Қазақстан бүгінде жүзден аса ұлттың өкілін бауырына басып, Тәуелсіздіктің торқалы тойын өткізгелі отыр. Дархан көңілді осы халықтың бар мейіріміне бөленген орыс қыздарының бірімін. Менің өмірім осы елмен етене.
Қыз бұрымындай құлдилай ағатын Жетісудың жеті өзені бас алатын Алатаудың етегіндегі Үшқоңыр жайлауында өмір есігін ашыппын. Шамалғанның тау шатқалындағы «Шұбаратта» балалығымның базарлы сәті өтті. Шешем Ирина Иосифовна Үшқоңыр биокомбинатында жұмыс істеді. Осындай сәттерде Рақыш Ботамбаев атамыздың үлкен шаңырағында қалатын едім. Кіші баласы Сайлаумен түйдей құрдастығым тағы бар. Анасы Шәлі апам екеуімізді егіз емізіп, еркелетіп бақты. Анаммен дос-жар, сырлас еді. Өмірлерінің соңына дейін сыйласып өтті. Зура апа да жадымда. Ертек айтып, ән салып жұбататын. Тентектік жасасақ, «Шоң әже Тәтебала келе жатыр» деп қорқытатын-ды. Жүзден асып, өмірден озды жарықтық. Зура да, сіңлісі Шәлі апам да қырғыздың қыздары еді. Дастархандары жиылмайтын, жоқтан бар жасап, ас даярлап, торғайдың балапандарындай ұшып-қонып жүрген бізді әрқашан аялайтын. Кейінірек бәріміз 1 Май ауылына бірге көтеріле көштік.
Зердемнен орын алып, ойымнан кетпейтін жан құрбым Әлкемайдың шешесі Шаматай апа. Олар таң қылаң бере жұмысқа кетіп, қас қарая белін шешетін. Кешкісін шетен, тобылғы, қызыл тікеннен отындарын арқалай келетін. Біз үшін тандырдың ыстық күліне піскен қызылшадан тәтті ештеңе жоқ сияқты еді. Бетіне талқан себетін. Шаматай апамның қол диірменіне әйелдер кезекпен бір уыс бидайларын тартуға баратын еді. Шаматай апа диірменнің тасын айналдырып, өлең құрап, әндететін. Жиналғандар көздерін сығып, жан жарасы жеңілдегендей күй кешетін. Май шамның жарығымен бірі шұлық тоқыса, бірі жамау салатын. Соғыстан келмеген ер-азаматты сағына еске алатын. Сондағы жесірлер салған ән, ұзақ-сонар дастан, айтыстар көкейімнен әлі де кетпейді. Өлеңге деген құмарлығым сол кезден басталған-ау шамасы деймін.
Өткен жылы жетпіс жасқа келдім. Торқалы тойыма тарту болған Қарлығаш қызымның «Чувств, мыслей, слов моих полет» деген өлеңдер жинағының жарық көруі. «Сезімімнің, ой мен сөздің самғауы» деп қазақшалап, өлеңдерін аз-аздап аударып жатқан жайым бар.
Мені дер кезінде өлең, жырдың өлкесіне тәрбиелеген ұстаздарым болды. Алдымен қазақтың кәусар сөзіне тілімді келтірген, бірінші сыныптағы мұғалімім Бекболат батырдың немере қызы Күлтай Досымбекқызының аруағына әрқашан бас иемін. Ал, айтыс өнеріне алғаш баулыған кім десеңіз, оны таратып айтайын.
Қызылордадағы педучилищеде оқып жүрген кезім. Лениннің 90 жылдығы болуы керек, алпысыншы жыл шамасы. «Асқар Тоқмағамбетов деген ірі ақын келеді. Барлықтарың ойларыңда не бар, бәрін жазыңдар, сахнаға шығып өнерлеріңді көрсетіңдер» деген тапсырма берілді. «Отан қызы» деген қабырға газетін шығаратынбыз. Сонда менің «Тұңғыш сөзім» деген өлеңім жарияланды. Ленин туралы. Соны оқыдым. Ақын аға: «Маған сәрсенбі сайын жас ақындар келеді. Редакцияға өлеңдеріңді әкел, көрейік, оқиған» деді. Ол кезде жасы алпыстан асқан кезі. Содан бір дәптерді толтырған өлеңімді алып бардым жаңағы жиынға. Балашбек бар, Жанұзақ бар, Серік бар, Қомшабай бар, бәрі жиналыпты. Өлеңдерімді оқып берейін десем, әлгі балалардың өлеңі басқа, менікі басқа сияқты. Содан кейін «Соңынан көрсетейінші», дедім. Олар кеткеннен кейін Асекең өлеңдерімді көрді де буын, шумақ деген не екенін түсіндірді. Көп ұзамай Сырдария аудандық комсомол комитетінің хатшылығына сайландым. Қолым тигенде жиынға барып тұрдым. Сөйтіп, бірте-бірте ақын қыз атанып қалдым. Содан Асекеңе барғанда ол кісі айтар сөзін өлеңдетіп қоя беретін. Мен де ол кісіге өлеңмен жауап беруге тырысатын едім. «Ойпырмай, кісі топырағына тартпай қоймайды екен-ау», дейтін жарықтық.
