Қазақ зиялы қауымының қалыптасуының өз тарихы бар. Әріректе қадау-қадау білікті ғалым, әйгілі ақын, қажырлы қайраткерлер болғанмен, олар қол ұстасып, бірігіп, ортақ тілекпен қайрат қылатын саяси, мәдени топқа айналған жоқ. Сол тұрғыдан келгенде, зиялы қауымның қалыптасуы Алаш қозғалысына байланысты деп айтуға болатын шығар. Бірақ Алаш азаматтарының тағдыры тарихтан белгілі. Қылышынан қан тамған большевиктер заманында қуғын-сүргінге ұшырап, түгелдей дерлік атылып кетті. Коммунистік идеологияның басшыларына бұл аз көрініп, олардың жазған шығармаларын жоюға тырысты. Тіпті бұл да аз көрінген болу керек, енді олардың атын ататқызбау туралы нұсқаулар беріліп, оны арнайы органдар қапысыз қадағалап отыратын.
Одан кейінгі зиялы қауымның сипаты белгілі: негізінен кеудемсоқ белсенді, жандайшап қаламгерлер мен ғалымдар, өнер қайраткерлері. Олардың өзін екіге бөлуге болар еді. Біріншілері – большевиктік идеяға шын берілген, одан басқа өмірді мойындамайтын, алаңсыз коммунистер, екіншілері – қоғамдағы әділетсіздік пен қиянатты іштері сезетін, бірақ билікке қарсылықты құдайға қарсылықтай көретін, көнімпаз, зәрезап топ.
Біз ес білген кезде осындай заман болды. Бірақ заман қанша қатал болса да, шындық, әлдебір тесіктен сығалаған жетім сәуледей, ықыласы бардың көзіне түсуге сұранып тұрушы еді.
Әркім ортасына қарап қалыптасады. Мен өзімнің әрі ағам, әрі өзіме Алаштан қалған алтынның сынығындай көрінетін ұстазым – Сейітбек Нұрхановтың арқасында Алаш идеясымен студент кезімде таныстым.
Мінеки, осындай идеямен бірге ауырып, бірге жүріп, бірге сырласқан, достасқан адамым Рымғали Нұрғалиев деп айтуыма болады.
Бір-бірімізбен студент кезімізден таныспыз. Ол ҚазМУ-де филология факультетінде менен екі курстай бұрын оқыды. Алайда, шын сырластығымыз әдебиет табалдырығынан аттап, алғашқы шығармаларымыз жарық көре бастаған кез еді.
«Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады», деген. Қазақта, құдайға шүкір, атақты ғалым аз емес. Бірақ солардың ішінде, қазақ руханиятынан өзіндік ерекше орын алатын, парасаты биік ғалымның бірі емес, бірегейі Рымғали Нұрғалиев.
Рымғали ғылыми жорығын ерте бастады. Жап-жас кезінде докторлық диссертациясын қорғап, өз қатарын шулатқаны әлі есімде. Бірақ әлдекімдер Мәскеуге арыз жазып (сондай бір «дәстүр» болған), еңбегін бекіттірмей тастапты деп естідік. Арыз жазғандар диссертациядан қандай қателік тапқанын ол кезде білген жоқпыз. Менің білетінім – Рымғалидың нені жазса да терең зерттеп жазатыны, жан-жақты мол білімі (мектепті медальмен бітіріп, алғашқы жоғары оқу орнына емтихансыз түскенін ұмытпайық), ұлттық мүддеге, Алаштың аманатына адалдығы, туралығы, тазалығы.
Жаңағы арыздың тоқетерін кейін білдік: «алашордашыл, ұлтшыл авторларды мақтаған» деген айып тағылыпты. Ол кезде бұл ауыр айып болатын, бірақ бүгінгі күннің шындығынан қарасақ, айтып отырғандары рас та еді.
Игіліктің ерте-кеші жоқ, Рымғали он жылдан кейін докторлығын қайта қорғады.
