Ұрпақтың ұлттық дүниетанымы отандық ойыншықтарсыз дами ала ма?

Әйгілі жазушымыз Мұхтар Әуезовтің «Ел болам десең – бе­сі­гіңді түзе» деген сөзінде сан-алуан астар бар. Кемеңгеріміздің бұл жерде «бесігіңді түзе» деген сөз­ді «Ұрпағыңды түзе» деген сөз­дің баламасы ретінде қол­да­нып отыр­ғанын біреуіміз білсек, екіншіміз аңғара бермеуіміз әб­ден мүмкін. Ал сол ұрпақты түзу жол­ға салуға атсалысарлық алғы­шарт­тардың бі­рі – ойыншық. Ой­ын­шық деген атаудың өзі үлкен­дер­ді ойын­шық­қа «ойыншық қой» деп нем­құ­рай­ды қарауға итер­мелеп тұра­тын­дықтан ба, ба­ланың немен ой­науы керектігіне жете мән бермей келеміз. Соны­мен бірге, ойын­шықты көбінесе баланы алдау, көңілін жұ­бату үшін ғана пай­да­ланаты­ны­мыз да жа­сырын емес. Ол аздай, баланы алдарқату үшін әперген ойын­шы­ғымыз баламен қоса өзі­мізді де алдап жатқанын әдетте кеш бай­қаймыз немесе мүлдем аң­ғар­май­мыз. Жалпы, ойыншық сөзінің соң­ғы қ әрпін алып тастаса – ойын­шы болып шыға келеді. Яғни, бала ойыншықпен ойнамайды, керісінше ойыншық баланы ойна­та­ды, баланы басқарушы-ойыншы, тәрбиешісі деген түсінік тасада қалып келе жатқандай. Сондық­тан да ойыншық – ойыншы ба­ланың мінез-құлқын, ойлау дең­гейін бірден-бір дамытушы құрал екеніне еш талас жоқ. Міне, осы баланың ойлау жү­йе­сін дамытушы құралымыз ұр­пақ санасына қаншалықты, қалай әсер етуде? Кез келген ойыншық өзіне тән сипатпен баланы қы­зықтыратыны анық. Жас баланың қызығушылығында шек бол­ма­ған­­дықтан, оларға ойыншық таң­дау да ата-анаға үлкен сын. Қа­зіргі қаптап тұрған небір ойын­шықтар бала түгілі үлкеннің өзін бір сәтке баурап алады. Несімен? Әрине, сыртқы безендірілуімен. Әшекейі келіскен сол керемет деген ойыншықтар балалардың тәр­биелік, танымдық көкжиегіне өз септігін тигізе ала ма? Тигізсе, қандай тұрғыда? Сонымен бірге, қазіргі қаптап тұрған ойын­шық­тардың қазақ баласының қанына қайсысы жақын? Осы сұрақтарға жауап іздеп, бүгінге дейін талай адам басын қатырған болар. Бірақ, сол ол­қы­лықтың орнын толтырсам деп бел шешіп, білек сыбана кіріскен, біздің білуімізше, әзірге бірер адам ғана. Мәселен, қазақ бала­ларының ұлттық дүниетанымына өз ойыншықтарымыз арқылы ық­пал ету жолында «Атакәсіп-Ас­тана», «Тәлім-таным», «Балбала» сынды серіктестіктер белсенді атсалысып келеді. Динара Ахмет­кәрімованың жетекшілігіндегі «Тә­­­лім-таным» әріптерді қазақша сөйлетсе, Қыдырәлі Болманов басшылығындағы «Балбала» қу­ыр­шақтары да қазақша сөйлеп, қуандырып жүр. Соңғы екі серік­тестіктің интерактивті ойын­шық­тарының заманауи болмысы, өзін­­дік орыны ерекше десек те Сәкен Болыс бас­қара­тын «Ата­кә­сіп-Астананың» төл ойын­шық­та­рымызды түгендеуімен, түр­лен­діруімен жөні бөлек. Сондықтан да төл ойыншық­тардың төңірегінде тер төгіп келе жатқан «Атакәсіп-Астана» ЖШС директоры Сәкен Қасықбайұлы Бо­лыстың бастамасының басты құндылықтарына мүм­кіндігіміз­ше тоқталғанды жөн санадық. Сә­кен Қасықбайұлының ойын­шық өндірісіне қойылатын бар­лық стандарттық талаптарға сай ұлттық ойыншықтар жасап шы­ғар­ғанына да біраз уақыт болып­ты. Алдына қойған мақсатының