Осыдан 60 жыл бұрын Арқадағы сайын далада Арқалық қаласының қазығы қағылған еді. Бұл атаулы күнді арқалықтықтар биыл күзде атап өтпек. Жарты ғасырдан астам кезеңде қала уақыттың көптеген өзгерістерін бастан кешті. Қазір Арқалық қайта түлеп келеді. Ол ауқымды жұмыстардың арқасында мүмкін болып отыр. Бұл жайында қала әкімінің орынбасары Қайрат ӘБІШЕВ газет тілшісіне әңгімелеп берді.
– Қайрат Тынымбайұлы, Арқалықтың тарихы арнайы әңгіменің желісіне лайық. Қаланың бүгінгі келбетін айтқанда алдымен нені тілге тиек етер едіңіз?
– Әрине, бұрын Торғай облысының орталығы болған Арқалық бүгінде еліміздегі көптеген моноқалалардың қатарында. Бірақ қала шағын болғанымен, бұл Қостанай облысының негізгі аграрлы-индустриялық өңірлерінің бірі болып саналады. Мұнда «Қазақстан алюминийі» акционерлік қоғамына қарасты Торғай боксит-кен басқармасы ырғақты жұмыс істеп тұр. Аталмыш өндіріс ошағында өнеркәсіп өнімінің көлемі 1,5 миллиард теңгені құрады, бұл қаладағы жалпы өнеркәсіп өндірісі көлемінің 61 пайызын құрайды. Мекеме қала мен қала маңындағы 900-ден астам адамды жұмыспен қамтып отыр. Сондықтан қала құрушы өндіріс те осы мекеме болып саналады. Жыл басынан бері кен басқармасы 121,2 мың тонна боксит, 65 мың тонна отқа төзімді саз балшық өндірді. Мұнымен қоса шағын қалада «Алюминстрой» құрылыс компаниясы, «Торғай элеваторы», «Арқалық ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы», «Агроинтерптица» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері секілді ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін, өндіретін өнеркәсіп орындары өз кәсібін дөңгелетіп отыр. Аты Қазақстанда ғана емес, шетелдерге де таныла бастаған «Агроинтерптица» құс фабрикасы жұмыртқа өндіру ісін жүйелі жолға қойған. Қаладағы наубайханалар халыққа сапалы өнімдерін ұсынуда. Жалпы биылғы жылдың аяғына дейін Арқалық қаласы бойынша өнеркәсіп өндірісі 6,5 миллиард теңгенің өнімін өндіреді деп отырмыз.
Арқалық қаласына оның іргесіндегі елді мекендер мен шаруашылықтар да қарайды. Сондықтан ауыл шаруашылығы біздің қаланың ерекшелігі десек те болады. Бұл бағытта мал шаруашылығын дамытуға көңіл бөліп отырмыз. Облыстың оңтүстік өңірінде жаңбыр аз жауады, қар да қалың түспейді, сондықтан егіннің түсімі де солтүстік аудандардағы секілді аса табысты бола бермейді. Дегенмен, биылғы жалпы егістік алқабының көлемі 280 мың гектарды құрады. Оның ішінде 273 278 га жерге астық тұқымдас дәнді дақылдар септік, бұл бұрынғыдан 11 мың гектарға көп деген сөз.
Арқалық маңайы мал шаруашылығын да дамытуға қолайлы жер. Мал шаруашылығына көңіл бөлінген сайын одан өндірілетін өнім көлемі де арта түсіп отыр. Ілгерілеуімізді айту үшін көрсеткіштерімізге көңіл аударғым келіп отыр. 2016 жылдың 1 шілдесіне асыл тұқымды мал шаруашылығы өнімдерінің көлемі 2 млрд. 643 млн. теңгені құрады. Бұл өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда едәуір көп. 1811,7 тонна ет, 8809,2 тонна сүт, 45 млн. 936 мың 200 дана жұмыртқа өндірілді.
