«Еуро-5»: Ресей тәжірибесі

Газетіміздің өткен нөмірінде «Еуро-5»: Қазақстанда бола ма, жоқ па» деген көкейкесті мәселе төңірегінде әңгіме қозғалған еді. Бүгін сол тақырыпты жалғастырып, көрші елдің тәжірибесін ортаға саламыз. Бүгінгі таңда Қазақстан Кеден одағына еніп отыр, Біртұтас экономикалық кеңістік туралы келісімдердің жүзеге асуына да көп қалған жоқ. Осы бірлестіктер шеңберінде мұнай өнімдері рыногы біртұтас рыногқа айналады, стандарттар мен сапа да бірдей жоғары деңгейге көтеріледі. Біздің ресейлік көршілеріміз белсенді модернизация жүргізіп «Еуро-5» стандартты мұнай өнімдерін шығарып жатқандығы кездейсоқтық емес. «БҒЗЖЖИмұнай» бас директоры, профессор, Губкин атындағы Ресей мемлекеттік мұнай және газ университеті мұнай өңдеу кафедрасының меңгерушісі Владимир Капустин қазақстандық мұнай өңдеу зауыттарының да жоғары сапалы жанармай мен май өндіруге толық мүмкіндігі бар екендігіне сенімді. – Владимир Михайлович, кезінде сіз біздің қазақстандық мұнай өңдеу зауыт­тарын жобалауға қатысқансыз. Ресей үкі­метінің бақылауымен саланы жаңар­та кемелдендіріп отырған Ресейдің беделді жобалау ұйымдары бірінің басшысы ретінде, алдымен мұнай өңдеудің жалпы үрдістері туралы бір-екі ауыз сөз айта кетсеңіз? – Иә, біздің ұжым 80 жылдан астам қыз­мет істеп келеді. Түрлі кезеңдерде Ке­ңес Ода­­ғының мұнай өңдеу және мұнай химия­сы зауыттарын дәл осы институт жобалаған бо­ла­тын. Нақтырақ айтсақ, біз Шымкенттегі МӨЗ-дің басты жобалаушылары болдық, Пав­­лодар МӨЗ-ін, Гурьев (қазіргі Атырау) қа­ла­сындағы МӨЗ-ді жобалауға қатыстық. Бі­рақ уақыт бір орында тұрмайды. Сала негізін құрап отырған технологиялық база ескірген. Қазір 20-30 жыл бұрынғыдан жанармай мен жағармай материалдарына мүлдем жаңа талаптар қойылады. Ал саланың стратегия­лық міндеті – соларға сай болу. Бүгінгі таң­да­ғы Ресей мұнай өңдеуіндегі негізгі үрдіс – жа­ңарта кемелдендіру, яғни жаңғырту «БҒЗЖЖИ­мұнай» Ресейдегі мұнай өңдеудің және мұнай химия­сының бірқатар нысандарының жоба­лауы мен құрылысына белсене қатысуда. Соң­ғы бірнеше жылда біз Пермь, Рязань, Кириш мұнай өңдеу зауыттарын жаңғыртумен айналыстық. Ресейдің Нижнекамскіде орна­лас­қан бүгінгі таңдағы ең жаңа әрі ең ірі ТАНЕКО зауытының (бұл Ресейде Кеңес Одағы күйрегеннен кейінгі жаңа буынның бірінші ауқымды зауыты) салынуы мен жабдық­та­луы­на белсене қатысып келеміз. Сондай-ақ, біз Мәскеу МӨЗ-інің жүйелік қайта құ­руын­да бас жобалаушылар болып отырмыз, То­былдағы мұнай-химиялық кешенінде ау­қым­ды жұмыстар жүргізіп келеміз. Институт активінде мұнай химиясының бірқатар ны­сан­дары бар және де бұл жұмыс кеңи бермек. – Кейбір мәліметтерге сүйенсек, Ресейде мұнайдың шартты тоннасынан дизелдік жанармай өндіруді едәуір көтеруге мүмкіндік беретін гидрокрекингтің жаңа технологиясы бар 12 ірі МӨЗ салынып немесе іске қосылып жатыр. Бұл зауыт­тардың ішінде сіз айтқан ТАНЕКО МӨЗ-і де бар. Басқаша айтқанда, Ресей көлікті «дизелдеудің», дизель жанар­майын тұты­ну­дың жылдам өсуінің әлемдік үрдісінің ағымымен келе жатыр ма? – Қазір әлемде «күрделі» ауыр мұнай­дың да, оның одан өндірілетін өнімнің де, атап айтқанда, мазут пен гудронды қайта