Ұлытауға іні тау

Есімі елге елеулі Ана бір жылы Аягөзде ұлттық эпо­сымыздың шоқтығы саналатын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1500 жылдық тойы ұйымдастырылып, ел-жұрт бір мәре-сәре болысты. ЮНЕСКО өзі атсалысқан торқалы тойда халық­аралық ғылыми-практикалық конференция, дүріл­деген ақындар айтысы өтіп жат­қан бір әре­дікте қатар отырған қалам­дастар ортасына: «Біз осы Қозыдан тараймыз ба, әлде Қодар­дың ұрпағымыз ба?» деген әзіл тастадым. Сол кезде айтыстан қолы қалт еткен Жүрсін Ерманов жұлып алғандай: «Басқаларыңды білмеймін, мен өзім Қодардың тұқымы болуым керек», деп жауап беріп, жұртты ду күлдірді. Шынында да, батыр тұлғалы, ер мінезді Жүрсінге бұлай айту жарасатын еді. Бірақ бұл бір қарағанда ғана. Әйтпесе дәл осы Ермановтың нәзік лирикаларын оқы­ған­да ондай «қодар­лық» қырларынан көз жазып қаласың. Кейде баяғының ақкөз батырларындай алшаң басып жүретін, белден басып сөйлейтін, тізеге басып қимыл­дайтын мінезі де кейде адыр-кедір-бұдырлау осы Жүрсіннің қай жерінен нәзік лирика туады екен деп таңырқаған да кезім болған. Сөйтсем, өзі алпамсадай Жүрсіннің жүрегі қобыз­дың қылындай нәзік екен. Үзеңгілес жүрген жылдарда бұ­ған талай көзім жетті. Артық айтылған арсың-күрсің сөз бен одағай әзілді ауырлап, жүрегі жараланып қалғанына да куә болғанмын. Осындайда Лев Толстойдың жиырма то­ғыз жасында отыз жеті жастағы Афанасий Фет туралы В.Боткинге: «Осы бір добалдай ақкөңіл офицерге ұлы ақын­дардың қасиеті, қайдағы бір түсініксіз нәзік сырлы өжеттік қайдан бітті екен?», деп таңырқай жазған хаты еске түседі. Фет өзінің «Естеліктерінде» Толстойдың бұл пікірі туралы: «..мен бұл кезде оның бір де бір жолын әлі оқи қойған жоқ едім, тіпті оны әдеби есім ретінде де естімеп едім... Дегенмен, тұңғыш танысқан сәттен бастап-ақ жас Толстойдың бойы­нан пікір-пайым сала­сындағы бүкіл қа­лыптасқан нәрсенің бәріне деген ымыра-ырықсыз оппози­ция­ны байқа­дым», деп жазған. Жә, Жүрсін бар болмысымен Фет тектес нәзік лирик болса болар, бірақ біз Толстой емеспіз ғой,  сөздің тұздығы ретінде мысал келтіріп жатқанымыз болмаса... Мен осы екі алыптың бір біріне баға берген өзара пікірлерінде айтылған нышандарды біздің Жүрсіннің ойы мен бойынан да, шығармаларынан да тап­қан­дай боламын. Өмірдегі нендей құбылыс, қандай оқиғаға болса да оның ешкімге ұқсамайтын өзіндік пікірі бары белгілі. Қисайған жағына жығылатын бірбеткейлігі кейде сыңарезулікке ұла­сып кете жаздайтыны да бар. Бірақ арғы түкпі­рінде сырт көзден қызғыштай қорғаштап жүрген нұрлы нәзік сезімі мөлдіреп жататынын «өлең деген өсекші» ғана жаймаса, былайғы жұрт біле бермес еді. Осы нәзіктік Жүрсін Ермановтың сонау алпысыншы