Кейін білдім ғой, Сүйінбай мен Жамбыл топырағынан жаралғанымды. Шамалғанда тудым. Үшқоңырда өстім. Қаскелеңдегі Абай атындағы орта мектепте оқыдым. Сыр бойына барып, небір Сыр сүлейлердің ұшқыны тиген болар. Әйтеуір, айтыс өнерінде бағымның жануына осылардың бәрінің және Асекеңнің септігі тигені анық екенін жас келгенде біліп отырмын.
Баукеңнің де орны бөлек. Өткен ғасырдың 64-ші жылы Шымкентте өлкелік айтыс өтті. Оған Асқар Тоқмағамбетов, Әбділда Тәжібаев, Мұхамеджан Қаратаев, жалпы бүкіл Жазушылар одағы көшіп барғандай болды. Марқұм Әзілхан Нұршайықов қатысты. Баукең оңдайдан әсте қала ма. Өзі айтыс жаңадан көтеріліп жатса, қалай келмесін.
Ол кезде бүгінгідей дүрмекті, аузымен құс алған жігіттер жоқ па деймін. Мені алпыстағы шалмен айтыстырды. Жалпы, менің маңдайыма үлкендермен айтысу жазылғандай. Ал шалдардың қандай екенін білесіз ғой. Сөздің кені емес пе? Мысалы, бірде Мұқаш Байбатыровпен сөз қағыстырдық. Маған қарсылас шықпаған соң, залға «Менімен айтысатын адам болса шығыңдаршы, мына қолымдағы алтын жүзігімді берейін» дедім. Тыпыр етіп, жақ ашқан жан болмады. Содан сексен бестегі Мұқаш атам елеңдеп, намыстанып домбырасын қағып-қағып жіберіп, өлең төкті. «Қой, жас келін екенсің, бірдеңең жұғып жүрмесін» деп домбырасын сүйей салды. Мен:
Келіннің кетеді екен несі жұғып,
Ақсақал, кетті білем есің шығып.
Даусыңыз өршілдеу боп шыққанменен,
Ататай, барасың ғой төмен бұғып...
Қыз десе тоқсандағы аунайды екен,
Көне шоқ тау суымен ойнай мА екен.
Орыстан бұл Надежда туғаннан соң,
Шалдан да жеңіледі деп ойлай ма екен, – дегенімде, «Ей, кемпір, қайдасың? Мына қызды үйге шақырайық!» деп бүкіл жиналғандарды дүр сілкіндіріп, күлдірді.
Оңтүстік өлкелік ірі айтыста менімен айтысқан Тастан Жолдасовқа «Өй, баламен айтыса алмаған мұртты» деп Баукең қатты ренжіпті. Содан мені Баукең шақырды дегенде қатты абыржып қалдым. Ол орналасқан қонақүйге жалғыз барудан сескеніп, ертеңіне Роза апайымды (ғалым Шамғали Сарыбаевтың қызы) ертіп барсам, Кәмаш жеңгей екеуі мейрамханада отыр екен. Роза апайға «Бірге кірейік» десем, «Жоқ, өзің кіре берші. Мен ол кісіден қорқамын» деді.
Баукеңнің өзі түгіл, мұртының әр талы сұс білдіріп тұрғандай көрінді. Қазақтың біртуар азаматы еді ғой. Қасына бардым. «Аға, шақыртқан екенсіз» деп едім. «Отыр, қыз, тамақ ішесің бе?», деді. Даяшы қызды шақырып, «Мына қызға шоколад әкел» деді. Даяшы қыз алдыма сиырдың тіліндей шоколадты әкеліп қойды. Сосын Баукең «Кәмаш, сен айтасың ба, мен айтам ба?», деді. «Айтсам былай, менің де өнерлі жалғыз ұлым бар. Газетте істейді. Соған мына Асқар Тоқмағамбетов бар, Жарқынбеков Қаржау деген бар, солардың бәріне құда түстім. Шеңгелдің гүлі қата, әкеңе қырық қара айдап барам, балама сені қолайлап отырмын», деді. Тура осылай сөйледі. Содан үндегенім жоқ, шоколадын алдым да шығып кеттім. Баукеңмен болған осы әңгімені Нұршайықов Әзағаң өзінің «Ақиқат пен аңызында» жазды.