өңдеудің де түрлі әдістері белсенді қол­да­ны­лады. Бұл қайта өңделуі ең қиын мұнай қалдықтары. Алайда мәселенің шешімі бар. Салада мұнай және оның қалдық­тарын ірі өнеркәсіптік көлемде өңдеудің екі негізгі нұсқасы бар: не артықшылықты «бензинді» нұсқа, не артықшылықты «дизелді» нұс­қа. Бұл жағдайда шығарылым алдында өнімнің экологиялық нормаларға қатаң сәйкес келуіне бақылау қою керек. Сон­дық­тан, Ресейде МӨЗ өнімдерінің эколо­гия­лық параметрлерінің қатаң техникалық регламенті қабылданып, жүзеге асырылу­да. Регламентке сәйкес РФ-ның барлық кә­сіпорындары жанармай бойынша «Еуро-3» талаптарына көшкен. Осыған орай әр МӨЗ-дің, әр мұнай компаниясының өзінің перспективалық даму жоспары бар. Гидрокрекингті таңдауға себеп көп. Оның ішінде таза рыноктық факторлар да бар. Егер сіздің МӨЗ бар болып, сіз жоғары са­палы жанармай алудың әдісін таңда­саңыз, онда дизель жанармайының тұты­ны­луы­ның рыногта ба­сым түсетіндігін ескермеуге болмайды. Осы­дан келіп, біз ресейлік зауыттарға кез кел­­ген мұнайдан, мұнай­ды қайта өңдеу қал­дық­тары­нан, вакуумды газойльден, мазуттан, битумнан және басқа да аса жоғары сапалы дизель жа­нар­майын алуға мүмкіндік беретін гидрокрекинг тех­но­логиясын ұсынамыз. Мұн­дай таң­даудың себептері айқын. Біріншіден, біз бензинді автомобильдер рыногындағы кері кету өте айқын Еуропа рыногын бағдарға алып отыр­мыз. Бензинді пайдалану күрт тө­мен­­деп, керісінше, дизель жанармайын қол­да­ну өсіп келеді. Осы тұрғыдан қарағанда, әри­­не, дизель жанармайының болашағы зор, оны алғашқы қай­та өңдеу қалдық­тары­нан тек гидрокрекингте алуға болады. Сон­дық­тан гидрокрекинг процесі көбірек қара­жат талап еткенімен рынок тұрғысынан болашағы бар. Ресей зауыттары­ның оған үлкен көңіл бөлуі өте орынды. – Гидрокрекингты қолдану тек Еуропада ғана кең етек жайып келе жатқан жоқ. Global Data халықаралық рейтингтік агент­тігінің соңғы он жылдағы мәліметтері бо­йын­ша, Қытайдың өзінде осы техноло­гия­ны бо­йынша қайта өңдеу көлемі төрт есе арт­қан. Гидрокрекинг өнімі АҚШ-та да бірнеше есе өскен. Оның әлемдік трендке ай­нал­­ған­дығы ма? – Иә, тағы қайталап айтайын, оны өнім­нің әмбебаптығымен түсіндіруге болады: бұл технологияда дизель жанармайын ва­куум­ды газоильден де, кез келген мұнай қал­дық­тарынан да өндіруге болады. Ва­куум­ды газоиль артықшы­лық­ты болып та­бы­лады, өйткені ол мазут фрак­циясының жо­ғарғы бөлігі, онда металдар, шайырлар, асфальтендер аз. Көп­теген елдерде ва­куум­ды газоиль гидрокрекингі пайдасына таң­­дау жасалады. Қытай­дан да «дизелдеуді» кө­ріп отырмыз, бұл жерде де, жалпы осы ау­мақтағыдай, дизель оты­ны­на деген қажет­тілік өсіп келеді. Жақында біз Оңтүстік Кореяның мұнай қалдықтары гид­рокрекингі кешені бар бүгінгі таңда әлем­дегі ең ірі зауыт салынған Иошу қала­сындағы кәсіпорнында болдық. Демек, сіздің айт­қаныңыз дұрыс, бұл техно­ло­гия­ны енгізу – ғаламдық тренд. – Ал гидрокрекингтің қайта өңдеу ендеуін тереңдететін басқа технологиялардан несі артық? – Негізінен гидрокрекинг қалдықтары­на сұраныс көп, жоғары сапалы сұйық мұ­най өнімдерін алады (мысалы, дизелді жанармай, базалық майлар). Кез келген басқа