Жаһандық жарасым жолында

XVIII ғасырдың аяқталар кезінде немістің әлемге мәшһүр философы Иммануил Кант «Мәңгілік әлемге» – «К вечному миру» трактатында «Егер соғыс үшін қарулану осылай жалғаса берсе, адамзат баласының алдынан бір ғана нақты таңдау шығады: не соғыс атаулыдан бас тартып, бейбітшілікті таңдайды, не өркениетті жалмаған ортақ зиратта бастары тоғысады», деген ой айтады. Бейбіт мақсаттарды жүзеге асыру үшін ол адамзат баласын ортақ мүддеге біріктіретін дүниежүзілік федерация құруды ұсынды. Канттың бұл еңбегі Наполеон соғысының алдында туған болатын. Одан кейінгі екі ғасырда адам баласының баяу болғанымен, осы философ атап өткен үрдіске келе жатқанын байқаймыз. ХХ ғасырда әлемдік үкімет құру қажеттігін Альберт Эйнштейн де көтерді. Эйнштейннің айтқан сөздерін жинақтаушылардың жазуынша ол былай депті: «Менің пацифистігім – адамдарды өлтіру жексұрындық деп ұғатын түйсік сезімім. Ол қай­сы­бір интеллектуалдық теориядан туындамаған, бірақ кез келген қа­тыгездік пен жеккөрушілікті түбегейлі жаратпауға негізделген». Сондай-ақ: «Мен өмірімде бір қателік жасадым – президент Рузвельтке атом бомбасын жасау жөнінде хат жаздым. Бірақ, оны немістер де осы іспен айналысып, әлемдік билікті бір қолға жинағысы келіп жатқан соң ұсынғаным үшін мені кешіруге болады деп ойлаймын», деп өкініш білдіріпті. XXI ғасырдың басында адамзат өркениеті экономикалық, саяси, құқықтық, ақпараттық тұрғыдан құрылымы күрделі болғанымен, тұтас жүйеге айналып бара жатыр. Алайда, бұл жолда кері кетушілік те жоқ емес, жаңа сын-қатерлер, қайшылықтар, соғыс ошақтары туып, мемлекеттер бүлініп, адамдар бас сауғалаған босқындарға да айналуда. Осылардың барлығын жеңу әлемдік қоғамдастықтан аса көп күш-жігерді талап етуде. Әлемде бұрын-соңды болмаған жалпыға бірдей қатер төндіретін қару түрлері жасалып, ол әлемнің тыныштығын бұзуда. Биыл Семей ядролық сынақ по­ли­го­нының жабылғанына 25 жыл то­лып отыр. Осыған орай елордада ауқым­ды халықаралық басқосу өт­пек. Ал осы тұрғыдан келсек, Прези­денттің «Әлем. XXI ғасыр» манифесі – әлемді бейбіт дамытудағы маңызды құжат екендігіне көзіміз жете түседі. Онда әлемдегі тыныш­тық­ты сақтау жолында не істеу керек­тігі жайын­да нақты ұсыныстар, планетадағы өр­ке­ниеттердің бір-бірі­мен бейбіт қаты­нас­тарда болуы жолынд­а әлем­дік азаматтық қоғам мен мем­лекет бас­шыларының неге баса назар аударуы қажеттігі нақпа-нақ көр­сетілген. Манифесте алғаш рет «өзіңді демилитаризациялау» үшін қандай қадамдар жасау қажеттігі айтылды. Мемлекеттік басқару кімнің қолында екеніне байланысты, оның сыртқы және ішкі саясаты жүргізіліп, соған сай ол ізгілікті үндейді немесе жамандық шашады. Зайырлы, демократиялық, құқық­тық мемлекеттер өзін өзі тоқтатып, теріс әсерге бой алдырмай, ыдыратушы күштерден гөрі біріктіргіш жасам­паз әлеуетті арттыруы тиіс. Бұл ретте мемлекеттің ісіне барлық ел­дердің ізгі ойлы күштері, мем­лекет, қоғам қайраткерлері, ғалым­дар