Өткеннен бір оқиға есіме түседі. Ұмытпасам, 1972 жылы болу керек. Қазіргі аты әйгілі жазушылар Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Қабдеш Жұмаділов, осы Рымғали, тағы басқалар бар, бәріміздің балаларымыз қазақ мектебіне бірінші сыныпқа баратын болып, төбеміз көкке жетіп қуанған едік. Өйткені, ол кезде қазақ мектебінде бала оқыту, шын мәнінде, ұлттық проблема болды. Алматыдағы №12 мектепті бірыңғай қазақ мектебіне айналдыру үшін, қазақ интеллигенциясы билік басындағылардың кеңсесін жағалап, бірнеше жыл салпақтады. Биліктің айтуынша, жұрттың өзі балаларын қазақ мектебіне бергісі келмейді екен. Міне, біз бір топ жазушы балаларымызды әкеп тұрмыз. Бізден басқа да келіп тұрғандар аз емес секілді. Жұрттың бойынан ұлттық рухтың ояна бастағанын сезгендей болып, бәріміз де мектептің алдында толқып тұрмыз. Балаларымызды тіркеткеннен кейін, Рымғали шыдай алмай:
– Әй, жігіттер, ақ түйенің қарыны жарылғандай мынандай күнде текке тарап кете береміз бе? Кеттік біздің үйге, тойдың басы болсын, – деді.
Шақырған түгілі шақырмаған жерге де баруға дайын тұратын кезіміз. Бәлкім оншақты, бәлкім одан да көп – бір топ жігіт балаларымызды жетелеп, Рымғалидың үйіне жетіп келдік. Қысқасы, той басталды да кетті. Рымғалидың үйінен кейін тағы біреу үйіне шақырды. Бас аяғы қанша үйде болғанымыз есімде жоқ, бір қарасам, Қабдештің үйінде отыр екенбіз.
Ақыры армансыз тойлап, түнгі сағат үште балаларымызды жетелеп, теңселе басып, үйлерімізге келдік.
Бүкіл руханият атаулы негізінен тіл арқылы жасалатыны белгілі. Ұлттық дүниетаным, дүниетүйсік, салт-сана, әдет-ғұрып, мінез құлық – бәрі де тілмен қалыптасады. Ал біздің алдымыздағы ел мақтанышы болған ағалардың өз балаларын орыс тілінде оқыту арқылы ұлттық сананың әлсіреуін тездете түскені мәлім. Сондықтан осындай – қазақ тілінің болашағы жоқ деген ұғым қалыптасқан ортада балаларымызды қазақ мектебіне беруіміз – өзімізге ұлт үшін күрестің басы болып көрінгені рас.
Өз тіліңде мәдениет жасамай, ел қатарына қосылу мүмкін емес. Бүгінгі ағылшын тілі ХІІ ғасырда қара халық – тобырдың ғана ауызекі тілі болған. Ағылшын королі Ричард (кейін көзсіз ерлігі үшін Арыстан жүректі Ричард атанған) ағылшынша білмеген. Бүкіл ел басқарған саяси элита француз тілінде сөйлеген. Бірақ тіл үшін болған түбегейлі күрестің нәтижесінде бүгінгі күнде ағылшын тілі бүкіл әлемді аузына қаратқан тіл болып отыр. Күрессіз ешнәрсеге қол жеткізу мүмкін емес.
Рымғали осы идеялардың бәрін Алаш азаматтарының баяғыда айтып қойғанын әңгіме қылып, таңғалып отырушы еді. Үлкенді-кішілі ұлттық мәселелер төңірегінде ол үнемі алдыңғы сапта жүретін. Жасқаншақтығы жоқ, айтысатын жерде айтысып, тартысатын жерде тартыса алатын.
Рымғалидың күрескерлік қасиетін сонау 1966 жылы «Қазақ әдебиетінде» жарияланған «Қилы заман» қалай туды?» деген мақаласынан бастауға болатын шығар. Ұлы Әуезовтің 42 жыл құлыпта жатқан «Қилы заманы» 1972 жылы Шыңғыс Айтматовтың алғысөзімен «Новый мир» журналында орыс тілінде жарияланғаннан кейін ғана, оқырманға жол тартқанын білеміз. Ал цензураның тырнағына іліккен бұл повесть туралы 1966 жылы әдебиетке жаңа келіп жатқан жас жігіттің қаймықпай мақала жазғанына билік шіркін қайтіп шыдасын. Ақыры оқиға «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы Нығмет Ғабдуллиннің, бөлім меңгерушісі Зейнолла Серікқалиевтің, Қазақстан Жазушылар одағында істеп жүрген мақала авторының жұмыстан қуылуымен аяқталды.
