-қон ме­ке­мелерін басқарғандардың ішінде жөні тү­зу бір адам жоқ. Бәрі шетінен ешкімге жаны ашымайтын, сөздері бәтуасыз, ан­нан-мын­нан қашқан біреулер сияқты. Тек олар ғана емес, жергілікті әкімдер, көші-қон поли­циясы, ең аяғы шекарада тұрған кеденшілер мен сарбаздарға дейін бәрі жем­қор, алаяқ. Ал оралман атаулы тү­гел­дей жетім баланың кү­йін ке­шіп, азып-тозып, күнін көре алмай, босып жүр...» Ал осы әңгімелер шындық па?! Қа­зақстанда оралмандар үшін ең болмаса бір ауыз рахмет айтатын ештеңе істелмеген бе?!. Бұлай деу әділдік емес. Астана мен Ал­матыдан бастап барлық жердегі орал­ман­дардың тұрмысымен таныссаңыз, бұ­ған көзіңіз анық жетеді. (Мысалы, әлгін­дей «жетім баланың күйін кешіп, күнін көре алмай жүрген» ағайындардың біра­зы­ның ас­тында шетелдік көлік, үстінде екі қабатты коттедж үйі бар.) Әрине, оралмандар көшінде түрлі қи­ындықтар кездесетіні даусыз; бұл жөнінде біз де сан рет жазып, айтып келеміз. Бірақ, сонымен бірге, бұл салада үлкен жетістік­те­ріміз де, өзгелерге үлгі боларлық жақсы істеріміз де аз емес. Солардың бәрін жоққа шығарып, оралман көшін жерден алып, жер­­ге салып жамандай бергеннен не ұта­мыз?!. Ештеңе де ұтпаймыз! Керісінше, мұ­ның бәрі оралмандардың қадірін кетіріп, жұрттың оларға деген ыстық көңілін суыта бастады. Осының салдарынан қазір оралман жайлы сөз айтсаңыз, жергілікті бас­шы­лардың көбі азар да безер болып, бас­тарын ала қашады. Осыған орай, этностық көші-қон тура­лы заң-ережелер түгелдей қайта қаралуы тиіс. Яғни, оралмандардың шетелден шы­ғып, Қазақстанда тұрақты тіркеліп, аза­мат­тық алып, жұмысқа орналасуына дейінгі бүкіл мәселелері тайға таңба басқандай анық­талып, бұл жөніндегі құжаттардың бір ізге түскен үлгісі жасалсын. Шетелдегі елшіліктеріміз, көші-қон мекемелері, жергілікті әкімдіктер осы ереже-тәртіппен жұ­мыс істесін. Оралмандардың жауапкершілігі мен құқы да айқындалып, олар мұны бұлжытпай орындасын. ҚАЗАҚ БОЛУ НЕГЕ ҚИЫН?!. Алыстағы ағайындардың Қазақстанға қо­ныс аударуын қиындататын және бір мәселе – олардың ұлтының қазақ екендігін дәлелдеу. Шетелдердің біразында жеке куә­лік пен паспортта ұлт көрсетілмейді. Ал біз оралманның қазақ екендігін құжат бойынша анықтаймыз. Егер құжатында ұл­ты көр­сетілмесе, оның қазақ екендігін шетелдегі елшіліктеріміз куәландырады. Елшілік адамның қазақ екендігін қалай анықтайды? Бұл жөнінде бекітілген қандай ереже бар – ол жағы белгісіз. Елшілік қыз­меткерлерінің сол елдегі сан мыңдаған қа­зақ­тардың әрқайсының қазақ екендігін тек­серуге шамалары жете ме; бұл жөнінде арнайы мамандар бар ма – ол жағын да нақ­ты айту қиын. Соған қарамастан, сырт­тан келген ағайынды бұрынғы тұрған же­рің­дегі Қазақстан елшілігіне барып, қазақ екеніңді растайтын анықтама әкел деп кері қайтару үйреншікті әдетке айналған. Бұдан әсіресе, ауғанстандық