мен мәдениет өкілдері, зиялылар көмектескендері дұрыс. Манифесте жаңадан «өлім себетін қаруларды ғарыш кеңіс­ті­гі­не, әлемдік мұхиттың бейтарап суларының түбіне қатысты жә­не Арктикаға орналастыруға тыйым салатын жаһандық шешім қабыл­дау қажеттігі ұсынылады. Қазіргі уақытта бұл өте өзекті. Жаһандық жылынудың салдарынан мұздақтар еріп, Арктика бөліне бастады. Көптеген сарапшылардың пікі­рінше, жақын арадағы 15-20 жыл ішінде ғарыш кеңістігін игеріп, оның ішінде Ай мен Марс және өзге планеталарды, астероидтар мен шығандағы ғарышты зерттеуге деген мемлекеттердің белсен­ді­лігі жоғарылай түспек. Осы себеп­­тен ғарыштық кеңістіктегі қи­мыл­­дарды да құқықтық реттеу, оны бақылау қажеттігі туады. Ол жер бетіндегі бейбітшілікті сақ­тау мен ғарыштық соғыстарды бол­дыр­­мау­дың қажеттігінен келіп шығады. Манифестегі маңызды ереже – БҰҰ аясында бейбітшілік пен тұрақтылық және қауіпсіздік бойынша Жаһандық коалиция құру. Жер жүзіндегі барлық мемлекеттер біріккен тұста, өзара сындарлы әріптестік қатынастар орнағанда ғана бір-біріне қарсы әскери блоктарға бөлшектенуге жол берілмейді. Әрине, келешекте бі­тім­гершілік операцияларын тиім­ді жүргізу үшін, мемлекеттер ара­сын­да әскери қақтығыстарды бол­дыр­мау үшін БҰҰ бітімгершілік күштерін жаңғырту қажеттілігі туындайды. Манифест – 2010 жылы сәуір айында Вашингтонда өткен І сам­миттегі Елбасының сөйлеген сөзінің заңды жалғасы. Аталған саммит­тегі Президент баяндамасында өте өзек­ті мәселе қозғалды. Содан бері алты жыл өтті. Шындыққа тура қарағанда, дүниенің жақсы жа­ғы­­н­а, жақсы бағытқа өзгеретін түрі жоқ. Керісінше, өткен жылдар ішінде Таяу Шығыстағы геосаяси ахуал тым шиеленісіп кетті. Ливия­да, Сирияда соғыс оты өршіп, Ирактағы қақтығыстар елдің ыды­рауына әкелді. Соңғы кезде ДАИШ тәрізді бүлдіргі күштер пайда бол­ды. Қысқасы, қазіргі кезде әлем апатты жағдайда тұр. Бір жағы­­нан әлемдік-өркениеттік тұр­ғы­­дағы проблема пайда болса, екін­ші жа­ғы­нан Ирак, Сирия мен Пәкі­стан­­ның 1,5 миллионға жуық хал­қы бас сауғалап, Еуропаға қарай ағылды. Бүгінгі қатер бұрынғыдан да қауіптірек. Әлемде террор­лық күш­тер ядролық қаруды қолға түсі­руге жанталасып әлек. Мұндай ұм­ты­лыс Нидерландта, Пәкістанда болды. Нұрсұлтан Әбішұлы былай деді: «ХХІ ғасырға аяқ басқан адам баласы қиялдың өзін таңғалдыратын ғылыми жаңалықтар ашып, жаңа буын технологияларын жасап жатыр. Адамзат өз дамуының сапалы жаңа сатысына өтуде. Әлем Төртінші өнеркәсіп төңкерісінің табалдырығында тұр. Көптеген қорқынышты аурулардың тамырына балта шабылуда. Бірақ, соғыс вирусы халықаралық жағдайды ушықтыруын жалғастыруда. Ол бірқатар мемлекеттерде эконо­миканың өлім ұрығын себетін ең қуатты саласына айналып, әскери-өнеркәсіптік кешеннің әлеуетін арттырып отыр». Адамзат бүгінде арнасынан асып-тасыған өзінің ақылының азабын тартуға айналды. Қарышты қадаммен дамыған ғылым мен техника алты құрлыққа бөлінген алып планетаға қауіп