Арқалық қаласы бойынша 2016 жылдың 1 шілдесіне асыл тұқымды ірі қара 20 193 басқа жетті. Қазіргі уақытта өңірде асыл тұқымды мал басын көбейтуге бағытталған жоспарлы іс-шараларды жүзеге асыруға кірістік. Мемлекеттік «Сыбаға» бағдарламасы мал басын көбейтудің тетігіне айналғаны қуантады. 2011-2015 жылдар аралығында Арқалық қаласының шаруа қожалықтары осы бағдарлама аясында 895 бас аналық және 45 бас асыл тұқымды бұқа сатып алды. 2016 жылы осы бағдарлама аясында жыл басынан бері «Нұрдәулет» шаруа қожалығы 43 бас аналық мал алды. Алдағы уақытта жұмыс жалғасын табатынына сеніміміз мол.
– Осыдан бірер жыл бұрын Арқалық – Шұбаркөл бағытындағы теміржол пайдалануға берілді. Арқалықты тұйықтан шығарған жол қазір не беріп отыр?
– Рас, Арқалық – Шұбаркөл бағытындағы теміржол Арқалық қаласының төңірегіндегі өмірді бұрынғыдан жандандырды. Жол пайдалануға берілгелі жүздің сыртында адам оның бойынан тұрақты жұмысын тапты. Жалғызтал стансасында 20 адам жұмысқа тұрды. Теміржол желісінің салынуы Арқалық қаласын тұйықтан шығарды. Қалаға бұрын теміржол кірмегендіктен тауар тасымалы туралы түсінік болмайтын. Ал нарық кезінде тасымалсыз экономика алға баспайтыны белгілі. Қазір Арқалық қаласынан тиелген жүк Қазақстанның қай шалғайына болса да жетеді, одан да әрі жіберуге мүмкіндік туды. Теміржол арқалықтықтардың жүріп-тұруына да қолайлылық әкелді. Арқалық, Жалғызтал, Терісаққан, Майбұлақ, Нұрдала, Дорожный, Шұбаркөл стансаларына тоқтайтын № 812И пойызы күнара жүреді.
– Қазір инвестиция тартпай өңірлерді, шаруашылықтың белгілі бір саласын дамыту мүмкін емес. Бұл орайда Арқалықта не бітіп жатыр?
– Биылдан бастар болсақ, жылдың алғашқы төрт айында қала экономикасын дамытуға 63 миллион теңге көлемінде инвестиция тартылды. Әрине, даму барысында атқарған істі өткен уақытпен салыстырып отырамыз. Бұл инвестицияның көлемі өткен жылғы осы мерзіммен салыстырғанда аз. Бірақ оның да себебі бар. Өткен жылы «Арқалық – Шұбаркөл» теміржолының құрылысына бөлінген қаржының есебінен инвестиция көлемі де артқан еді. Осы жылы қалаға барлығы 6,4 миллиард теңге көлемінде инвестиция тартамыз деген жоспарымыз бар. Осы мақсатта Арқалықтың экономикасын негізінен екі «зәкірлі» инвестициялық жоба арқылы әртараптандыруды жүзеге асырамыз. Қалада орналасқан «Агроинтерптица» құс фабрикасын жаңғырту және дамыту арқылы жылына 300 миллион дана жұмыртқа өндіретін қуаттылыққа қол жеткізсек дейміз.
Екінші жоба бойынша «Нұр жайлау НС» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде Абердин-Ангус асыл тұқымды 2 609 бас ірі қара мал өсіріліп жатыр. Алдағы уақытта аталған шаруашылықта 1000 басқа арналған бордақылау алаңы салынады деп жоспарлануда. Сонымен қатар, Арқалық өңірі жылқы шаруашылығын дамытуға қолайлы.