Одан кейін Шәкәрімнің «Еңлік-Кебек» поэмасы туралы жазғаны үшін ақынды өлтірген белгілі жендет Қарасартов әдейі Алматыға келіп, Рымғалиды сотқа бермек болғанда, қызылкөз бәледен ұстазы Бейсенбай Кенжебаев әрең құтқарып қалған екен.
«Жастықтың желігі ме, университетте сабақ беріп жүрген кезімде, Ахмет Байтұрсыновтың, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың қолыма жасырын түсірген кітаптарын лекцияға апарып жүруші едім», деп өзінің батылдығына өзі таңырқап отырушы еді.
Жалпы, қорқақтық пен надандықтың арасында тікелей байланыс бар. Білмеген адамға бәрі қорқынышты, әлдеқалай болып кетеді деген үрейден арыла алмайды. Сол себепті жалтақ, күреске дәті жоқ. Көзі ашық адамның батылдау болатыны, ол көп нәрседен хабардар, істер ісінің нәтижесін болжай алады. Ал Рымғалидың ғалым ретінде де, азамат ретінде де ерекшелігі – көзінің ашықтығы және айрықша естиярлығы еді.
Бірге жүрген, сырласқан кезіміз аз болған жоқ. Кездессек, көбіне Алаш туралы естіген-білгенімізді ортаға салатынбыз. Себебі, қазақ зиялыларының қалыптасу тарихына көз жіберсең, коммунистік режімнің рухани мүгедек қылмаған, арын да, жанын да былғамаған адамы кем де кем. Тіпті өзіміз мақтаныш етіп жүрген талайлардан безуге тура келеді. Бәлкім, олар кейін тарихтың көлеңке тұстарына жарық түсіп, кімнің не істегені, не айтқаны жария болатынын, сол кезде жаңа ұрпақтың алдында өздерінің де абыройлары айрандай төгілерін ойламады ма екен? Тіпті ойласа да, бір күндік өмірге мәз болып, тағдыр мазағына мойынсұнды ма екен, ол жағы Аллаға аян. Бірақ сол тарихтан қазірдің өзінде де сабақ алып жүргендер шамалы екені есіңе түскенде, қатерлі кезеңде өмір сүрген әлгілерді аяғандай боласың. Содан кейін өздерінің не үшін құрбан болып, не үшін бастарын бәйгеге тіккенін анық біліп, ақ өліммен, абыроймен таза кеткен Алаш азаматтарының алдында басың жерге жеткенше иіліп, тағзым еткің келеді.
«Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас болса, жамандық та қайдан баяндап қалар дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді», деген ғой жарықтық Абай. Сол айтқандай, қазақтың да азаттық алып, Алашының ақталатын кезі бір болар, бірақ ол күнді қызықтау бізге бұйырмайтын шығар деген тәрізді ой біздің де көкейімізде жүретін.
Ақыры, Абай айтқан сөз рас болды. Елді тұншықтырып, шындықты тұмшалаған диктатураның үкімі де мәңгілік емес екен. 1989 жылдың мамыр айында – Москвада репрессия құрбандарын ақтау процесі жүріп жатқан кез. «Одақтық соттың шешімімен Әлихан Бөкейханов ақталыпты», деген хабарды естіп, ең алдымен, Рымғалиға телефон соққаным есімде. Өлген тіріліп, өшкен жанған деген осы шығар. Әлиханның өз халқымен табысуы шын мәнінде тарихи оқиға болатын. Екеуміз қуаныштан аузымызға сөз түспей, бір-бірімізге деміміз ғана естіліп, телефонда біраз уақыт үнсіз тұрғанымыз бар.
– Сүйіншің менен, – деді бірінші есін жиған Рымғали.
Артынан «бұл хабар шикі екен» деген сөз шығып, зәрем ұшып, Жоғарғы Соттың төрағасы Тамас Айтмұханбетовке телефон соғайын.