жылдардың аяғында ж­а­рық көрген жастардың ұжымдық «Жас керуен» жинағына кірген тыр­нақал­ды­сынан-ақ бай­­қалған. Сол тұста ҚазМУ-дің журна­лис­­тикасында оқитын жас ақын, болашақ сын­шы-ғалым Асқар Егеубаев жазда ауыл­ға каникулға келгенде шөп шауып, қой қыр­­қып, велосипед теуіп, турникке асы­лып жүрген маған Алма­тыда өзімен бірге оқитын дарынды дос­тары туралы жырдай қылып әңгіме­лейтін. Олар: «Бұрай тартқан арқанын, бурлактары Арқаның», деп Ас­қар Егеубаев жазған осы Жүрсін, Тұрсын, Несіпбек еді. Сондағы Асқардың: «Осылардың ішінде Жүрсіннің мінезі қиын. Асау. Өр. Анау-мынау ықты-жарыңа көнбейді. «Қа­зақ әдебиетіне» шығайын деп тұрған өлеңдерін поэзияны қарайтын газет қыз­меткерінің бір ауыз сөзіне шам­данып, қайтарып алып, қайқайып жүре берді. Бір мұғалімнің сөзін көтере алмай тіпті оқуды тастап, Жезқазғанына тартып отырды», деген сөздері жадымда. Мұны қазақ «бастан сөз асырмау» дейді. Ондай адамның жолы қашанда кедергіге толы, тағдыры қиын болатыны да аксиомадай ақиқат. Сөздің батпан салмағын сездің бе, ұлым, Әр сөз өзі кеседі өз кіндігін. Көздің құнын сұрама-сұрамасаң Сұрау керек алайда сөздің құнын! Бір сөз үшін азапқа төзгенде адам, Сөз бағасын қапысыз сезген бабаң. Аттан жығыл жығылсаң – оқасы жоқ, Жығылуға болмайды сөзден, балам! – деп жазады Жүрсін Ерманов «Құдіретке жүгіну» атты кітабындағы «Бәсіре сөз» атты өлеңінде. Міне, бұл – ақынның кредо­сы! Сөздің шынайы құнын түсіне­тін, жоғын жоқтайтын, сөз өнерін төбесіне көтеретін нағыз қазақ ақынының сөзі. Екеуміз, екеуміз ғана емес, Көк­ше­таудан бір мысқал өлеңімен келген Жәркен Бөдеш те бар, 1973 жылы Жазу­шылар одағында өткен жас жазушылардың рес­пуб­ликалық кеңесінде Қадыр Мыр­залиев­тің секциясында кездесіп, таныстық. Бірден іштесе сөйлескенімізбен, жақын табысып, достаса кеттік деп айта алмай­мын, бірақ тілектес, ниеттес болып қош­тас­қанымыз есім­де. Ол сол жұмбақ күйінде жалы күді­рейіп Жезқазғанына кете барды. Сондағы Қадыр аға бағалаған кесек мінезді, кемел өрнекті, кес­кекті ойға толы шұрайлы өлеңдері «Жанартау» атты тұңғыш кітап болып шығуы үшін өз жазу жозысында ма, баспалардың сөресінде ме, аттай он жыл сүрленіп жатуына тура келді. Сол бұрқ етіп атылған жанартау күні бүгінге дейін әлі сөнген жоқ, от-жалыны бұрынғыдан да үдей түскенімен аса талғампаз автор оны әлі күнге дейін өз ішінде өз қолымен тұншықтырып, күргейлеп, бүркемелеп келе жатыр. Жүрсін Ерманов саусағын сорып өлең туғызбайды, қайнаған өмірдің өзінен ала­ды, бастан кешкенін, көзі көріп, көңіліне түйгенін жазады, жүрегін тербемеген, жанын қозғамаған тақырыпқа бармайды да баспайды. Өмірі – өлеңімен, өлеңі – өмі­рімен қабысқан, өрімдей өрілген санау­лының