Сондай-ақ, Индустрияландыру картасына кірген инвестициялық жобаларымыз бар. Арқалық қаласында Ақжал кенішінен алынған нефритоид өңдеу қуаттылығын жылына 531 мың тоннаға жеткізуді мақсат еттік. Оған «Ак-Тас СК» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі білек сыбанып отыр, жобаның құны 1,8 миллиард теңге құрады, оның 1 миллиард 229 мың теңгесін кәсіпорын өз қаражаты есебінен салмақ. Қазір еуропалық озық жабдықтар жеткізуге және басқа да келісім жұмыстары қолға алынды. Бұл жоба жүзеге асқанда 88 адам тұрақты жұмыс орнымен қамтамасыз етіледі.
Арқалық қаласында «Огне- упорхимстрой» кәсіпорны жылына 48 мың тонна отқа төзімді материал шығаратын зауыт салмақшы. Бұл да қала экономикасын арттыратын жоба болмақ. Құны 900 миллион теңге тұратын бұл зауыт 2017 жылы өнімін бере бастайды, онда 64 адамға жұмыс табылмақ.
Сонымен қатар, бизнеске мемлекет тарапынан беріліп отырған көмектің қомақты екенін айта кеткен жөн. Биыл «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы аясында бөлінген 268 миллион теңге қаржының арқасында «Агроинтерптица» құс фабрикасына электр қуаты жеткілікті болуы үшін қосымша инфрақұрылымдық жұмыстар, яғни қосымша станса салынады.
– Шағын және орта бизнестің экономиканы дамытушы күші туралы айтылып келеді. Бизнестің осы түрі Арқалық секілді шағын, моноқала тұрғындары үшін табыс табудың, экономиканы дамытудың кепіліне айналып отыр ма?
– Шағын және орта бизнесті дамыту тек моноқалалар үшін ғана емес, жалпы еліміз экономикасын дамытудың бір кепілі болады. Дамыған елдердің экономикасын өрге сүйреп отырған шикізат секторы немесе тек ірі өндіріс емес, нақ осы шағын және орта бизнес екені айтылып жүр. Қазір Арқалықта шағын кәсіпкерліктің 2 мың 622 нысаны жұмыс істеп тұр. Оның ішінде 1 мың 499 нысан жеке кәсіпкерлік, қалғаны шағын және орта бизнес кәсіпорындары болып саналады. Биыл өткен жылға қарағанда бизнестің осы түрі қатарына 12 нысан қосылды. Өткен жылы өңірлік үйлестіру кеңесінің қолдауымен 270 миллион теңге тұратын 25 жобаны осы шағын және орта бизнес кәсіпорындары жүзеге асырды. Кәсіпкерлердің 188,9 миллион теңге несие алған 12 жобасы субсидияланды. Құны 29,7 миллион теңге болатын 10 жобаның кепілдігі қамтамасыз етілді. 3 жоба 8,4 миллион теңге грант ұтып алды. Кәсіпкерлерге 45 миллион теңгеге шағын несиелер берілді. Міне, осындай мемлекеттік көмектердің арқасында 46 жаңа жұмыс орны ашылды. Кәсіпкерлерге ізденіс керек, олардың тың, жаңа бастамалары болмаса қаржы бөлінгенімен жұмыс дұрыс жүрмейді немесе ақша желге ұшады. Алдағы уақытта кәсіпкерлермен тізе қосып жұмыс жүргізуді жалғастыруды ойластырып отырмыз. Онда әсіресе, екі мәселе айырықша назарда болады. Біріншіден, кәсіпкерлікке талпынған қалалықтардың мемлекеттік қолдау шараларына белсене қатысуын қамтамасыз етеміз. Екіншіден, жергілікті ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер өндірген өнімдер жәрмеңкесін өткізуді ырғақты түрде жалғастырамыз. Бұл шара өзінің нәтижесін береді.
– Арқалық қаласының бір «бас ауруы» мазут екенін білеміз. Қала жылу беру кезеңінде қымбат мазутты пайдалана бере ме, әлде оның басқа жолы табыла ма?