алғашқы бөлімі бойынша «Бөбек- домбыра», «Әсем үй», «Керемет үй», «Саз аспаптары», «Ойлан­дырар оюлар», «Әуенді бесік», «Ас­тана-Бәйтерек» деп аталатын жеті түрлі ойыншық жасап, елдің қызығушылығын арттыра түсуде. Мысалы, «Бөбек-домбыраның» әр бөлшегінің атауына байланысты шағын тақ­пақ­тар жазылған қо­сымша кітапшасы да шығарылған екен. Мұның кішкентай балалар үшін ой­ыншық домбыраның әр бөл­шегін өз қолымен құрай отырып, тіл байлығын дамытуына да ық­палы мол. Тарих қат­парларында қалып қойған қазақ халқының төл ойыншықтарын тірілтіп, заманға сай жетілдіріп, ұлтына ұсына білген азаматтың табандылығы жұр­тым деген жү­ректі елжіретпей қой­майды. Тү­сінген жанға бұл ойын­шық­тардың жарасымды жа­салуы – өшкен шырақтың қайта жануы­мен бірдей. Олай болатыны – ұрпақтың ұлттық санасын қа­лып­тастыруда ұлттық ойыншық­тар­дың орнын ешбір бөгде ойын­шық ауыстыра алмайды. Сол үшін төл ойын­шығымызды төрге шығару­дың барлық мүмкіндігін қарас­тыруды бір ғана адамның мо­йнына жүк­теп қою қаншалық­ты қисынды? Бұл жерде біреуге ақыл айту емес, «Біріңді, қазақ, бірің дос көрмесең, істің бәрі бос» деген Абай нақылына жүгініп, Сәкен Болыстың бастамасы түрткі бол­ған ойларды ортаға салу. Бізді ой­ландырып отырған жай – осы­нау ұлттық нақышы айқын ойын­шық­тардың өте аз мөлшерде шы­ғып жатуы. Ол ойыншық өнді­руші кәсіпкердің мүмкіндігіне байла­нысты болғанымен, дәл отан­дық ойыншық мәселесіне олай бір­жақ­ты қарауға болмайды. Себебі, балалар тәрбиесі ақсап тұрған заманда ұрпақ санасын ұлт­тық тәр­биемен байытуға зор ықпалын тигізгелі тұрған «Ата­кәсіп-Астана» ойыншықтары – таптырмайтын құ­рал. Төте жол. Ұрпақ тәр­бие­сінің жетекшісі бо­ларлық дүние. Иә, осынау ойыншықтармен ел­ді қамту ісін бір ғана кәсіп­кер­дің жеке күшіне жүктеп қойып оты­ра беру елдігімізге сын секілді. Сондықтан бұл мәселе Үкімет деңгейінде талқыланып, бүкіл Қа­зақстанды қазақы ойын­шық­тар­мен қамтамасыз етудің жолдары қарастырылса дейміз. Неге де­се­ңіз, еліміздегі бүкіл балабақшалар мен ойыншық дүкендерін ұлттық ойыншықтармен қамтуға серіктестік өндірісінің күші жуық арада жетпейтіні анық... Тәуелсіздігіміздің 20 жыл­ды­ғы­на тарту ретінде ұлттық ой­ыншық индустриясы іске қосы­лып жатса нұр үстіне нұр болар еді. Ондай жағдайда жоғарыда аталған 7 ойыншық саны 77 ой­ын­шықтан да асып кетеріне еш күмәніміз жоқ. Ойыншықтардың саны мен сапасын арттыру «Ата­кәсіп-Астана» ЖШС жоспа­рын­да да жоқ емес екен. Егер біз балаларға тар­тымды ұлт­тық ойыншық үлгісін жасап шы­ғарсақ, бұл жеткіншектердің өз халқының өткенімен балабақ­ша­дан бастап-ақ танысуына жол ашатыны анық. Және осы ұлт­тық ойыншықтар арқылы жас бу­ын алдындағы тіл мен діл мә­селесін де жеңілдетуге, жеделдетуге әбден болады. Қазіргі жас­тарымыз көз ашқаннан өзгенің ойын­шығымен ойнап, өзге атау­ларды жаттап өс­кендіктен, кейін өз тіліне шорқақ болмағанда қайт­сін? Мұны бүгінгі таңда өмірдің өзі дәлелдеп беріп отыр. Қазір қалада туған бала­қай­лардың кез келгенінен сұрасаң, олардың еш­қай­сысы ұлтымыздың тұрмыстық құралдарына, саз ас­пап­­тарына, салт-дәстүріне қа­тыс­ты атаулар­дың ешқайсысын білмейтініне көз жеткізесіз. Бірақ, «Бар­би» қуыр­шағы, «Өрмекші адам», «Шрек», «Бэтмен» және т.