бірі. Кезінде Цветаева Пастернакқа: «Сіздің тақырыбыңыз – Сіздің өзіңіз, Сіз оны Колумб Американы ашқандай үнемі күтпеген, ойламаған жерден ашасыз да жатасыз» деп жазған. Жүрсін Ерманов та дәл сондай ақын. Оның бүкіл ғұмырында жазған өлеңдері әлдеқайда көп болар, бірақ бізге бар ұсынғаны жүз жиырмадай-ақ жыр, оның да жетпісін ғана «Құстың көлеңкесі» атты таңдамалы жинағына енгізіпті. Үлкенімізге де, кішімізге де үйре­нерлік үрдіс! Осындайда орыстың әйгілі ақыны Михаил Светловтың: «Егер бір жинақ­тан тұщымды он бес өлең табыла­тын болса, оның мықты кітап болғаны», деген сөзі еріксіз еске түседі. «Ұят дейтін бір кінәз, нәпсі дейтін бір кесел – арбасады да жатады. Содан ба екен, қанағаттың шапаны мен қияметтің кебінін мен алдымен өзіме өлшеп көремін. Назары сұсты бір құдірет жазғанымды жырттыра береді, кітабымды кідірте береді. Алпысқа келгенінше бар жазғаны бір томға жетер-жетпес өлең болған Абай аға да көкжелкемнен қа­рай­ды да тұрады. Ол кісі де қатал-ақ! Осы­лайша, бар мен жоқтың, от пен судың ара­сында қапылған шамшыл шайырдың тым болмаса бір шумақ өлеңі, тым болмаса бір қайырым сөзі талғампаз оқушының таңдайын жібітуге жараса нетті деп үміттің шырағын үрлегеннен басқа, құдіретке жүгінгеннен басқа не шара бар?!», деп жазады Жүрсін ақынның өзі. Жүрсін Ермановтың поэзиясында таби­ғат лирикасы жоқтың қасы, ол тіпті айналасындағы табиғат көріністеріне, тау, тас, орман, тоғай, жапырақ, бұлт, ай, жұл­дыздарға зер салмайтын да сияқты, егер назар аудара қалса одан живописьтік картина емес, өз жанының, өз қоғамының ахуалын ғана көреді. Мысалға, ақынның «Терісаққан» атты жыры соның айғағы: Сағымымен даланың жарыса аққан, Жақсылықтың алдынан желі соққан, Кейінгі елге жылы сөз жеткізбекке, Хабаршыдай қуанып кері шапқан Арқада бір өзен бар – Терісаққан. Қазағымның қақ жарып кең даласын, «Терісаққан» атанып енді ағасың. Бәлкім барлық өзендер теріс ағып, Оң ағатын жалғыз-ақ сен ғанасың?! Бәлкім барлық өзеннен сен данасың... Ешкімге ұқсамау деген осы. Бұл – Жүрсіннің өзі туралы жаз­ған автопортреті дер едім. Желмаямен жер шол­ған Асан ата­сындай, жиһан кезген жиһан­гер­дей өз жа­нының жа­ңа құрлығын ашып отыр. Біз Совет өкі­меті тұсында стандартпен өмір сүріп, шаб­­лонды ойлап, қа­лыптан аспай, сызды жерді баспай, «құндақтағы адамдай» өмір сүруге бейімделдік, дағдыландық. Ноқтаға басы сый­маған­дар көзтүрткі болды, немесе қапастағы құсқа айналды. Тоталитарлық жүйе үшін еркін ойлайтын, ерекше түй­сі­нетіндер қашан да қауіпті элемент сана­тында. Біздің халық сол Совет өкіметі кезінде әлемдегі ең оқымпаз ел болды. Бірақ соның өзінде тек арнайы рұқсат етілген әдебиетті ғана оқуға мүмкіндік