ағайындар көбірек зардап шегуде. Мысал ретінде, Оңтүстік Қа­зақстан облысына келген бір ағайыны­мыз­дың жағ­дайын айтайық. Оның жақын туыстары Ау­ғанстаннан Шымкент өңіріне көшіп келген. Өзі қазақша сайрап тұр. Жа­нында екіқабат әйелі, екі-үш баласы бар. Енді оралман ретінде атажұртта қалғысы келеді. Бірақ жергілікті көші-қон полиция­сы Кабулдағы елшіліктен анықтама әкел деп оны кері қай­тарған. Ол бала-шағасын шұбыртып, Қа­зақстан мен Ауғанстанның екі ортасында жүр­генде әйелі босанып, әу­ре-сарсаңға тү­сіп, бір жыл дегенде ата­жұрт­қа әрең қайтып оралған. Абырой бол­ғанда, Кабулдағы елшілік қажетті анық­та­ма берген көрінеді. Ал сынықтан сылтау тауып, бермесе ше?!. Онда ол атажұртты қай­тып көре алмай, жат жерде біржолата қалар еді. Ал осындай жағдаймен келе алмай жүрген ағайындарымыз қаншама?!. Осыған орай, алыстан келген ағайынды кері қайтарып, әуре-сарсаңға салғанша, оның туған-туысқандарының куәланды­руы­на сүйеніп, Қазақстанда қалуға рұқсат ететін заң не ереже жасауға неге бол­майды?! Бұл ретте, мына жағдайды да айта кеткіміз келеді. Өзбекстанда сан мыңдаған қазақ өзбек болып жазылып кеткен. Әкесі қазақ, баласы өзбек болып жүргендер де аз емес. Сонда олар ұлтын қалай өзгерткен?!. Оның еш қиындығы жоқ. Бұл республикада ұлтын өзгертіп, жергілікті халыққа қо­сы­ламын дегендерге әрқашан да жол ашық; керекті құ­жат­ты бірден жазып береді. Ал біз өз қазағымызды өзіміз қазақ ете алмай босқа шаршаймыз. Бұл ретте, Өзбекстан, Түркия, Түркі­менс­тан, Ауғанстанда сонау ХІХ ғасырда қоныс аударған этностық қазақтардың бар екендігін де ұмытпаған жөн. Қазір олар ана тілін ұмытқан, бірақ шыққан жерін, ата-тегін жақсы біледі. Міне, осы­ларды этнос­тық қазақ деп танып, ата­жұрт­қа көшіріп әкеле аламыз ба?!. Осыны ой­лағанда, Израильдың көші-қон саясаты еріксіз еске түседі. Олар Африканың қара нәсілді тұр­ғындарына араласып, түрін өз­гертіп, тілін ұмытқан; Орта Азия ха­лық­тарына сіңіп, аты-жөндері де басқаша болып кеткен аға­йындарын іздеп тауып, көшіріп әкеліп жа­тыр. Біз де осындай жақсы тә­жірибеден үйренсек қайтер еді?!. Сонау тоқ­саныншы жылдары кезінде Палестинада министр болған бір кісіні «Қазақ» деген фами­лия­сына бола қандасымыз деп танып, Қазақ­стан азаматтығын беріп едік. Осы жақ­сы дәстүр болашақта да жалғаса түссе дейміз. Оралман көшін кім ұйымдастырады?!. Кез келген оралманның атажұртқа қо­ныс аударуы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең – алыстағы ағайынның өзі тұратын жерден құжаттарын да­йын­дап, Қазақ­стан­ның қай өңіріне ба­ратынын анықтап, дү­ние-мүлкін буып-тү­йіп, қажет жағдайда ви­за алып, тәуекел деп шекарадан өтуі. Ал көштің екінші кезеңі – оралманның ата­жұртқа бала-шағасын, жүгін аман-есен жет­кізуі, баспана тауып, құ­жат­тарын реттеп, тұрақты тіркеуге