Әлгі айтыста Әбділда аға төраға. Бәйгені үлестіріп жатқан. Бәрімізге қол сағат берілді.
Ғалым Мамытбек Қалдыбаевқа Баукең айтқан бір сыр: «Халқымның тілі мен дәстүрін ту етіп айтысқа түскен орыс қызы Надежда Лушникованың өнерін тұңғыш тамашалағанымда тұла бойым шымырлап, жанарыма жас үйірілді. Ал айтыс соңында Надежда өнерін елеусіз қалдырған төрешілер алқасының әділетсіздігіне ыза болғаным сондай, орнымнан ұшып тұрып «Бас бәйге сенікі, Надя қызым!» деп көп жылғы сенімді серігім – алтын сағатымды қолына таққаныма қуанам». Ағаның сағатын қайырдым. Айтыс соңынан «Лира» алтын сағатын сыйлады. «Надя, шеберлігің үшін» деп жаздырыпты. Сол сағат қазір мұражайда.
Келін боп түскен босағам Сәмен батырдың ел-жұрты. Халық ақыны Әсімхан Қосбасарұлының ауылы. Айтыстағы қарсылас әріптесім, халық ақыны Әлімқұл Жамбыловтың өніп-өскен жері.
Кенен Әзірбаевтың 100 жылдық мерейтойының қарсаңы. 1984 жылы Алматы облысы атқару комитетінің орынбасары қызметіне Өзбекәлі Жәнібеков ағамыз келді. Қазақтың маңдайына берген азамат еді. Сырдария аудандық комсомол комитетінде хатшылыққа сайланғанымда, Өзекең комсомолдың Орталық комитетінде басшы болатын. Кейін, 1971 жылдың басында Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығын қолынан алдым. Сол кезде екі жеке өлеңдер жинағының авторы атанғанмын.
Кенекеңнің тойына дайындықты, яғни қатысатын барша ақындардың киім-кешегінің түр-түсіне дейін таңдап, тіккізді. Он күн бойы айтатын өлең-жырымызды сараптады. Сол жолы ағамызға Үмбетәлі Кәрібаев туралы айтып, музей ашылса деген тілегімді жеткіздім.
Тойдан соң көп ұзамай Өзекең хабарласты. «Ашайық, бірақ өзің басқарасың», деді. Қыркүйектің 11-і күні музейді қолға алдым. Ақынның үлкен қызы Зейнеп әпкемізбен жұмысқа кірістік. Сыладық, ақтадық, екі бөлмелі үй «пияздай» болды. Құрылысы басталған мұражай 1986 жылы аяқталды. Сол кезде өнерге ақ жол тілеп, ағалық қамқорлықпен қараған Өзбекәлі Жәнібекұлы екенін ұмытпаймын.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында шекара асып, Қытайға босып кеткен бауырларды қайыруға көп септігі тиген Үмбетәлінің жырлары ел құлағында. 1946-1947 жылдары Қытайдың СУАР-ынан бір топ өнер иелері қыдыра келгенде, өкімет адамдарынан Үмбетәлі ақынды сұрайды, үйіне барып, «жыр жорғасына» сәлем беруге ниет білдіреді.
Осы жылдары «Қазақ елі» аталатын араб әрпімен басылатын, Мәскеуден шығып, Қытайға тарайтын газетте Үмбетәлі мен Жамбылдың өлең-дастандары басылып, артынша, Мәскеудегі баспаханадан арабша жазумен Үмбетәлінің жыр жинағы шықты. Редакторы Исабеков. Музейге ақынның көп жылдар бойы сақтап келген қадірлі жәдігері – жыр жинағын, Мәскеуде шығару жайындағы келісім-шартын, «Қазақ елі» газет-журналының бір данасын, естелігін арнайы сыйға тартты. Не деген ұқыпты азамат десеңші, көзінің қарашығындай қырық жыл бойына бір парағы бүктелмей сақтағаны.
Көрме залының ортасында қалпақ пен китель киген Үмбетәлінің бюсті. Оншақты жігіт көтеретін бабадан жеткен мұра – қарашаңырақ төбеге қадалып, басқұр, шашағымен сол күйі тұр. Бұл тұсқа қырғыз күйшісі Мұратәлінің қомузы, Таңжарық сыйлаған бүйірлері ойық болып келген, тұтас өрік ағашынан шапқан домбыра, Жамбыл атамыздың күйлерін бізге жеткізген, жерлесіміз, атақты күйші Қыдырқожа Шортанбаевтың домбырасы, өзге де ауданымыздың ақын-жазушыларының сыйға тартқан кітаптары бар.