– Ешқандай да шикі емес, – деді ол. – 13-күні Одақтық Жоғарғы Сот шешім қабылдады. Москвада мен соның ішінде болдым.
Жүрек орнына түсті. Тарих қанша қатал болса да, түбінде әркімді өзінің тиісті орынына қоятынына сендік.
Адамның азаматтық ұстанымы оның шығармашылығымен тікелей байланысты. Шындап келгенде, өте маңызды нәрсені тудыру үшін жалғыз талант жеткіліксіз. Талантты өтірікке де жұмсауға болады. Ал құдай берген қабілет көрінгеннің жетегіне еріп, қор болмас үшін мінез керек. «Талант пен мінез бір бойға қосылған кезде, мың жылда бір рет кездесетін оқиға болады», дейді ұлы Гете. Шын тұлға көрінген жерден пайда іздеп, күштілердің көлеңкесінде жүруге тырыспайды, керісінше, әділет іздеп, көбіне ағысқа қарсы жүреді. Содан зардап та шегуі мүмкін. Бірақ, амал жоқ, шындық пен жолдас болсаң, көретінің осы. Ал басқа бағытты таңдасаң, жолың әне. Ол жолда, рас, бәрі бар. Бірақ бәрі уақытша. Бұл тарихта әлдеқашан дәлелденген ақиқат.
Рымғали екеуміздің сырласқанда қозғайтын тақырыбымыз негізінен осындай мәселелердің төңірегінде болатын.
Рымғалидың ғылыми еңбектерінде шалағайлық жоқ, алдымен азаматтық ұстанымы айқын, екіншіден, нені жазса да, тақырыбын жеріне жете зерттеп, терең талдау жасайды, жалпақшешейліктен, сыпыра мақтау қызыл сөзден ада, бағаға сабырлы, үшіншіден, өзіне биік мақсат қойғандықтан, ғылыми қауым алдындағы жауапкершілігін жақсы сезінеді.
Оның алғашқы кандидаттық диссертациясының негізінде жазылған «Трагедия табиғаты», қазақтың алғашқы режиссері, көрнекті драматург Жұмат Шанин туралы «Талант тағдыры», «Күретамыр», «Қазақ драматургиясы», «Өнердің эстетикалық нысандары», тағы басқа толып жатқан монографиялары мен көптеген эссе, шолу, сын-мақалалары, ең соңғы шығармасы «Толғауы тоқсан қызыл тіл» атты кітабы әлгі айтылған ұстанымдар мен ғылыми тұжырымдарға толы деп айтуға болады.
Рымғали біраз жыл «Қазақ энциклопедиясының» бас редакторы болып қызмет атқарды. Кеңестік идеология күшіне мініп тұрған алғашқы кезде аздап кібіртіктеген Рекең, саяси өмірде жылымық басталып, қазақтың асыл тұлғалары ақтала бастаған кезде солардың мұраларын халыққа жеткізу ісіне армансыз білек түріп кіріскен еді. Оның бұл саладағы еңбегі өз алдына бір төбе.
Әсіресе, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, ол Алаш азаматтарының азаттық, ұлттық мүдде, ана тілі, әдебиет, тарих туралы жазған еңбектерін зерттеуге біржола кірісті. Өйткені қазақ халқының ұлт болып қалыптасып, жер бетінде сақталуына, оның ұлттық санасының қалыптасуына Алаш қозғалысының қосқан үлесі өлшеусіз еді.
Алаш азаматтары шыбын жандарын шүберекке түйіп, қазақтың ұлттық дербес автономиясын құру үшін күресті, одан кейін оның Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы болып құрылуына, оның шекарасының бүгінгі аумақта бекітілуіне тікелей атсалысты. Олай болса, ХХ ғасырдағы қазақ мемлекеттігінің негізін салған алаштықтар деп айтуға толық негіз бар. Соның арқасында біз бүгін ұлан-ғайыр территорияны мекен етіп отырмыз. Сол кездегі қиын заманда Алаш азаматтарының терең білімі мен парасаты, біліктілігі мен өлермен әрекеті болмаса, бүгінгі шекараның қандай болып тұрарын бір Алланың өзі ғана білер еді.