тех­ноло­гияда біз басқа технологиялар кө­мегі­мен керекті параметрлерге дейін жеткізуді қажет етет­ін «жартылай өнім» аламыз, оған қосым­ша олар көп мөлшерде кокс шы­ғады. Ауыр мұ­найдан басқа техноло­гия­лар­ды қолданған­да 30 пайызға жуық кокс шы­ғады. Гидрокрекинг алғашқы шығындар жа­ғы­нан қаражатты көбі­рек талап ететін процесс болғанымен, өзін өзі ақтауы мен түп­кі пайдасы бойынша анағұр­лым ұтым­ды. Ең бастысы, ол жоғары сапалы жанармай алуды бірден қамтамасыз етеді. Ресейде қазір сондай-ақ жоғары класты майлар өндіру қажеттілігі бар, оларға деген сұраныс артып келеді. Дәл осы гидрокрекинг мұнайдың кез келген ауыр қалды­ғы­нан ІІ – ІІІ топтардың жоғары сапалы май­ларын алуға мүмкіндік береді. Май өнді­рі­сінің бо­лашағы осы өнімдерде. І топ (сапа­сы төмен, минералды майлар) қазірше тұ­ты­ну­шыға кеңінен танымал болғанымен, қазіргі кезде шығарылатын машиналар ІІ – ІІІ топты май­ларды пайдаланатын машиналар. Осы­ған сәйкес, егер біз жоғары стан­дарт­ты жанар­май­ға көшуді белгілеген бол­сақ, двигателдерде қолданылатын майлар да сапасы жа­ғынан осы стандарттарға сай келу керек. – ІІ – ІІІ топ майларының негізгі деген айырмашылығы неде? – Бұл майлар І топ майларынан сапасы жағынан мүлде басқа екендігін түсіну керек. Майлардың І тобы – мұнайды қайта өңдеудің қарапайым алғашқы сатыларынан: селективті тазарту, депарафинизация, десеритизациядан кейін алынатын майлар. Бұл процестер май құрамындағы зиян­ды қоспаларды ажыратып алмайды. ІІ және ІІІ топ өнімдері – анықталған, қатаң белгіленген қа­сиеттер жиынтығы бар синте­ти­калық майлар. Гидрокрекингтың арқасында өндіруші двига­тел­дің қызмет ету мерзімін едәуір ұзар­та­тын мүлдем жаңа бірегей қа­сиет­тері бар майлар өндіре алады. Дәл осы тұрғыдан қарағанда қа­зір­гі рыногтағы олар­ға деген сұраныс жо­ғары. Оның үстіне, майдың сапасы неғұр­лым жоғары болса, оның авомобильдегі қол­да­нылу мерзімі со­ғұрлым ұзағырақ болмақ. Бұл жерде қазіргі заманғы энергия үнемдейтін лампалармен ұқ­састық келтірген орынды болар еді: олар қым­бат, бірақ ондаған жылдар қыз­мет еткенде олар өзін толық ақтап шыға­ды. Сон­дық­тан мұнай өңдеу саласында ІІ және ІІІ топ базалық май­ларының өндірісін құру – бо­ла­шағы зор шешім. Әрине, І топ май­лары­ның рыногтан бір күнде кете қалуын күтудің қажеті жоқ. Алайда, жаңа машиналар ескі маши­на­лардың орнын басқан са­йын (біздің ресейлік тәжірибеге қарағанда, мем­лекет бұл процеске себепші бола ала­ды) жо­ғары сапалы майларға деген сұраныс сәй­кесін­ше өсіп отырады. 7–10 жылдан кейін оған бар­лық өндіріс пен көлік көшеді деп сенімді айту­ға болады. Бүкіл әлемде жоғары класты жағар­май материал­дарына көшу біртіндеп жүзеге асып келеді, кей (АҚШ, Еуроодақ сияқ­ты) жерлерде синте­ти­калық өнімдер ры­нок­­тың 50 және одан да көп пайызын алады. Біз­дің алдымызда ға­лам­дық тренд тұр. Сон­дық­тан да қазір бар­лық МӨЗ-ді салу және жаң­ғыртудың ресейлік жобаларында ІІ – ІІІ топтан төмен емес май­ларды алу белгіленген. Ол Та­тар­­стан­дағы Ниж­некамск зауыты, Саратов об­лы­­сы­ның Но­во­куйбышевтағы зауыты, Ан­гарск­дегі жа­ңа қуатты зауыт. Мұнай өндіру ры­­нок­тың болашақ талаптарына дайын