Музей алдында Үмбетәлі мен Нұрила ақындарға арналған ескерткіш тұр. Енді айтулы екі ақынның қайталанбас ғажап айтысы туралы айтайын. Бұл 1921 жылдың жазында, революциядан кейін есін жаңа жиған халық алғаш тамашалаған айтыс еді. Облыс басшылары да ақындар кірген үйге жайғасады. Тайсалмас жорғалар бас қосқан мерекеде Жамбыл бастап, өлеңнен шашу шашады. Осы айтыста Нұрила сөз асылын төгеді.
Мен болсам Жантудағы Нұрила ақын,
Шығандап шырқағанда шықсын даңқым.
Құбылтып ырғағымен даусым әнді,
Тыңдасын ынтасымен сүйіп халқым.
Үмбетәлі ықтан гөрі жел өтін, ылдидан гөрі өрді сүйетін нағыз дауылды дарын иесі. Өткір сөз алмасымен көзді ашып-жұмғанша торғай ілген қырғидай талай ақындарды іліп, жүлдеге ат, түйе алып жүргенін бұл өңір түгел білсе де, Нұрила бұл жолы ешкімнен қаймығатын емес. Қиядан түлкі алған сұңқардай шабытты. «Әрине, айтыспаймыз Жамбылменен, басқасының байқасам нарқы төмен» деп түйрегені жанына тиген Үмбетәлі:
Сүйегімнен Бармақтың сөзі өтіп,
Табаныма зырқырап барды жетіп.
Жамбылдан басқа ақынды көзге ілмей,
Делебемді қоздырды екпіндетіп...
Ала сөйлеп әркімді омырауға,
Ұшырадың, Нүрік-ау, үлкен дауға.
Аттан байтал аптығып озған емес,
Сұрамаспын сондықтан сенен сауға, – дейді. Осы айтыста Жамбыл «Нұрила жеңді» деген төрелігін өзі айтып, ризалығын білдіріп, «Тербеткен жүрегімді жас баладай, құлағымда тұрады осы даусың», деген екен.
Үмбетәлі Кәрібайұлы 1916 жылғы Бекболат Әшекейұлы бастаған көтеріліске қатысып, жыршы-жаршысы, үгітшісі болады. «Бекболат» дастанын шығарды, оның Иса Дәукебаев деген жамылғы атымен (псевдоним) тараған бұл дастаны мектеп оқулықтарына кірген. Дастан қазақтың асыл қазынасына айналған. Осынау айтулы оқиғаға арнап жасалған көрмеде көтерілісшілер қолданған айбалта, білтелі мылтық, шоқпар сияқты қолдан жасалған қарулар, заттар сақтаулы.
Сондай-ақ, бар ғұмырын автоклуб меңгерушілігіне арнаған кино қойып, жыр-дастан төккен, дүлдүл ақын Әсімхан Қосбасаров пен Әлімқұл Жамбылов жырлары жинастырылды. Нәтижесінде Әсімхан ақынның «Жамбылдан алып батаны» және Әлекеңнің «Сырлы қызыл домбыра» атты кітаптары жарық көрді. Қолжазбалар мұражай қорында сақтаулы.
Мұражай сәні де, мәні де саналатын бір көрме – ол ауылымыздың құрметті азаматы, ұшқыш-ғарышкеріміз Талғат Мұсабаевқа арналған. Үмбетәлі Титовқа арнаған (1961 ж.) өлеңінде «Сенен де биік ұшады, немерем мен шөберем» деп келетін өлең жолдары бар. Көріпкел ақын ғой. Көрмедегі теңдесі жоқ материалдар, ғарышкердің ұшу сапарында киген киімі, қол сағаты, кітаптары, қолдан кестеленген эмблемалары, бәрі де өз қолынан табыс еткен бұйымдар.
Еңбектің үлкен-кішісі болмайды. Оны ел-жұрт елеусіз қалдырмайды. Өткен жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағын Елбасының қолынан алдым. Тәуелсіздіктің тәтті дәмін елмен бірге таттым.
Отағасы Тұрлыбекпен 45 жыл отастық. Бетіме жел болып тимеді, сыйласып өттік. Шүкір, қазақ туған құдағиындай, құрақ ұшып күтеді. Ол да болса, қазақтың бір ауыз жырының ұлағаты, еліміздің сөз сыйлайтын таптырмас қасиеті. Менің де жүрегім қазақтың жырымен жылынғанын мақтанышпен айтамын.
... Болсын деп жыр көгінде зор құлашың,
Жамбыл атам берді өзі домбырасын.
О, дала, жомарт дала, гүл бағыңа,
Сен әлі сан бұлбұлды қондырасың, – деген Жамбыл атама арнау жырыммен аяқтайын. Тәуелсіз елдің көкбайрағы биікте болып, айы оңынан тусын.
Надежда ЛУШНИКОВА, Үмбетәлі мұражайының шырақшысы, ақын.
Алматы облысы.