Рымғалидың шығармашылық қыры көп. Оның бәрін бір мақалада қамту мүмкін емес. Бірақ негізгі қыры Алаш тақырыбына байланысты. Алаш азаматтары көтерген ұлттық идеяның маңызы бүгінгі таңда толық зерделенбей, олардың жаңа тарихтан алатын орыны анықталмай, насихатталмай тұрған бүгінгі кезеңде бұл мәселені айтқан үстіне айта түсу қажет деп ойлаймын. Онсыз біз әлі де елімізді елестей кезіп жүрген кешегі кеңестік сананың құрсауынан босанып шыға алмаймыз.
Ұлы идеяларды өлтірмей, кейінгіге жеткізу үшін ұлы тұлғалар керек. Атақты режиссер Мел Гибсонның Шотландияның азаттық үшін күресі туралы «Қайсар жүрек» атты әйгілі фильмі бар. Ақсүйектер сатқындығының кесірінен жеңіліске ұшырап, шотландықтар қозғалысының қолбасшысы Уилям Уоллес қолға түсіп, өлім жазасына кесіледі. Ішек-қарнын ақтарып, аяқ-қолын отап, азаптайтын жазаның басталған кезінде Уоллестің жалғыз-ақ арманы – есінен танар сәтте: «Азаттық!» деп айғайлап үлгеру. Сол арқылы елдің жүрегінде Азаттық идеясын сақтап қалу. Ақыры айғайлап үлгереді. Берілмей өлген Уоллостың: «Азаттық!» деген жан дауысы өлімге жиналған қарақұрым халыққа тарап, жүректен өшпей қалады. Кейін шотландықтардың қираған әскерінің қалдықтары қайта көтеріліп, ақыры Англияны Шотландияның тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр етеді.
Әлихан Бөкейхановтың да атылар алдындағы тергеуде қаймықпай: «Совет үкіметін мойындадым, бірақ жек көрдім», деген әйгілі жауабы қазақтың азаттығы туралы идеяны сақтап қалған сертті сөздің бірі екені анық. Жаппай қорқақтық кезінде алдымен идея өледі. Ең жаманы – бәлкім, осы болар.
2009 жылы тамызда бір топ жазушы Оқжетпесте демалдық. Ішімізде Рымғали мен Ақселеу бар. Бұл біздің осы екі жігітпен бірге өткізген соңғы қызығымыз шығар. Заманға ықпалың жүрмесе де, жаныңды түсінетін, сырласатын, мұңдасатын замандастың болғаны – ол да байлық.
Бәріміз де ең үлкен оқиғаны күтіп жүрдік. Ол – академик Рымғали Нұрғалиевтің 70 жылдығы еді. 2010 жылғы маусым айында Астанада оның мерейтойына арналған ғылыми конференция өтті. Қазақ әдебиеті мен филологиясының үлкен тойы басталып та кеткен еді. Бірақ 70 жылдығын көруді құдай оның маңдайына жазбаған екен.
Өзін соңғы көргенім, Ұлттық кітапханада өткен кітап тұсаукесері болар. Рымғали соның алдында ауруханадан шығыпты, бірақ ажары жақсы көрінген. Көңілі де көтеріңкі екен. Шығып сөйлеп, өткір әзілдерімен жұртты қыран-топан күлдіріп отырды.
Одан кейін Біріккен Араб Әмірлігінен зайыбы Хадишаның телефоннан жылап тұрып: «Рымғалидан айрылдық» деген сөзі есімде.
Уақыттың емші екені рас. Сабырға жүгіндік. Өйткені, азаматтың артында мол мұрасы қалды. Және ол мұра өткінші құндылықтарға емес, халықпен бірге жасайтын асыл құндылықтарға негізделген. Кейінгі ұрпақ сол мұраның ішінен өзіне қажет қазынаны таба алатыны анық. Рымғалидың рухани өмірі басталды.
Біз үшін Алаштың өзі қандай қымбат болса, Алаш үшін тер төгіп, еңбек еткен жандар да сондай қымбат.
Төлеген ӘБДІКҰЛЫ, Астана.
Естелік кітап жарық көрді