тұруы, аза­маттыққа құ­жат өткізіп, оралман мәртебесін алып, квота бойынша жәрдемақы алатын­дар­дың кезегіне тұруы, істейтін жұмыс табуы. Көштің бұл екі кезеңі де оңай емес, то­лып жатқан қиындықтары бар. Осыған орай, оралман көші басынан аяғына дейін бір орталықтан басқарылса, өте дұрыс болар еді. Өкінішке қарай, қазір бұл мәселе мүл­дем қолға алынбай отыр. Яғни, біздегі көші-қон мекемелері бұл шаруаның тек екін­ші кезеңін ғана (оның өзін де толық емес) ұйымдастыра алады. Яғни, олар Қа­зақ­стан­ға өз күшімен келіп, тұрақты тіркелу, аза­мат­тыққа құжат жинау сияқты бүкіл жұ­мыстарын бітірген дайын оралмандар­ды ғана қабылдап, көші-қон квотасына қосумен шектеледі. Этностық көштің кемінде тоқ­сан пайызын құрайтын Моңғо­лия, Қытай, Өзбекстан, Түркіменстан, Ау­ғанстан қазақ­тары атажұртқа осылай өз күштерімен келуде. Бұдан басқа әр жыл­дары Түркия, Сауд Арабиясы, Иран сияқты елдерге оралман­дарды арнайы ұшақ жіберіп көшіріп әкелген жағдайлар болды, бі­рақ олар өте аз. Қазақстанға келетін оралмандар көші­нің азаюына осы жағдай да өз әсерін тигізуде. Яғни, шетелдегі ағайындардың ба­сым көп­ші­лігінің жол шығынын өтейтін қаржы та­уып, өз күштерімен келуге мүм­кін­діктері жоқ. Бұл Өзбекстанның шалғай облыстары мен Қарақалпақстан қазақтарына тікелей қатысты. Моңғолиядағы, оның ішінде, әсіресе Қа­зақстаннан өте шалғай жатқан Ұлан-Батыр, Эрдент қалалары мен Налайх, Селенгі, Дархан, Қобда сияқты алыс аймақ­тар­дағы қазақтар да осындай қиын­дық­тар­ға душар болып отыр. Қытайдағы ағайындардың да келу қи­ын­дықтары осыған ұқсас. Көші-қон жұмысын ұйымдастыру мемлекет тарапынан қолға алынбағаннан кейін бұл шаруамен айналысамыз дейтін қоғам­дық ұйымдар көбейді. Бірақ әзірше олар­дың пайдасынан гөрі зияны басымырақ. Нақты мысал келтірейік. Соңғы кезде Қы­тайдан көші-қон шақыртуымен келушілер мүлдем тоқтады. Мұның себебін зерттеп, сұрас­тырып көрсек, көшті тоқтатқан Қы­тай жағы емес, біздің өзіміз екен. Яғни, кейбір пысы­қай ағайындарымыз Қытайдан оралман­дар­ды көшіріп әкеле жатырмын деп жүк көлі­гіне базарға сататын заттарын тиеп, шекарада қолға түскен. Мұндай жағ­дай Түркиямен екі ортада да орын алған. Сөйтіп, Қазақстан жағы көші-қон ша­қыр­туын жіберуді тоқта­туға мәжбүр болған. Осыған орай, кім көрінгеннің «көші-қон жұмысымен мен айналысамын, оралман мә­селесін мен шешемін» деп жұртты босқа шатастыруын тоқтату керек. Көші-қон, ең ал­дымен, мемлекеттік деңгейде жү­зеге асы­рылатын өте күрделі шаруа екен­дігін еш­қашан да ұмытпағанымыз абзал. Соңғы кезде оралман көшін көбейту мақ­сатында «Нұрлы көш» бағдарламасы қолға алынған еді. Бірақ бұл бастаманың ал­ға басуына түрлі жемқорлық кедергі жасауда. Мысалы, ҚР Бас Прокуратурасының жақында ғана жариялаған мәліметіне сү­йен­сек, Солтүстік Қазақстан облысында осы бағдарламаға