болу керек. – «Шеврон» компаниясының өкілі тұ­сау­кесерлердің бірінде, екі сатылы гидрокрекинг тек дизелді жанармай ғана емес, бензин де алуға мүмкіндік беретіндігін атап өтті. Басқаша айтқанда, технология бірегей болып табылады. – Гидрокрекинг, мен атап өткендей, өте икемді процесс болуымен ыңғайлы екендігі күмәнсіз. Керек болса, мұнайдан үлкен к­ө­лем­де бензин алуға болады, керек болса, керосин, дизель майлар алуға болады. Гидрокрекинг тех­нологиясы қазіргі мұнай өңдеуде болашағы бар процесс саналады. Әрине, кез келген тех­но­логиядағыдай бұл жерде де жұмыс ба­ры­сында қиындықтар болады. Мәселен, гидрокрекингтік бензин шыға салысымен октан са­ны­ның (95 жә­не одан да көп) жоғары параметрлерін қам­та­­ма­сыз етпейді, дегенмен тех­но­ло­гиялық мә­се­лені шешуге әбден бола­ды. Соны­мен қатар гидрокрекинг әдісінің басты артық­шы­лығы – жанармай тазалығының параметрлерін «Еуро-5» және одан жоғары дең­гей­де қамтамасыз ететіндігі. Дәстүрлі каталитика­лық крекингте мұндай сапаға қол жеткізу мүм­кін емес, сон­дықтан ол жерде бензин құра­мын­дағы күкіртті, шектелмеген көмірсутегін және басқа да зиян­ды қоспаларды төмендету үшін сумен таза­лаудың арнайы процестерін қосуға тура келеді. Сумен тазалау кезінде ок­тан саны да түседі, демек, тағы да сондай мәселе туын­дайды. Алайда, бұл жерде ката­литикалық крекинг жанар­майы­н сумен тазалау – бөлек, қо­сымша әрі біршама қымбат про­цесс екендігі қа­пер­де болу керек. Басқаша айтқанда, қайта өң­деу процесін толығымен қымбаттататын қаржы салу. Оның үстіне каталитикалық крекингтен кейін «Еуро-5» нормалары деңгейіндегі бен­зин алу үшін оның қосымша терең­деті­лген қайта өңдеуімен айналысу керек. Алынатын өнім о бастан таза болып шыға­тын­дықтан, гидрокрекинг ондай шығын­дар­ды талап етпейді. Сонымен қатар, «Еуро-5»-тің, атап айт­қан­да, құрамындағы күкірт мөлшеріне қа­тыс­ты (50 ppm «Еуро-4»-пен салыс­тыр­ғанда 10 ppm) қа­таң талаптары тек мотор жанар­майы­на, дизелге, авиакеросинге ғана емес, қайта өңдеу ке­зін­де алынатын қалдық мазутқа, пеш жанар­майы­на да қатысты екендігін ескеру керек. Соған сәй­кес, біз «Еуро-5»-ті жақын ара­дағы 4-5 жыл­ға бағ­дар ретінде қабылда­ған­нан кейін зауыт­тар­­ды жаңғыртуда осылардың барлығын ескеруіміз қажет. Автомобилдің де, кеменің де, қа­зандықтың да жанармайы ж­а­нып, күкірт оксиді бөлінеді. Мұнай өңдеуде бұлар тікелей тәуелді: шикізат құрамындағы күкірт мөлшері неғұр­лым жоғары болса, оның қалдықтар құрамын­дағы мөлшері де жо­ғары болады. Гидрокрекинг техноло­гия­сы «Еуро-5» деңгейін­де барлық мұ­най өнім­дері­нің тазалығын қам­та­масыз етуге мүм­­кіндік береді, сондықтан оны таңдаудың орын­ды­лығы айдан анық. Ресей зауыттары осы тех­нологиямен жабдық­талған, осындай өнім­дер­­ді шығарады және тіп­ті оларды Еуропаға да экспорттайды. – Қазақстанда саланың кей маман­дары, бір нәрсе ойдағыдай шықпағанда, себепті қазақстандық мұнай сапасынан көреді. Бі­рақ Татарстанның кен орнын­дағы шыға­ры­­латын мұнайдың параметрлері Қазақ­стан­дағыдан төмен болмаса, жоғары емес. Ал ТАНЕКО осы мұнайды пайдалана оты­рып, сіз айтып өткен ең жоғарғы ІІІ топтағы базалық