берілгені аян. Алаш алыптары мен арыс­тарымыздың әдебиеті көзден таса, көңілден тыс тұм­шаланып ұсталды. Себебі ұйқыдағы сана­ны оятуға болмайтын еді. Міне, сол тұм­ылдырық­ты заманның өзінде осы «Терісаққан» тектес өлең­дерімен сызулы шеңберді бұзып, қалып­тасқан қағиданы талқандай білген ақындар бізде көп емес. Бізде уақытқа қызмет ету, өз дәуірін жырлау дейтін мәртебелі ұғымдар бар. Мұның бәрі сол өткен болмысымыздың бей­несі, бастан кешкен қоғамымыздың көрінісі, қысқаша айтсақ, ескінің сарқын­шақтары деп қайыра салсақ болар еді. Вахтангов ескінің сарқыншақтарын жақсы сақталған өлікке теңеген. Тәкаппар Цветаева: «Біз оған қол қу­сырып қызмет қыла­тындай уақыт деген сон­шама немене өзі?!» деген. Өз дәуірін мадақ­тай жырлаған ақынның ішіндегі ең жадағайы да, жағ­дайы жақсысы да Демьян Бедныйдай-ақ болар, ол Кремльде тұрып, наркомдармен қоңсы өмір сүрген жалған­да­ғы жалғыз ақын. Нағыз сарай ақыны. Бүгінде әде­биеттен аты өшті. Алда-жалда аты атала қалса бүгінгі оқырмандар оған мү­сір­кеп, күле қарайды. Ең дарындысы Мая­ков­­скийдей-ақ болар, ол да ақыр соңында атылып өлді. Оған ешкім күле алмайды. Бірақ аяныш білдіреді. Соның бәрін көріп-біле отырып, даталы күндерге, саяси-қоғамдық маңызы бар науқандарға неге өлең арнамадың деп Жүрсін Ермановқа қалай кінә артарсың? Ол көсемдердің ту­ған күніне өлең арнамаса арнамаған шы­ғар, бірақ өзінің туған күнін ұмытпаған, бір емес екі өлең арнаған. Бұл да болса ақынның өзіндік, максималистік ерекшелігіне жатады. Қуанбаймын бұл күні Қосылды деп жасқа жас. Мәңгіліктің мылтығы Мені бейғам тастамас. Қасіреттің көгенін Қайратым жоқ елемес. Күліп тұрмын дегенім, Жылағаннан кем емес. «Өміріңді жалмаймын», Деп сағатым зырлайды. Қуана да алмаймын, Ішті тесіп бір қайғы. Уыты бар көңілде, Жазылмайтын жараның: Неге келдім өмірге? Неге кетіп барамын? Неге? Неге? Міне, бұл – сұрақтың сұра­ғы. Өмірдің мәнін іздеген қаншама фило­софтарды қинаған, буынсыз жерден пышақ ұрып тұрған ұрымтал сұрау. Өмір­дің ақы­рында сауал бар, сауалдың соңын­да зауал бар. Жүрсін Ерманов ақы­рет ал­дын­да айты­лар сауалды өз туған күнінде өзіне қояды. Бұл Омар Хайям­ның: «Мен кім­мін? Қайдан шық­тым? Қай­да бара­мын?», Шекс­пирдің: «Бол, бол­­масаң бордай тоз», дейтін аталы сұрақтарымен тайталаса аларлық мәңгілік сұрау. Бұрын­ғы өткен мық­ты­лар­дың: «Өлең жазсаң ақыр­ғы өлеңіңді жаз­ған­дай жаз, өмір сүр­сең ақырғы күн өмір сүргендей бол», дейтін қағидасы да қылаң береді. Бірақ  бүгінгі күннің өз та­лабы бар емес пе? Жаңа қо­ғам, жаңа құрылыс, тәуел­сіздік заманын көріп-біліп, бас­тан кешіп, жемісін та­та отырып, ақын қалай үн­демей қала алады? Егер ақын болса? «Егер Португалияда