бөлінген 137 миллион тең­ге әл­декімдердің жеке пайдасына жұм­салған. Маңғыстау облысында да осындай 136 миллион теңге «қолды» болған, Шы­ғыс Қа­зақстан, Оңтүстік Қазақстан сияқты бірнеше облыстарда оралмандарға салы­нуға тиіс 700 үйдің ұшан-теңіз қаржысы жалған ақпар жасау арқылы желге ұшқан. Қазақстанға мүлдем келмеген немесе бұ­рын бір рет жәр­дем­ақы алған оралман­дар­ға жалған құжат­пен заңсыз қаржы төлеу салдарынан 80 миллион теңге талан-та­раж­ға түскен. Көші-қон жұмысы бір орта­лық­тан басқарылса, мұн­дай жағдайларға жол берілмес еді. Шетелден келген қазақ жастары кә­сіп­тік мамандық беретін арнаулы орта оқу орын­дарында оқуға өте ынталы. Ал осы мә­селені кім ұйымдастырады: көші қон мекемелері ме, әлде Білім және ғылым министрлігі ме – ол жағы беймәлім. Осы жағдайларды ескеріп, этностық көші-қонның ұйымдастыру жұмыстарын бір орталықтан жүргізген жөн. Бұған қар­жылық жағынан толық мүмкіндік бар. Айталық, этностық көші-қонға бөлінетін қаржының 5-10 пайызын осыған жұмсауға болады. Бұл ең алдымен оралманға арнал­ған қаржының талан-таражға түспей, тиімді жұмсалуын қамтамасыз етер еді. Ал сонда этностық көші-қон жұмыс­та­рын ұйымдастырумен кім, қандай мекеме айналысуы керек?!. Бұл асықпай ойла­нуды қажет ететін мәселе. Қазір кейбір ми­нис­тр­ліктердің жанынан түрлі ұйым­дас­тыру жұ­мыс­тарымен айналыстан жеке бірлестіктер құрылып, көптеген іс-шараларды ойдағыдай жүзеге асыруда. Этностық кө­ші-қонды ұйым­дастыру жөнінде де осын­дай бір заңды тұлға құру керек шығар. Осыдан біраз жыл бұрын Мемлекеттік көші-қон қорын құру жөнінде мәселе кө­терілген еді. Мүмкін, осы мәселені де қай­та ойластырған дұрыс болар?!. Қалай бол­ғанда да бұл мәселе мемлекеттік тұрғыдан шешілуі қажет. ЖЕР ЖӘНЕ ОРАЛМАН Алыстағы ағайындарымыздың атажұрт­қа оралуы елімізге ұшан-теңіз пайда келтіруде. Яғни, оралмандар көші демогра­фия­лық жағдайымыздың жақсарып, ана тілі­міз­дің, мәдениетіміз бен өнеріміздің, ғы­лы­мы­мыздың дамуына үлкен ықпал жасауда. Сондай-ақ, оралмандар еліміздің эконо­ми­калық дамуына, оның ішінде әсіресе, ауыл­ша­руашылығының өркендеуіне ай­рық­­ша үлес қоса алады. Осы ретте, мына жағдайды ескерген жөн. Қазақстанның жері ұшан-те­ңіз кең, ал халқы 16 миллионнан енді асты. Міне, осы ұшан-теңіз кең жер аз халықты азық-түлікпен қамтамасыз ете алмай отыр. Біз көкөністі, жеміс-жидекті, тіп­ті, еттің де біраз бөлігін көршілес ел­дер­ден тасимыз. Бұл адам ұялатын жағдай. Мұның басты себебі – жерді жекешелендірудегі кемшілікте жатыр. Біраз жұрт бос жатқан ұшан-теңіз жерлерді тегін жекеше­лен­дірген. Енді оны игеруге ынта-ықы­ластары жоқ. Олардың бар ойлайтындары – сәті түссе, жерді басқа біреуге қымбатқа сатып, бір байып қалу. Жерге деген мұндай көзқарас ауыл ша­руа­шылығын тығырыққа тіреп, ел эконо­ми­касын тұралатуы