б. кім екенін сұрасаң, ұйқылы-ояу отырып та жауап береді. Міне, біздің ұрпақ­тың уызында қандай қоспалардың бар екенінің көрінісі. Серіктестік басшысы Сәкен Қа­сықбайұлы өз жобасындағы ой­ын­­шықтарды тек ойыншық тұр­ғы­сында ғана емес, тәрбиелік мәні бар құрал ретінде де ұсынып отыр. Көкірегі ояу көпшілікті қы­зықтырып отырғаны да ойын­шық­тардың осы қыры. Өйткені, балалар ұлттық ойыншықтармен ой­най отырып ойлайды, ойыншық бөлшектерінің атауын білу арқы­лы қазақы танымы толыса түседі. Мәселен, ойыншық нұсқасына ай­налған ұлттық саз аспап­тары­мыз арқылы фольклорымызға қатыс­ты, киіз үй арқылы салт-дәстүр, көшпелі тұрмысымызға қатысты қаншама атаулар жас ұрпақ жа­дында жаңғырмай ма? Ол атаулар ойыншықпен бірге ортамызға ора­лып, күнделікті қолданысқа енер еді. Нақтырақ айтқанда, бір ғана киіз үйдің құрылым атаулары, оның ішіне жиналатын тұрмыс­тық бұйымдар, келімді-кетімді адам­дардың туыстық қатынасы, оларға берілетін бата, тарту ететін сый, сақталатын сыбаға – бәрі-бәрін балаларымыз ойнай жүріп үйреніп алса, несі жаман? Киіз үй дегенде кейбір жандардың көз алдына шын мәнінде шаңы шық­қан киіз елес­теп, мұны несіне ай­тып отыр деуі де мүмкін. Бірақ, бұл мүлде олай емес. Заманауи материалдардан жасалған ойын­шық нұсқасына айналған киіз үй балалардың жас ерекшелігіне орай көлемі жағынан бірнеше түрге бө­лінбек. Ол үлгілерді бала өзі бұзып, өзі тігіп (құрап) ала алатын бо­ла­ды. Барлық бөлшегін өз қо­лымен ұстап, үйді құрай отырып ойын ба­ласының өзі талай танымдық дү­ниелерге қа­нықпақ. Көз алдыңда тұрмаса, дүкенде сатылмаса, әрине, бізде ұлттық ойыншық жоқ секілді, болмаған се­кілді түсінікте жүре береміз. Жү­ріп те келдік. Ал енді жоғал­ғанымыз табылып жатқанда тағы да жайбарақат жүре беруіміз керек пе? Олай дейтінім, ұлттық ойын­шықтарымыздың дүниеге келгеніне де, сөз болғанына да бірер жыл­дай уақыт болып барады. Ол ой­ын­­шықтар өз Отанынан неге қол­дау таппай отыр? Қолдау тапса, ен­дігі қазақы ойыншыққа қа­рық болып қалар едік қой. Біз ұлттық ой­ыншықтарға бизнес ретінде ға­на қарамауымыз керек. Ұлттық ой­ыншыққа ұлттық идеология ретінде қарауымыз қажет. Үңіле білсек, ұлттық ойыншық та – ұлттық идеология. Ұлттық болмысқа тұ­нып тұрған қазақы ойын­шық­тар­ды дамыту, жетілдіру арқылы қа­зақ тілінің көсегесін көгертуге біршама үлес қосамыз. Ұлттық ой­ын­шықтар арқылы өзге ұлт бүл­дір­шін­дерінің бойына қа­за­қылық бол­мыстың дәнін егеміз. Сонымен бірге, ұлттық ойын­шық­тар төңі­ре­гіндегі тәрбие жұмыс­тарын то­лық­тыра отырып, жүйелі деңгейде балабақша өміріне енгізілсе. Бұл жағдай Білім және ғы­лым министрлігі тарапынан қолға алынып, бі­лікті педагог, психолог­тардың талқысына түсіп, тиімді шешім жа­салса, үлкен ұтысқа қол жеткізген болар едік. Сол арқылы ұлт­тық тамырынан қол үзіп бара жатқан ұрпаққа тосқауыл қоюға тырысармыз. Осы бір ұлттық ой­ын­шық төңірегі жете зерттелсе жетесіздік азайып, зерделілік жетілер, бәлкім... «Баланы – жастан» дейтін қа­зақ бүгінгі таңда «Баланы – бала­бақшадан» деуге мәжбүр. Жасыра­тыны жоқ, балабақшаларымыздың басым бөлігі Кеңес Одағы кезінен келе жатқан әдістемемен тәрбие жұмысын жүргізуде. Пайыздық өл­шеммен алғанда, таза қазақ тіліндегі балабақшалар өте аз. Аралас тілде дегендердің атауы ғана. Ал, балабақша дегеніміз – бала танымының алғашқы сатысы қа­лып­тасатын кезең. Тілі де осы ортаға байланысты қалыпта­са­тыны анық. Ендеше, балабақша­дағы ұлттық тәрбиені неге кү­шейт­песке? Мысалы, жаңа жыл­дық мерекеге бүлдіршіндер де мейлінше дайындалып, жасанды шыршаны әшекейлеп, Аяз атаға қатысты сан-алуан тақпақтар жат­­тап дегендей, әзірлік жасауға әбден дағдыланған. Кейін сол үйренгендерін өмір бойы естерінен шығармайды. Сол секілді Наурыз мерекесі төңірегінде неге көптеген ұлттық тәрбиемізді қа­лыптастырмаймыз? Аяз ата ор­нына Қыдыр атаны енгізіп, шыр­шаның орнына киіз үй құрсақ, еш сөкеттігі жоқ. Шыршаны әше­кейлеген секілді киіз үйдің іші-сыртын жабдықтап, соған бай­ланысты қаншама аңыз, ертегі, тақпақтар жаттап жарысқа түссе несі бар.?! Баланың ұлттық та­нымын ұлғайтуға қатысты түрлі шараларды ойластырып жатсақ, оған біреу тыйым салып отырған жоқ қой. «Тәрбиесіз берілген білім қа­уіпті» дейді Әл-Фараби даналы­ғы. Яғни, бірінші – тәрбие, екінші – білім. Біз бала бойындағы мәдениетті білім емес, тәрбие ар­қылы ғана қалыптастыра алаты­нымыз­ды мо­йын­дауымыз керек. Қазіргі біздің қоғамда да олқы соғып тұрған жағдай – осы жеткіншектер тәр­биесі. Теледидар көр­сетілімдері мен түрлі компьютерлік ойындарға бой алдырған балғындарымыздың болмысы «бір түрлі» болып бара жатқаны жа­сырын емес. Ал, оның алдын алу үшін – тәрбие мә­селесінің тетіктерін нығайту қажет. Ұлттық тәрбиенің уызына жары­маған жет­кіншектің жан-дүниесі жа­да­ғай болмақ. Енді ел ертеңі үшін алаңдап жүрген ұлттық ойыншықтар авторы туралы да әңгімелей кетсек артық болмас. Тарбағатай ау­даны Ойшілік ауылының тума­сы С.Қасықбайұлы – ұзақ жыл­дар­дан бері қолөнер бұйымдары­мен шұғылданып, ұлттық аспап, ою-өрнек жасауда әбден ысылған маман. Бұл оның ұлттық ойын­шық­тар жасауға кездейсоқ келе сал­мағанын білдіреді. 1991-1993 жыл­дары Алматыдағы «Шертер» ұлттық аспаптар шеберханасында жұмыс істеп, Сапар Ділманов, Сей­дахмет Келгендаев сияқты та­ны­мал шеберлердің алдын көр­ген. 1993-1998 жылдары Қара­ған­дыда өзі жеке шеберхана ашып, осы өнерге бейім жастарды бау­лыды. Халықтық педагогика, эт­но­психология мамандықтары бо­йынша мектептерде үйірмелер аш­қан. Осының бәрі жиылып келіп балалардың жандүниесіне не қажет екенін ұғынуына түрткі бол­ды. 2003 жылдан бастап «Ата­кәсіп-Астана» ЖШС ашып, ұлт­тық бұйымдар жасауды қолға ал­ды. Ұлттық ойыншықтар жа­сауға осындай дайындықпен келген Сәкен Болыс қазіргі ойын­шық­тардың сипатын ашып беретін өлеңдерді де өзі жазып, ойын­шық­тарды қосымша кітапша­сымен бірге ұсынуда. Бұған дейін үл­кен конкурстарға қатысып лауреат атанса, 2001 жылы «Тә­уелсіздіктің 10 жылдығы» медалімен марапатталған. Қайрат ЗЕКЕНҰЛЫ, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.