жер сілкініп, зілзаладан жер-дүние қирап жатса, гүл мен жа­пы­рақты жырлап оты­рып алған ақыннан не қа­йыр?» деген сөйлемді Ян Парандовскийден оқып едім. Мәселе дәуірді, қоғамды құр мадақтауда емес, мәселе заманның шындығын аша білуде. Бұл тұрғыдан алғанда: Ұлытаудың ұраны –  ұлар, ұлар, Ұлары жоқ, Бұл таудың мұнары бар. Ұлы тастың алдында  ұяттымыз, Кім ауырар ұяттан,  кім арылар?! Ұлытауға бардың ба? Ұлар қайда? Ұлы қайғың уылжып тұнар бойда. Ұры тісің секілді у сезімің, Уын жайып уілдеп туар ма  ойда... Ұлытауым, Ұлығым, Ұлтым менің, Ұран ілер басыңа бұлт ілмегін. Ұларыңды ойлама, ұлыңды ойла, Бауыры бүтін бар дейсің бұл күнде кім? Ұлытауым, ұлығым, ұлтым менің! «Ұры тісің секілді у сезі­мің», дегенді Жүрсіннен басқа қай ақын айта алды екен? «Ұлы­тауым-ау, ұларың­ның тағ­дырын ұлдарың құшпа­сыншы» деп тұрған жоқ па? Ақын­нан бұдан артық қандай азаматтық позиция талап етуге болады? Оның «Ақынның үйі», «Абайға мұң шағу», «Жамбылды қорғау», «Кең­ші­лік Мырза­беков­ті Алматыдан аттан­дыру», «Гольфст­рим», «Оразалы», «Екі сурет», «Әпке», «Мү­йіз кесу», «Қара шашым аға­рады», «Әйел­ге ода», «Макулатура», т.б. қадау-қа­дау өлеңдерінің әрқайсысы бір бөлек әлем, жырлап тұрған, қобыздың ішегіндей күңі­реніп тұрған дүниелер. Айтыс өнерін тірілту арқылы өзіне өшпес ескерткіш орнатып үлгірген Жүрсін Ер­мановтың бұл өлмес еңбегін айтпағанның өзінде жазба поэзия­мызға қосқан сүбелі үлесін ешкім де жоққа шығара алмайды. Мұхтар Әуезовтің қойын дәптерін­дегі жазбалардың ішінде мынадай тәмсіл бар: «Түлкі арыстанға: «Менің күшігім қандай көп. Жыл сайын табам және көп-көптен табам. Сенікі не, бәрі біреу-ақ?» – дегенде, Арыстан: «Біреу де болса ол арыс­тан ғой!» –депті. Біздің әде­биетімізде қазір асыра сілтеп, ақтара жазу, қопара қозғап, қотара төгу, көп кітап шығару етек алып тұрған кезде «жү­регі­мен арыстан­ның, қозыдайын көген­делдім» дейтін Жүрсін­нің арыстан мінез, түйетолғағы­мен дү­ние­ге ілуде бір келіп жататын ұстындай кітаптары туралы осылай айт­сақ артық емес. Саны аз, көлемі шағын демесең, шы­найы сезім, тұнық ой, еркіндікке суарылған ерке шабыт, қанатты көңіл, тереңнен бастау алатын тұмадай кәусар қайғы, бұлтқа қол созған биік парасат... қысқасы ақынның өз оқырманына тартар сыйы аз емес. Жүрсін таланты – жарқын, айрық­ша, ерекше, өзгеше талант. Адамзатта өнердің сызып бергенінен өзге болашақ жоқ, егер олай болмаған жағ­дайда біздер өткен шаққа қайта ораламыз деседі данышпандар. Абзалы, сол өткенге қайта оралмау шығар. Өнер сызып берген, өлең сілтеп көрсеткен болашақ бүгінгінің де, ұрпақтардың да еншісінде. Ұлықбек ЕСДӘУЛЕТ, ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Алматы.