майларды, «Еуро-5» стандартының мұнай өнім­дерін өндіретін кешенді іске қосып келеді... – Мұнай сапасы төмен болса немесе ауыр болса, оны қалай іске асырудың еш­қан­дай құпиясы жоқ. Технологиялар кеңі­нен мәлім, мәселен қазіргі заманғы екі са­тылы гидрокрекинг технологиясы кез келген тіпті күкірті өте көп, ауыр мұнай­дан «Еуро-5» сапалы барлық өнімдерді алуға мүм­кіндік береді. Негізі, мәселе мұ­най сапасында емес, сіздің өндірісті жаң­ғыр­ту­ға бағыт­тауға дайын инвести­ция­ларыңызда. – Өткен жылы Павлодардағы кеңес­те сіз өңдеуге түсетін мұнай параметрлері үне­мі өзгеріп отыратын көп ұсақ кен орын­дары бар Қазақстанға, МӨЗ-дің үшеуіне де гидрокрекинг техноло­гия­сы тиімді болып табылады деген пікір айтқан едіңіз. – Мен қазір де солай есептеймін. Бірақ бұл жерде мәселе Қазақстан экономикасы қан­дай бағытта дамып келе жатқан­ды­ғын­да. Егер әлемдік үрдістермен үндес болса, онда сіздерге қазір гидрокрекинг қондыр­ғы­ларын сала бастау керектігі сөзсіз. Ал егер сіздер әлем­­дік стандарттарға сай бо­лу­ды мақсат тұт­пасаңыздар, онда ескі технологиялармен де өмір сүре беруге бола­ды. Егер сіз Қазақ­стан зауыттарын бүгін ескірген технологиялармен жабдық­таса­ңыз немесе сол күйінде қалдыр­са­ңыз олар, әрине, қан­дай да бір өнім береді. Ал олар беретін өнім­нің ры­нок да­муына қо­са­р үлесі қандай бола­тын­дығы, оның қажет­ті­л­­ік­теріне, Қа­зақ­­с­танның экс­порт­­тық мүдде­ле­рі­­не қан­ша­лықты жауап беретіндігі – басқа мә­селе. Ме­­нің пікірімше, сіз­дердің елдері­ңіз­де­гі­дей осындай орасан кө­мі­р­су­тегі шикізат қо­ры­на ие бола оты­рып, сіздердің қазіргі за­ман­ғы мұнай өнд­і­ретін және мұнай химия­сы­мен ай­на­лы­са­тын кәсіп­ор­­ындарыңыз болу керек. Сондай-ақ, Қазақстанның Кеден ода­ғы­на еніп отырғанын да ескеру керек, оның кө­лік­тік кеңістігі Ресей және Белоруссиямен бір­тұ­тас. Сіздердің елдеріңіз арқылы және Ресей ар­қы­лы салыну үстіндегі, жақында са­лы­нып бітетін «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» транзиттік дәлізі өтеді. Бұл Азияға қазіргі за­манғы еу­ро­па­лық көлік баратын мықты магистраль бо­ла­ды. Оны қазіргі заманғы, жо­ға­ры сапалы жанармаймен және майлармен қамтамасыз ету керек, сіздердің елдері­ңіздің имиджі осы­ған бай­ланысты болмақ. Сондай-ақ мұнай өнім­­дерін өткізу рынок­тары да сіздердің қара­мақ­тарыңызда, ал ол дегенің өте үлкен рынок­тар. Бүгінгі таңда Ке­дендік одақ және жаса­лып отыр­ған бір­тұтас эконо­ми­калық кеңістік шең­бе­рінде қа­ты­сушы елдер тек тарифтік сая­сат­ты ғана емес, техни­калық стандарт­тар­ды да бір ізге тү­сі­реді. Бұл жағдайларды қа­зақ­стан­дық МӨЗ үшін технологиялар таңдау­да да ескеру қажет. РФ-ның «Еуро-5» стан­дарты­на кіруімен төрт-бес жылдан кейін сіз­дердің зауыт­та­ры­ңыз ол жерге бұл стандартқа жауап бермейтін мұнай өнімдерін экспорттай алуы неғайбыл. Жалпы алғанда, бүгінгі таңдағы мұнай өңдеуді жаңғырту сіздердің елдеріңіз үшін бірінші кезектегі мәселе деп ойлай­мын. Қазақ­станда бар мұнайдың әлемдік бағасы қазіргі­дей осыншама жоғары бо­лып тұрғанда, сіз­дер­дің қазіргі заманғы жаңа мұнай өңдеу зауыт­тарыңыздың бол­мауының өзі әбестік. Әңгімелескен Еркін САҒЫНДЫҚҰЛЫ.