– Биыл жылыту маусымында 21523 тонна мазут алынған болатын. Соның 20530 тоннасын жараттық, алдыңғы жылғы қалдықпен қоса есептегенде қазір қолда артылған 2530 тонна мазут бар. Үкімет мазут үшін жылына 920 768 800 теңге бөледі. Әрине, бұл Арқалық секілді шағын қала үшін қомақты қаржы. Мазутты көмірге ауыстыруды бұрыннан ойластырып келеміз. Осы уақытқа дейін қалаға көмір таситын теміржол болмады, ал қазір «Арқалық – Шұбаркөл» теміржол желісі келгелі ол мәселе шешімін тапты. Алайда, қаланы жылытуды көмірге ауыстыру үшін қазандықты соған лайықтап қайта жасауымыз қажет. Бұл жұмыс оңайлықпен жүзеге аспайды, оған көлемді қаржы керек. Ол қаржы мынадай экономикалық қиын уақытта қолға тимей тұр. Алдағы уақытта шешімін табады деп ойлаймын.
– Қалада құрылыс қалай жүріп жатыр? Соңғы жылдары тұрғындардың қоныс тойы болып тұра ма, қанша үй салынып, қанша пәтер берілді?
– Әрине, үй салынбаса қала да өспес еді. Осындағы «Алюминстрой» ЖШС өз қаражатына алдыңғы жылы 60 пәтерлі тұрғын үйді пайдалануға берген еді, енді биыл да 63 отбасы қоныс тойын тойлағалы отыр.
«Қазақстан темір жолы» АҚ өз қызметкерлеріне арнап қаладан 45 пәтерлі бір үй және қалаға қарасты Жалғызтал ауылында екі пәтерлі екі үй салып берді. Сонымен қатар, «АБС-Жаркөл» ЖШС қала ортасында 24 пәтерлі тұрғын үйді сауда-кеңсе және тұрғын жайларға арнап күрделі жөндеуден өткізіп, биыл пайдалануға бермек. Мұнымен қоса қазір қала тұрғындарының жер телімдерін алып, өз қаражатына салған үйлерінің қатары көбейген. Бұл қаланың экономикалық жағынан еңсесін көтеріп келе жатқандығының, тұрғындар сенімділігінің артқанын білдіреді. Мысалы, 2014 жылы 1200 шаршы метр тұрғын үй, ал 2015 жылы 2329 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді.
Қалада тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту, жетілдіру жұмыстары жүргізіліп келеді. 30 көп қабатты үй кондоминиумге тіркелді, тағы да 27 көп қабатты үйдің құжаттары тіркеуге әзірленуде.
– Тұрғын үй дегенде, 90-шы жылдары Арқалықта тұтастай шағын тұрғын аудан үйлерінің бос қалғаны еске түседі. Оларды бұзып, орнын тегістеп тастау жұмыстары басталған еді, осының аяғы не болды?
– Иә, қаланың ортасында бос қалған ғимараттар кейін жөнделіп, пайдалануға берілді. Ал қаланың шетіндегі тұтас шағын ауданды қалпына келтірудің қаржылай және әлеуметтік жағынан да маңызы болған жоқ. Қаңырап қаңқасы қалған үйлер қаланың көркін де бұзады және қылмыстық оқиғалардың да орнына айналады. Сондықтан оларды бұзып, сырып тастап, орнын көріктендіріп жатырмыз. Бұл жұмыс 2014-2015 жылдары орындалды. Республикалық бюджеттен бөлінген 893 млн. теңгеге 117 көп қабатты жарамсыз үй бұзылды. Биыл экономикалық қиындықтарға қарамай, Арқалықтағы қазақ жасөспірімдер театрын, мектепті күрделі жөндеуден өткіземіз. Жалпы алғанда, Арқалық алдағы кезде дами береді.
Әңгімелескен
Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА,
«Егемен Қазақстан»
АРҚАЛЫҚ