төндіріп тұр. Манифест соғыссыз әлем құруға ұмтылған ұлы мақсаттан туындаған ордалы ойдың жемісі. Дүбірге толы дүниенің түкпір-түкпіріндегі түтіндеп жатқан терроризм ошақ­тарының көбейіп, қанды қақ­ты­ғыстардың белең алғаны еске түскенде, бойыңды еріксіз үрей билейді. Әлемдегі әскери блок­тардың бір-бірімен текетіресі терең­дей берсе, оның аяғы қайда апарып соғатынын ешкім болжай алмайтын жағдайға жеттік. Осындай алма­ғайып уақытта Қазақстан көш­басшысының ғаламдық дең­гейін­дегі көкейкесті мәселе көтеруі тарих бетінде таңбалануға тиіс аса маңызды оқиға. «ХХІ ғасырда адамзатқа өзін өзі демилитаризациялау жағына қарай шешімді қадам жасау қажет. Бізде мұндай басқа мүмкіндік болмайды. Бұлай жасамаған жағдайда планета радио­активті материалдардың орасан зор тіршіліксіз үйіндісіне айналады. Біздің планетамыз бірегей, бізде басқа ондай планета жоқ және болмайды», ендеше, ядролық қару иемденген империялар жанталаса қарулануды тоқтатып, бейбітшілік жолына бет бұрса, мынау аласапыран заманда аса қажет ақыл-ойдың салтанат құрғаны болар еді. Болып жатқан оқиғалардың барлығы алыстағы планетада емес. Көрші елдердегі, басқа құрлық­тардағы болып жатқан қақты­ғыс­тарды жай ғана теледидардан көріп, бақылап отыра беретін уақыт өтті. Заманауи ғылым мен тех­но­логияның дамығаны сонша­лық, әлем бір сәтте жарылып, барлы­ғынан айырылып қалуымыз мүмкін. Себеп, тіптен, әлдебір саяси ше­шімнің қабылдануына да байла­нысты болмай, техникалық қате­ліктен де бола салатын кез келіпті. Сондықтан бұл мәселелер өте үлкен әлемдік деңгейдегі әңгіме­нің арқауына айналуы тиіс, бұл тақырып парламентте, бұқаралық ақпарат құралдарында, қоғамдық бірлестіктерде талқыланғаны жөн. Біріншіден, біз – ядролық қарудан алғашқы болып өз еркімізбен бас тартқан елміз. Екіншіден, біз О­рта­лық Азия өңірінде бейбіт­ші­лік­ке, тыныштыққа ұдайы шақырып келеміз. Үшіншіден, барлық ха­лық­аралық қақтығыстар бойын­ша еліміздің ұсыныстары айтылып, БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да ұйымдардың жұмысына белсенді қатысудамыз. Біз ширек ғасыр бұрынғы Қазақстан емес, жан-жақты көркейген, сөзінің салмағы басым елге айналдық. Біздің айт­қаны­мызға әлем құлақ түреді. Қазақстан XX ғасырдың екі ғаламат оқиғасына – ядролық қару­ды игеру және космостық кеңіс­тікке шығу секілді тарихи оқи­ға­ларына тікелей қатысы бар елдің қатарына қосылуға мәжбүр болды. Кеңес өкіметінің экономикасының милитарландырылуы қоршаған ортаға кері әсерін тигізді, ядролық қаруларды жасап шығару, оның сыналуы және сақталуы Қазақстан территориясына үлкен зиянын тигізді. Қазақстан өзінің бейбітшілі­к­сүйгіш бағытқа деген адалдығын ұзақ жылдар бойына сөзбен емес, іспен бейнелеп келеді. Оған дәлел  осыдан ширек ғасырдан астам уақыт бұрын, 1991 жылдың тамызында Президент Нұрсұлтан Назарбаев өз Жарлығымен Семей ядролық полигонын жапты. Біздің рес­публика өз аумағында ядролық қаруды жойған бірінші мемлекет болды. Мұның өзі Қазақстанның ядролық арсеналы өзінің ажалсепкіштік әлеуеті жағынан әлемде төртінші саналған жағдайда жүзеге асты. Семей сынақ полигонынан кейін басқалары да (Невада, Лобнор, Жаңа Жер полигондары) жабыл­ды. Содан бері Қазақстан жаппай ядролық қарусыздану жолын табандылықпен жақтап келеді. Жер шарының халқы әр минут сайын шамамен 150 адамға көбейіп отырады екен. Бұл дамыған елдердің экономикасына қарағанда өте кенже қалған дамушы елдер халқы санының жедел өсімімен сипатталады. Артта қалған өңірлер мен дамушы елдердің кенжелеп қалуын болдырмау баршаға, оның ішінде, аса дамыған елдерге де өте қажет. Ол көп жағдайда адамзаттың тағдырын, оңтайлы өмір іздеу мен энергияға, су мен азық-түлік­ке қол­жетім­ділік мақсатында ха­лық­тың жаһандық миграциясын айқын­дай­ды. Осындай жағдайларда адамзат өз дамуының сапалы жаңа фазасына өтеді. Алайда, экономикалық санкциялар мен сауда-саттық соғысы әдеттегі құбылыстарға айналса, енді дүниені жаһандық Интернет желі­дегі ақпараттық соғыстар мен аран­датушылықтар дүрліктіріп тұр. Осындай жағдайларда адамзат бала­сы милитаризмге тартылмай, пара­сатқа жүгінуі тиіс, өйткені, мұ­ның өркениетті жоюдан басқа жол­ға апар­майтыны айтпаса да түсінікті. Ядролық нысандар мен материалдар қауіпсіздігінің деңгейі ең жоғары мемлекеттердің алғаш­қы жиырмалығына кіретін Қазақ­стан басшысының соғыстың түп-тамырын біртіндеп жойып, ор­нықты әлемнің географиясын қалып­тастыру идеясын көтеруі өте құп­тарлық. Халықаралық қарусыз­дану үдерістерін жаңа тарихи жағдайларға бейімдеудің маңызы зор. Өйткені, киберқылмыстар үдеп кетсе, апаттың алдын алу оңайға түспесі анық. Соғыссыз әлем – бүгінде бү­кіл адамзат тілегі. Расында, тек бей­бітшілік пен қауіпсіздікке тең жауапкершілік, өзара сыйластық және ішкі мәселелерге аралас­пау қағидаттары негізіндегі бейбіт үнқатысу мен сындарлы келіссөз­дер ғана мемлекеттер арасындағы барлық дауларды реттеуге негіз болып табылады. Бүгінде жаһан жұртын алаң­дат­қан әлемдік дағдарыстың зардаптары халықаралық қауымдастықтан экономикалық өсу бойынша жаңа тәсілдер мен жолдар іздестіруді та­лап етуде. Ал оның бірегей ба­ғыты экономиканы барынша әрта­­раптандыру үдерісі болып табы­лады. Тіпті, ұзаққа созылған экономикалық құлдыраумен күресу мүмкіндігі де осыған келіп тірел­гендей. Міне, осы тұрғыда әлем ғалымдары жаһан экономикасын ілгерілетудің тиімді әдісін ойласуда. Шындығында, дағдарыс инно­вациялық тәсілдер және тиімді технологияларды енгізу есебінен, барлық елдерге жаңа нарықтарды игеру, еңбек өнімділігін арттыру бойынша қосымша мүмкіндіктер ұсынуда. Біз қазіргі заманғы коммуникация құралдары өміріміздің барлық салаларын байланыстырып отырған ақпараттық технологиялар ғасырында өмір сүріп жатырмыз. Бұл тұрғыда білім, еңбекпен қамту, мәдениет, қаржы, жария саясат, жарнама, сауда бағыттарының барша үдерістері XXI ғасырда интер­неттің ықпалымен дамып келеді. Атап айтқанда, постиндустриялық кезең­де цифрлық теңсіздік әлеу­меттік және экономикалық теңсіз­дік­ке әкеледі. Сондықтан да адам­дар арасындағы цифрлық алшақ­тықты жоюдың мақсаты ол өзінің ауқымы бойынша кедейлікті ең­се­ру­­мен пара-пар. Бұл проблема жаһандық мәнге ие және өзекті­лік­­тің түрлі дәрежесімен әрбір ел­де бар. Осы ретте халық, әсіресе жас­тары­­мыз, желілерге белсен­дірек мо­­йын бұрып, қазіргі заманғы тех­но­­л­о­­гияларды жылдам меңгеруі тиіс. Қазіргі кезеңде ақпарат алу, алмасу, өңдеу мәселелері өзгеше сипат алып, жаңа нарықтар қалып­тасты. Интернет пен жаңа техноло­гиялар ғаламды өзгертті. Және де 4-ші өндірістік төңкеріс ғалам­тор арқылы жүзеге асуда. Бұл жерде әңгіме сағаттар, ұялы теле­фон­дардың сан түрі немесе жаңа маркалы автокөліктер жайында айтылып отырған жоқ, жаңа тех­нологияларға негізделген өнер­кәсіп саласының дамуы айтылып отыр. Биыл Қазақстан Тәуелсіздігіне 25 жыл толғалы отыр. Осы ширек ғасыр ішінде еліміз көптеген жағдайларды бастан өткерді. Тұрғындарымыз тұрақтылық пен әлеу­меттік жетістік және экономи­калық мүмкіндіктерге ниеттілік таныта отырып, жақсы өмір сүруге талпынды. 90-жылдардың екінші жартысында еліміз әлеуметтік-экономикалық дамудың қарқынды жоспарын жүзеге асыруға кірісті. Бұл ретте әлемдік қауымдастық тарапынан біздің мемлекеттік органдарға өз функцияларын тиім­дірек орындауға септігін тигізіп, қолдау көрсетілді. Тек қана БҰҰ Даму бағдарламасы Қазақстан Үкі­метімен, үкіметтік емес ұйым­дармен, кәсіпкерлермен және мүд­делі тұлғалармен бірлесіп 180-ге жуық жобаны іске асырды. Бұл жобалар біздің елімізді өзгертуге көмектескен көптеген қызықты әрі инновациялық идеяларды өмірге енгізуге жәрдемін тигізді. Қазіргі таңда бізде алдағы байланысты одан әрі дамыту мүмкіндіктерін зерделеп, алыс болашақты болжауға, жүйелі ыңғаймен ілгері жылжуға мүмкіндік бар. Біз жаһандағы түрлі оқиғаларға қарап отырып, экономикамызды дамытудың көптеген жолдарын қарастыруға тиіспіз. Себебі, шикізат, табиғи ресурстар, пайдалы қазбалар заманы аяқталып келеді. Адами фактор кезеңі аяқ басуда. Экономиканы, денсаулық сақтау, білім беру мен ғылым саласын қарастыратын күн жетті. Келесі бір назар аударатын жайт – БҰҰ Бас Ассамблеясының сессиясында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев əлем елдеріне əскери бюд­жетінің 1 пайызын кедей елдер­дің əлеуметтік мәселесін шешу­ге жұмсау керектігін айтты. Шынында, жыл сайынғы əлем бойынша әрқай­сысы өз елін қару-жарақпен жарақ­тандыруды арттыруға жұмсап жатқан 1 трлн 700 млрд доллардың бір бөлігін кедейлікпен күреске, жұмыс­сыздыққа, аштыққа, тынышсыз­дыққа және өмірлеріне қауіп нәти­жесінде халықтың біразы­ның мынау өркениетке ұмтылған, ақпа­рат­танған заманда үдере көшіп, бос­қынға айналғанын сырттан бақы­лап, шарасыздықпен қол қусырып қарап отыра бермей, солардың өмір сапасын арттыруға жұмсауға болмас па?! Бұлай етудің басты жолы әр ел өздерінің мүмкіндігіне орай өз тұрғындарын аштыққа ұшыратпай, жетерлік азық-түлікпен және отбасына күнделікті қажеттілікпен қамтуға басымдық беруі тиіс. Оның жолы әр отбасына жан басын асырауға мүмкіндік туғызу, адамдарды еңбек етуге баулу. Президентіміздің «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесі әлем елдерінің бүкіл күш-жігерін экономиканы, ғылымды, денсаулық сақтауды, т.с.с. дамытуға бағыттайтын бас­пал­­дақ болып бағалануда. Жаһандық бұлғаққа құр қарап отыра беруге болмайды. Адамзат тарихындағы 5 мың жыл ішінде жыл сайын орта есеппен үш рет өтіп тұрған соғыстардың қасіреті, адам және мүлік шығыны, азып-тозу, жоғалған қалалар мен азғындыққа ұшыраған жер қайғысы қашанғы жалғаса бермек?! Әлемде болып жатқан оқиға­лар­дың барлығы менің отбасыма да қатысты деп түсінуге тиіспіз. Өйт­кені, әлем өте тез өзгеруде. Бұрын алыс-жақын елдерде не болып жатқаны бізге қатыссыз деп ой­ласақ, қазіргі кезде әлем мен тех-нологияның дамығаны сон­ша­­лық, апат кез келген елге кез кел­ген күні келе салуы ықтимал. Артта қалған өңірлер мен дамушы елдердің кенжелеп қалуын болдырмау баршаға, оның ішін­де, аса дамыған елдерге де өте қажет. «Менің елімнің жағдайы жақсы» деп тоқмейілсуге болмайды, алыс-жақын елдердегі аштық, жұмыссыздық пен соғыс қаупі адамдарды жаппай босқындыққа ұшыратты. Халықтың жаһандық мигра­циясын көп жағдайда адам­зат­тың өз тағдырын бейбіт тұр­мыс­­қа, оңтайлы өмірге, азық-түлік пен таза суға қолжетімділік мақ­са­ты айқындап отыр. Осындай жағ­дай­­лар­да адамзат өз дамуының сапалы жаңа фазасына өтуі үшін әр ел­дегі эко­номикалық өсім дамып, жұ­мыс­­сыздық ауыздықталуы, ке­дей­лік­­тің жолы кесілуі тиіс екені әм­беге аян. Алайда, бүгінде экономикалық санкциялар мен сауда-саттық соғысы әдеттегі құбылыстарға айналып, дүниені жаһандық Интер­нет желідегі ақпараттық соғыс­тар мен арандатушылықтар дүрлік­тіріп тұр. Сондықтан адамзат баласы милитаризмге тартылмай, парасатқа жүгінуге тиіс, себебі, бұл дүрлігістің өркениетті жоюдан басқа жолға апармасы анық. Бар мәселе саяси көзқарас­тар­дың әрқилылығына ғана тіреліп тұрған жоқ. Өмір көрсетіп отыр­ғандай, мұндай қасіретті салдарлар жекелеген мемлекет басшылары мен ықпалды адамдардың же­ке­бастық амбициясынан туындап отырғанынан, қару-жарақ шыға­рушылардың ауыр зардаптарға ұрындыратын іс-қимылдарының тоқтаусыз жалғасып келе жатқа­ны­нан да болып отыр. ХХІ ғасыр жаһандық ынтымақ­тастықтың жаңа дәуірі ретінде тарихқа енуі тиіс. Ол үшін әлем лидерлері салиқалы ой иелерінің сөздеріне құлақ түріп, Елбасы ұсынған «инклюзивті жаһандану» жолына түсуі қажет. Бұл – «Сіздер мен біздер бірігіп» жаһандану үдерісін бейбіт бағытқа бұруға, алдымен өркениетіміздегі ең қымбат нәрсеге – адамның өміріне, оның қарыны мен көңілінің тоқтығына, бейбіт тұрмысының қамтамасыз етілуі мен сол арқылы өнімді еңбек етіп өздерін асырауға мүмкіндік туғы­зуымыз керек деген сөз. Сали­қалы да кемеңгер сөз! Мырзагелді КЕМЕЛ, экономика ғылымдарының докторы, профессор