мүмкін. Осыған орай, Жер туралы заңды ерте ме, кеш пе, әйтеуір қай­та қарайтынымыз анық. Ал қазір игерілмей жат­қан жерлерге оралмандарды орна­лас­тырудың мүмкіндіктерін қарастыру керек. Бұл ретте, Қытайдан келетін ағайын­дар­дың пайдасы ұшан-теңіз. Өйткені, Қы­тай соң­ғы жиырма жылда эконо­ми­каның барлық саласын, оның ішінде ауыл­ шаруа­шылығын да дамытуда керемет табы­старға жетті. Со­ған орай, мұнда егін егу мен оған қажетті техника шығарудың ең озық үлгі­лері дү­ние­ге келді. Бұл жетістіктен Қытай­дағы ағайын­дарымыз да көп нәрсе үйренді. Олар сол үй­рен­гендерін Қазақстанға келіп жүзеге асыр­са, жақсы нәтижеге қол жеткізер еді. Олар­дың алды қазір келіп те жа­тыр. Алматы, Шығыс Қазақстан облыс­тарында дүние-мүліктеріне қосып кішкене трактор әкеліп, егін егіп, жұрт көзіне түсіп жүрген ағайын­дар әр ауылда да бар. Өзбекстан қазақтары туралы да осыны айтуға болады. Бұл республикада да диқан­шылық мәдениеті жақсы дамыған. Осыған орай, Ауыл шаруашылығы министрлігі оралмандарды ауыл шаруашы­лы­ғын дамытуға кеңінен қатыстыру жө­нінде нақты жоспар-бағдарлама жасаса дұ­рыс болар еді. Мұндай бағдарламаны жергілікті әкім­діктер де жасағаны жөн. Мал шаруашылығы жөнінен де осын­дай әңгіме айтуға болады. Қытай мен Моң­ғо­лияда қазақтың ежелгі төрт түлік малы жақсы сақталған. Осыларды Қазақстанға әкел­сек, еліміздің бос жатқан ұлан-байтақ жері малға толар еді. Оралман ағайындар да малды әкелсек деп армандайды. Бұған Моң­ғолия да, Қытай да қарсы емес. Мал әкелуге қарсылық Қазақстан жағынан бо­лып тұр. Дәлірек айтқанда, Ауыл ша­руа­шылығы министрлігіне қарасты Малдә­рі­герлік қызмет мекемесі бұл елдерде жұқ­палы ауру болуы мүмкін деген сылтаумен малды шекарадан өткізуге тыйым салған. Бір таңғаларлығы, бізде Америка, Германия сияқты елдерден тауық етін тасуға еш­қандай кедергі жоқ. Өткен жылы сол тауық­тардың етінде улы зат бар екендігі анық­талып, Еуропада біраз шу шықты. Сондай-ақ, алыс шетелдерден асыл тұ­қым­ды деп өте қымбатқа бұқа мен сиыр әкелу де дәстүрге айналған. Жақында теледидардан сол сиыр­лардың біразының асыл тұ­қым­ды екендігін дәлел­дейтін құжаттары жоқ екендігі айтылды. Осыларды көргенде, алыстан күмәнді сиыр мен тауық тасығанша, іргеде тұрған елдерден Қазақстанның табиғаты мен ауа райына бейім өзіміздің төрт түлік малы­мызды неге әкелмейміз деген сұрақ туады. Кеңес Одағы тұсында Моңғолияның ма­лын Өскемен арқылы айдап әкеліп, Семейдің ет комбинатына өткізетін едік. Сол кезде болмаған жұқпалы ауру енді қайдан шыққан?! Осыған орай мамандармен сөйлесіп көрдік. Олардың айтуынша, Моң­ғолия мен Қытайдың малын шекарада бірер ай карантинде ұстап, жақсылап тексеріп, содан кейін өткізе беруге болады. Бұл мәселе де күндердің күні қолға алынар деп ойлаймыз. Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары.