Алматының кеуде тұсында орналасқан терезесіз, бітеу қабырғалы биік ғимаратты алғаш көрген адам «неге бұлай?» дегендей қасынан телміре қарап өтері анық. Бірегей архитектуралық нысанның архив екенін аңғарғаннан кейін ғана стандартпен салынған мекеме мәртебесінің де биік екенін бағамдайды. Бұл – Қазақстан Республикасы Президентінің Архиві. «Шаң басқан архив талай сырды шертеді». Ауызекі тілде осылай дегенімізбен, тап осы теңеудің қалың-қалың папкілерді қораптармен қаптап, үстіне тозаң қондырмай, көздің қарашығындай сақтап отырған бұл архивке еш қатысы жоқ. Осы кезеңге дейін еліміз туралы өте ауқымды әлеуметтік-экономикалық, саяси, ғылыми, мәдени ақпараттар жинап, демократиялық қоғам қалыптастырудағы идеологиялық мәні жоғары деректердің алтын қорын жасақтап отырған бұл архив барлық мемлекеттік архивтердің қазіргі заман тарихы саласындағы ғылыми-әдістемелік орталығы болып табылады. Ең құнды ұлттық байлығымыз сақталған Президент Архивінің директоры, техника ғылымдарының докторы, профессор Борис Жапаров архивтің жетістігін ғана емес, бұл сала төңірегіндегі түйткілді де ортаға салды.
– Борис Әлікенұлы, сіз басқарып отырған мекеме кешегі ҚКП ОК Партия тарихы институты жанынан құрылған Орталық мемлекеттік қазіргі заман тарихы архивінің заңды мұрагері ғой. Дегенмен, еліміздегі ең алғашқы архив ісі Жәңгір хан заманынан жеткен құжаттармен байланыстырылады. Архивтің кешегі тарихын бүгінгі күнмен сабақтастыра отырып әңгімелесеңіз...
– Рас, ең алғашқы архив Жәңгір ханның басқаруы кезінде Бөкей Ордасында құрылған. Ал Кеңес Одағы тұсында 1924 жылы Бүкілодақтық коммунистік партиясы Қазақ (қырғыз) өлкелік комитетінің жанынан «истпарт» (Коммунистік партия мен Октябрь революциясы тарихы жөніндегі комиссия) құрылып, оған Сәкен Сейфуллин басшы болып тағайындалады. Сол кездің өзінде архив саласының жұмысын ұйымдастырып, реттеуге байланысты үлкен шаралар жүргізілген екен. Архив саласына айырықша көңіл бөлініп, өкілеттілігі өте мықты, айтқанының бәрі бұлжымас заң ретінде қабылданған НКВД-ның құрамына берген. Мәртебесі сондай, архившілерге шен беру құқына дейін ие болған. Архив бүгінгі күні Президенттің, Президент Әкімшілігінің және Мемлекет басшысына тікелей бағынатын, есеп беретін басқа да мемлекеттік органдардың қызметін ақпараттық әрі архивтік қамтамасыз ету саласында негізгі міндеттерді атқарып, олардың құжаттарын мемлекеттік сақтауға қабылдайды.
– Қолданыстағы «Ұлттық архив қоры және архивтер туралы» заң жобасына бүгінгі күн талабына сай өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттілігі туындап, республикадағы архив ісінің мамандары заңға қатысты ой-пікірін білдіріп жатқанынан хабардармыз. Архив жұмысын реформалауға бұл сала шынымен мұқтаж ба?
– Елбасының мемлекет алдына қойған міндеттерінің қай-қайсысы да Қазақстан Республикасы Президентінің Архивіне тікелей қатысты болғандықтан, дамыған архив деңгейіне қол жеткізу үшін үздіксіз жетіліп отыруды мұрат тұтамыз. Сол себепті еліміздегі өзге де архивтермен және дамыған елдердің мұрағат жұмысымен мұқият танысып, жаңа тарих саласындағы жұмыстарға байланысты тәжірбие алмасып, ғылыми-әдістемелік көмек көрсетіп отырамыз. Биылғы жылдың өзінде Қазақстанның бірнеше облыстарын аралап, ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырып, аймақтағы ахуалмен жете таныстық. Архив саласында өзекті проблемалар бар.
Кеңестік кезеңде Үкімет құрамында «Бас Архив басқармасы» деген мемлекеттік орган бар болатын. Ол еліміздегі барлық мемлекеттік архивтердің жұмысын реттеп, белгілі бір стратегиямен басқаруды қамтамасыз етіп отыратын. 1990 жылдардағы оңтайландыру ісі қолға алынған кезде, архив саласы ең соңғы кезекке ысырылып, тіпті, басқа салалардың мәселесімен айналысып жүргенде, архив жұмысы ұмытылып кетті. Қолданыстағы заңның өзінде «сол саясатты кім жүргізуі керек» деген мәселенің өзінің басы ашылып, анықталмаған. «Архив туралы» заңның бастапқы нұсқасында «өкілетті орган» деп анық көрсетілген еді, кейін өзгеріс енгізген кезде «өкілетті органның» мемлекеттік саясатты қалыптастырып жүргізуге міндетті екендігі заң мәтінінен түсіп қалған. Орындаушы органдар бар, ал саясатты жасап, іске асыратын орган көрсетілмеген. Жаңа заң жобасына байланысты бірнеше тармақтан тұратын тұжырымдама, ой-пікірімізді жазып, тиісті орындарға жолдадық, нәтижесін уақыт көрсетер.
Кейінгі жылдары елімізде архив саласын алдымен бір министрліктің құрамына, кейін басқа министрліктің құзырына ауыстыратын әдет пайда болды. Бұл тым болмаса комитет те емес, Мәдениет және спорт министрлігінің құрамындағы жай ғана департамент деңгейінде қалып отырғаны архив жұмысына немқұрайлы қараудың салдары. Қарапайым мысалмен салыстырар болсақ, елімізде алтын, валюта және сол сияқты маңызды қорлар бар, сол секілді мемлекеттің бар тарихын сақтап отырған архив қоры да бар. Бірақ сол қорды басқаратын бірыңғай мемлекеттік вертикаль жоқ. Өткен жылғы сәуір айында Ресей Федерацияның Президенті Владимир Путин өзінің Жарлығымен Мәдениет министріне бағынып келген Федералды архив агенттігін тікелей Президентке бағындырды. АҚШ-тың өзінде де архив тікелей Президентке бағынады.
Жақында Кореяның Ұлттық Архив президентінің шақыруымен Оңтүстік Кореяға сапарлап қайттым. Қазақстан мен Оңтүстік Корея Ұлттық архиві іс бірлігі жөнінде келісімге қол қойдық. Бұл елде архив мәртебесінің жоғары екеніне көз жеткізіп келдік. Архив мемлекеттің саясатын қалыптастыруға да тікелей қатысып отыратын орган болып есептеледі. Ал, біздің еліміздегі облыстық архивтер толығымен облыстық әкімшіліктердің қарамағында. Архив ісінің маңыздылығын түсінген облыс әкімдері қолдан келген көмегін беріп отырады. Аймақтағы архивтер бір облыста тіл басқармасының құрамында, екінші облыста мәдениеттің ішінде араласып кеткен. Жоғарыдан «архив мәселесін ұмытпаңдар» деген тапсырма берілгеннен кейін әкімдіктер амалсыз басқармалардың біреуіне қосақтап қоюды әдетке айналдырған.
Қазақстанның мемлекеттік архивтерінде 22 млн-нан астам іс бірлігі сақтаулы, оның ішінде Ұлттық архив қорына кіретін істер бар. Ұлтық архив қорға түскен әр құжатты мәңгілік сақтауға өткізген соң, оны сақтауды да қамтамасыз ету керек. Ұрпақтар ауысса да, архив құжаттары қалады. Мәңгілік сақтауға алынған ұлттық қорды көздің қарашығындай қорғап, сол қалпында ұстап отыру – архив қызметкерлерінің қасиетті борышы.
– Бүгінгі жастар архив ісін мамандық ретінде игеруге талпыныс жасап, қызығушылық таныта ма?
– Соңғы 10-15 жылдың ішінде Қазақстанның бес қаласында: Алматыда, Қаскелеңде, Ақтауда, Астанада, Қызылордада архив ғимараттары салынды. Оның сыртында бірқатар өңірлерде кішігірім қосымша сақтау қоймаларының салынғанын есептемесек, архив құрылысы қажеттілікке сай жүріп жатқан жоқ. Архивте жұмыс істейтін қызметкерлер мемлекеттік қызметкерлер санатына кірмейді, олардың айлықтары да төмен. Сондықтан болар, архив ісіне қызығушылығы болғанымен, жастар да жалақысы жоғары, өмір сүруге қолайлы мамандықтарды таңдап, жеме-жемге келгенде ойынан тайқып кете ме деп ойлаймын. Қоғамның өзінде «архивте кілең жасы келген кәрі-құртаңдар жұмыс істейді» деген пікір қалыптасқанын несіне жасырамыз? Солай бола тұра, архивте жұмыс істейтін мамандардың әрқайсысын өз ісіне адал берілген жан деп ойлаймын. Әл-Фараби атындағы Ұлттық университетінің тарих факультетінде архив ісі мамандығы бойынша мамандар даярланады. Оның өзі 20 студенттің басын құраған бір ғана топ, ал ол еліміздегі 200 мемлекеттік архивті, оның сыртындағы жүздеген ведомстволық, жеке архивтердің бәрін қамтамасыз ете алмайды. Соған қарамастан, жастардың қызығушылығын тудыру үшін студенттер арасында қалалық олимпиада ұйымдастырып, былтыр республикалық «Жас архившілер» байқауын өткіздік. Жаңа кәсіпке баулып, олардың кәсіби біліктілігін арттыру мақсатын көздедік. Жоғары оқу орындарымен тиімді байланыс орнатып, келісімшарт негізінде ондағы ғалымдар мен оқытушылардың, болашақ архив ісі мамандығында оқитын студенттердің біздің архивке келіп еңбек етуіне жағдай туғызудамыз.
– Кез келген архив ақпараты жұрт үшін жария сипатқа ие деп жатасыздар. Бүгінде архив қоймаларында құпиясы ашылмаған жүзден астам ғана құжат қалған екен. Ол жария болса, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келетін көрінеді. Ал бұл құжаттарға кімдер қол жеткізе алады?
– Президент Архивінде 37 архив қалыптастырушы дереккөзі бар. Олардың қатарындағы Президент Әкімшілігі, Сыртқы істер министрлігі, Президентке тікелей бағынышты болған министрліктер, ведомстволар құпия іс қағаздарын жүргізетіндігі қалыпты жай. Мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты құжат-деректер біздің Архивтің сақтауына өткізіледі. Құпия құжаттар тек біздің ғана емес, әр мемлекеттік архивте бар. Бұрыннан солай қалыптасқан. Ал Кеңес Одағы кезінде мемлекеттік архивтер сақтап отырған құжаттардың басым көпшілігі жабық болып келді. Тәуелсіздік алғаннан кейін жариялылық қағидасына сай қорымыздағы құжаттарға жаңа көзқараспен қарап, мүмкіндігінше, құпия саналып келген құжаттарды ашық құжаттар қатарына ауыстыру үшін еңбектеніп жатырмыз. Осыған байланысты арнайы құрылған мемлекеттік комиссия көптеген құжаттарды көпшіліктің пайдалануына ұсынып отыр.
– Президент Архивінде қанша іс бірлігі сақталған?
– Біздің ғимарат 1 млн сақтау бірлігіне есептеліп, 1974 жылы бірыңғай типтік жоба бойынша салынған. Сөрелердің жалпы ұзындығы 29 шақырымға тең. Әлемдегі сөрелердің жалпы ұзындығы 300 шақырым болатын архивтермен салыстырғанда, бұл – орташа көрсеткіш. Бүгінде біздің қорымызда 780 мың сақтау бірлігі бар. Негізінен, қағаз құжаттар. Қоймаларда әлі де орын бар. Бұған қоса, аудио, бейне таспаға жазылған құжаттар, фотоқұжаттар да кездеседі. Жеке текті құжаттар, басқару құжаттары, хаттамалар, шешімдер, жиналыс қағаздары, тұлғалардың бір-бірімен жазысқан хаттары жинақталған. 780 мың сақтау бірлігі 1200 қорға біріктірілген. Қоғам тарапынан ең көп қызығушылық тудыратын құжат Орталық Комитеттің қоры мен тәуелсіз Қазақстандағы Президенттің қорына тиесілі. Президент Архиві заманауи технологияны үздіксіз жетілдіруді қолға алып, құжаттарды электрондық жүйеге көшіруді негізгі мақсат етіп қойды. 780 мың сақтау бірлігінің 160 мыңы бірінші санатты құжаттар деп танылған. Ең көп пайдаланылатын, сұранысы жоғары осынау құжаттарды қойма мен оқу залының арасында тасып жүру барысында сапасы төмендемес үшін цифрлық форматқа көшіру мақсатын қойып отырмыз. Бүгінгі күні 60 мыңын электронды форматқа ауыстыруға қол жеткіздік. Тіпті, архивке келмей-ақ сұрауды интернет арқылы жолдап, бар болса, қажетті құжатқа бірден тапсырыс беру мүмкіндігі бар.
– Шет мемлекеттердің мұрағаттарындағы қазақ халқына қатысты деректерді жинап, құнды құжаттарды елге әкелу бастамасы қалай жалғасын тауып жатыр? Әкелінген құжаттардың ішінде қандай қызықты мәліметтер бар?
– Шетелге арнайы барып, деректер іздеп, тауып, қорымызды толықтыру тарихшылардың міндеті болып есептелгенімен, Президент Архиві өз ғылыми жоспарларына сәйкес, басқа елдердің архивтерімен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Жақында ғана біздің төрт қызметкеріміз Ресейдің Қорғаныс министрлігінің архивінде, Мәскеудің басқа да орталық архивтерінде жұмыс істеп, екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақстандықтар туралы бірталай дерек жинап қайтты. Оның ішінде қазақ азаматтарынан құралып, майданға аттанған дивизиялардың тарихы, сондағы солдаттар мен офицерлердің тағдыры туралы біраз деректер жиналды. Архив қызметкерлері былтырдан бері «Екінші дүниежүзілік соғыстың қазақстандық тұтқындары» деген ғылыми жобаны іске асырып келеді. Біздің болжауымыз бойынша, 1 млн 200 мың қызыл әскерге алынған қазақстандықтардың 200 мыңы соғыс тұтқыны болған. Германия, Ресей архивтерінен, өз архивтерімізден, жеке архивтерден табылған мүлде хабарсыз кеткен 35 мың жауынгердің аты-жөнін анықтап, қорымызға енгізіп, «www.tutkyn.kz» деген сайтымызда аты-жөнін жарияладық.
Большевиктік билік келгеннен кейінгі өткен ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқы үш бірдей ашаршылықты бастан өткерді. Ең ауыры 30-жылдардағы 4 млн-ға жуық адам көз жұмған ашаршылық болды. 4 миллион деп айтамыз. «Ал нақты олар кімдер еді?» дегенде қиналамыз. Себебі олардың аты-жөнін өз уақытында ешкім де қағазға түсіріп, іздестірген жоқ. Ал Холокостың 6 миллион құрбанының 5 миллионының есімін Израильдегі, Америкадағы, басқа елдердегі Холокост құрбандарына арналған музейлер мен архивтерден тауып аласыз. Мұның себебі, Қазақстанда азаматтарды тіркеумен айналысқан АХАЖ деп аталған мекеме тек 1934 жылдан бастап қана жұмыс істей бастаған. Сорақысы сол, Ресей империясы кезінде де, Кеңес үкіметі кезінде де мал санағы жыл сайын жаз айында жүргізіліп тұрған, ал адамның есебі алынбаған. Бұған қарағанда, Қазақстандағы шіркеулерде христиан азаматтарын туа салып тіркеп отырған. Осындай жағдайда өмір сүрген Қазақстанда «4 млн адам аштық құрбаны болды» деген деректі дәлелдеу оңай шаруа емес. Бірақ, бұған қарамастан, осы топырақта өмірге келген, шама-шарқынша туған еліне қызмет еткен ата-бабамызды түгендеуге толық хақымыз бар. Осыған байланысты «asharshylyq.kz» атты веб-сайт ашып, сол жерде деректерді жинақтап жатырмыз.
Бұдан кейінгі үлкен жобаларымыздың бірі – Қазақстанға күштеп жер аударылған өзге ұлт өкілдері мен этностары мәселесіне байланысты қолға алынды. Депортация туралы үлкен екі жинақ басылып шықты. Бұл кітапқа да шетелдіктер қызығушылық танытады. АҚШ-тың мемлекеттік департаменті Президент Архиві мамандарын он күнге жұмыс сапарына шақырып отыр. Бұған екі нәрсе түрткі болды. Оның бірі, соңғы жылдары 30-ға жуық америкалық ғалым Архивімізге келіп, кеңестік дәуірді және тәуелсіз Қазақстан кезеңін зерттеп, үлкен ғылыми жұмыстар атқарып жатыр. Екіншісі, Холокост мемориалдық музейінің зерттеушілері біздің Архивтің оқу залында жұмыс істеп, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанға эвакуацияланған еврей ұлтының өкілдері туралы көптеген құжаттар тапты. Біз олардың өтінішімен 12 мың парақ құжаттың электрондық нұсқасын әзірлеп беріп, Вашингтондағы Холокост музейіне жолдадық. Бүгінде Азия мен Африкадағы соғыс пен терроризм құрбаны болудан қашқан мыңдаған босқындар күллі Еуропа мемлекеттеріне үлкен қиындық туғызып, халықаралық дәрежедегі күрделі мәселенің түйінді шешімін таба алмай отыр. Ал ашаршылық пен соғыстан өзі де әрең аман қалып, ес жия алмай отырғанда күштеп көшіріліп әкелген мыңдаған басқа ұлт өкілдеріне қабақ шытпақ түгілі барымен бөлісіп, бауырына тартқан қазақ халқына тәнті екенін америкалық әріптестеріміз жиі айтады. Президент Архиві осындай ауқымды жобаларымен қатар, Ұлттық архив қорының құжаттарын насихаттау жұмыстары бойынша белсенді қызмет атқаруда. Өйткені, архив – мемлекеттің кешегі және бүгінгі тарихының сақтаушысы.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
Алматының кеуде тұсында орналасқан терезесіз, бітеу қабырғалы биік ғимаратты алғаш көрген адам «неге бұлай?» дегендей қасынан телміре қарап өтері анық. Бірегей архитектуралық нысанның архив екенін аңғарғаннан кейін ғана стандартпен салынған мекеме мәртебесінің де биік екенін бағамдайды. Бұл – Қазақстан Республикасы Президентінің Архиві. «Шаң басқан архив талай сырды шертеді». Ауызекі тілде осылай дегенімізбен, тап осы теңеудің қалың-қалың папкілерді қораптармен қаптап, үстіне тозаң қондырмай, көздің қарашығындай сақтап отырған бұл архивке еш қатысы жоқ. Осы кезеңге дейін еліміз туралы өте ауқымды әлеуметтік-экономикалық, саяси, ғылыми, мәдени ақпараттар жинап, демократиялық қоғам қалыптастырудағы идеологиялық мәні жоғары деректердің алтын қорын жасақтап отырған бұл архив барлық мемлекеттік архивтердің қазіргі заман тарихы саласындағы ғылыми-әдістемелік орталығы болып табылады. Ең құнды ұлттық байлығымыз сақталған Президент Архивінің директоры, техника ғылымдарының докторы, профессор Борис Жапаров архивтің жетістігін ғана емес, бұл сала төңірегіндегі түйткілді де ортаға салды.
– Борис Әлікенұлы, сіз басқарып отырған мекеме кешегі ҚКП ОК Партия тарихы институты жанынан құрылған Орталық мемлекеттік қазіргі заман тарихы архивінің заңды мұрагері ғой. Дегенмен, еліміздегі ең алғашқы архив ісі Жәңгір хан заманынан жеткен құжаттармен байланыстырылады. Архивтің кешегі тарихын бүгінгі күнмен сабақтастыра отырып әңгімелесеңіз...
– Рас, ең алғашқы архив Жәңгір ханның басқаруы кезінде Бөкей Ордасында құрылған. Ал Кеңес Одағы тұсында 1924 жылы Бүкілодақтық коммунистік партиясы Қазақ (қырғыз) өлкелік комитетінің жанынан «истпарт» (Коммунистік партия мен Октябрь революциясы тарихы жөніндегі комиссия) құрылып, оған Сәкен Сейфуллин басшы болып тағайындалады. Сол кездің өзінде архив саласының жұмысын ұйымдастырып, реттеуге байланысты үлкен шаралар жүргізілген екен. Архив саласына айырықша көңіл бөлініп, өкілеттілігі өте мықты, айтқанының бәрі бұлжымас заң ретінде қабылданған НКВД-ның құрамына берген. Мәртебесі сондай, архившілерге шен беру құқына дейін ие болған. Архив бүгінгі күні Президенттің, Президент Әкімшілігінің және Мемлекет басшысына тікелей бағынатын, есеп беретін басқа да мемлекеттік органдардың қызметін ақпараттық әрі архивтік қамтамасыз ету саласында негізгі міндеттерді атқарып, олардың құжаттарын мемлекеттік сақтауға қабылдайды.
– Қолданыстағы «Ұлттық архив қоры және архивтер туралы» заң жобасына бүгінгі күн талабына сай өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттілігі туындап, республикадағы архив ісінің мамандары заңға қатысты ой-пікірін білдіріп жатқанынан хабардармыз. Архив жұмысын реформалауға бұл сала шынымен мұқтаж ба?
– Елбасының мемлекет алдына қойған міндеттерінің қай-қайсысы да Қазақстан Республикасы Президентінің Архивіне тікелей қатысты болғандықтан, дамыған архив деңгейіне қол жеткізу үшін үздіксіз жетіліп отыруды мұрат тұтамыз. Сол себепті еліміздегі өзге де архивтермен және дамыған елдердің мұрағат жұмысымен мұқият танысып, жаңа тарих саласындағы жұмыстарға байланысты тәжірбие алмасып, ғылыми-әдістемелік көмек көрсетіп отырамыз. Биылғы жылдың өзінде Қазақстанның бірнеше облыстарын аралап, ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырып, аймақтағы ахуалмен жете таныстық. Архив саласында өзекті проблемалар бар.
Кеңестік кезеңде Үкімет құрамында «Бас Архив басқармасы» деген мемлекеттік орган бар болатын. Ол еліміздегі барлық мемлекеттік архивтердің жұмысын реттеп, белгілі бір стратегиямен басқаруды қамтамасыз етіп отыратын. 1990 жылдардағы оңтайландыру ісі қолға алынған кезде, архив саласы ең соңғы кезекке ысырылып, тіпті, басқа салалардың мәселесімен айналысып жүргенде, архив жұмысы ұмытылып кетті. Қолданыстағы заңның өзінде «сол саясатты кім жүргізуі керек» деген мәселенің өзінің басы ашылып, анықталмаған. «Архив туралы» заңның бастапқы нұсқасында «өкілетті орган» деп анық көрсетілген еді, кейін өзгеріс енгізген кезде «өкілетті органның» мемлекеттік саясатты қалыптастырып жүргізуге міндетті екендігі заң мәтінінен түсіп қалған. Орындаушы органдар бар, ал саясатты жасап, іске асыратын орган көрсетілмеген. Жаңа заң жобасына байланысты бірнеше тармақтан тұратын тұжырымдама, ой-пікірімізді жазып, тиісті орындарға жолдадық, нәтижесін уақыт көрсетер.
Кейінгі жылдары елімізде архив саласын алдымен бір министрліктің құрамына, кейін басқа министрліктің құзырына ауыстыратын әдет пайда болды. Бұл тым болмаса комитет те емес, Мәдениет және спорт министрлігінің құрамындағы жай ғана департамент деңгейінде қалып отырғаны архив жұмысына немқұрайлы қараудың салдары. Қарапайым мысалмен салыстырар болсақ, елімізде алтын, валюта және сол сияқты маңызды қорлар бар, сол секілді мемлекеттің бар тарихын сақтап отырған архив қоры да бар. Бірақ сол қорды басқаратын бірыңғай мемлекеттік вертикаль жоқ. Өткен жылғы сәуір айында Ресей Федерацияның Президенті Владимир Путин өзінің Жарлығымен Мәдениет министріне бағынып келген Федералды архив агенттігін тікелей Президентке бағындырды. АҚШ-тың өзінде де архив тікелей Президентке бағынады.
Жақында Кореяның Ұлттық Архив президентінің шақыруымен Оңтүстік Кореяға сапарлап қайттым. Қазақстан мен Оңтүстік Корея Ұлттық архиві іс бірлігі жөнінде келісімге қол қойдық. Бұл елде архив мәртебесінің жоғары екеніне көз жеткізіп келдік. Архив мемлекеттің саясатын қалыптастыруға да тікелей қатысып отыратын орган болып есептеледі. Ал, біздің еліміздегі облыстық архивтер толығымен облыстық әкімшіліктердің қарамағында. Архив ісінің маңыздылығын түсінген облыс әкімдері қолдан келген көмегін беріп отырады. Аймақтағы архивтер бір облыста тіл басқармасының құрамында, екінші облыста мәдениеттің ішінде араласып кеткен. Жоғарыдан «архив мәселесін ұмытпаңдар» деген тапсырма берілгеннен кейін әкімдіктер амалсыз басқармалардың біреуіне қосақтап қоюды әдетке айналдырған.
Қазақстанның мемлекеттік архивтерінде 22 млн-нан астам іс бірлігі сақтаулы, оның ішінде Ұлттық архив қорына кіретін істер бар. Ұлтық архив қорға түскен әр құжатты мәңгілік сақтауға өткізген соң, оны сақтауды да қамтамасыз ету керек. Ұрпақтар ауысса да, архив құжаттары қалады. Мәңгілік сақтауға алынған ұлттық қорды көздің қарашығындай қорғап, сол қалпында ұстап отыру – архив қызметкерлерінің қасиетті борышы.
– Бүгінгі жастар архив ісін мамандық ретінде игеруге талпыныс жасап, қызығушылық таныта ма?
– Соңғы 10-15 жылдың ішінде Қазақстанның бес қаласында: Алматыда, Қаскелеңде, Ақтауда, Астанада, Қызылордада архив ғимараттары салынды. Оның сыртында бірқатар өңірлерде кішігірім қосымша сақтау қоймаларының салынғанын есептемесек, архив құрылысы қажеттілікке сай жүріп жатқан жоқ. Архивте жұмыс істейтін қызметкерлер мемлекеттік қызметкерлер санатына кірмейді, олардың айлықтары да төмен. Сондықтан болар, архив ісіне қызығушылығы болғанымен, жастар да жалақысы жоғары, өмір сүруге қолайлы мамандықтарды таңдап, жеме-жемге келгенде ойынан тайқып кете ме деп ойлаймын. Қоғамның өзінде «архивте кілең жасы келген кәрі-құртаңдар жұмыс істейді» деген пікір қалыптасқанын несіне жасырамыз? Солай бола тұра, архивте жұмыс істейтін мамандардың әрқайсысын өз ісіне адал берілген жан деп ойлаймын. Әл-Фараби атындағы Ұлттық университетінің тарих факультетінде архив ісі мамандығы бойынша мамандар даярланады. Оның өзі 20 студенттің басын құраған бір ғана топ, ал ол еліміздегі 200 мемлекеттік архивті, оның сыртындағы жүздеген ведомстволық, жеке архивтердің бәрін қамтамасыз ете алмайды. Соған қарамастан, жастардың қызығушылығын тудыру үшін студенттер арасында қалалық олимпиада ұйымдастырып, былтыр республикалық «Жас архившілер» байқауын өткіздік. Жаңа кәсіпке баулып, олардың кәсіби біліктілігін арттыру мақсатын көздедік. Жоғары оқу орындарымен тиімді байланыс орнатып, келісімшарт негізінде ондағы ғалымдар мен оқытушылардың, болашақ архив ісі мамандығында оқитын студенттердің біздің архивке келіп еңбек етуіне жағдай туғызудамыз.
– Кез келген архив ақпараты жұрт үшін жария сипатқа ие деп жатасыздар. Бүгінде архив қоймаларында құпиясы ашылмаған жүзден астам ғана құжат қалған екен. Ол жария болса, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келетін көрінеді. Ал бұл құжаттарға кімдер қол жеткізе алады?
– Президент Архивінде 37 архив қалыптастырушы дереккөзі бар. Олардың қатарындағы Президент Әкімшілігі, Сыртқы істер министрлігі, Президентке тікелей бағынышты болған министрліктер, ведомстволар құпия іс қағаздарын жүргізетіндігі қалыпты жай. Мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты құжат-деректер біздің Архивтің сақтауына өткізіледі. Құпия құжаттар тек біздің ғана емес, әр мемлекеттік архивте бар. Бұрыннан солай қалыптасқан. Ал Кеңес Одағы кезінде мемлекеттік архивтер сақтап отырған құжаттардың басым көпшілігі жабық болып келді. Тәуелсіздік алғаннан кейін жариялылық қағидасына сай қорымыздағы құжаттарға жаңа көзқараспен қарап, мүмкіндігінше, құпия саналып келген құжаттарды ашық құжаттар қатарына ауыстыру үшін еңбектеніп жатырмыз. Осыған байланысты арнайы құрылған мемлекеттік комиссия көптеген құжаттарды көпшіліктің пайдалануына ұсынып отыр.
– Президент Архивінде қанша іс бірлігі сақталған?
– Біздің ғимарат 1 млн сақтау бірлігіне есептеліп, 1974 жылы бірыңғай типтік жоба бойынша салынған. Сөрелердің жалпы ұзындығы 29 шақырымға тең. Әлемдегі сөрелердің жалпы ұзындығы 300 шақырым болатын архивтермен салыстырғанда, бұл – орташа көрсеткіш. Бүгінде біздің қорымызда 780 мың сақтау бірлігі бар. Негізінен, қағаз құжаттар. Қоймаларда әлі де орын бар. Бұған қоса, аудио, бейне таспаға жазылған құжаттар, фотоқұжаттар да кездеседі. Жеке текті құжаттар, басқару құжаттары, хаттамалар, шешімдер, жиналыс қағаздары, тұлғалардың бір-бірімен жазысқан хаттары жинақталған. 780 мың сақтау бірлігі 1200 қорға біріктірілген. Қоғам тарапынан ең көп қызығушылық тудыратын құжат Орталық Комитеттің қоры мен тәуелсіз Қазақстандағы Президенттің қорына тиесілі. Президент Архиві заманауи технологияны үздіксіз жетілдіруді қолға алып, құжаттарды электрондық жүйеге көшіруді негізгі мақсат етіп қойды. 780 мың сақтау бірлігінің 160 мыңы бірінші санатты құжаттар деп танылған. Ең көп пайдаланылатын, сұранысы жоғары осынау құжаттарды қойма мен оқу залының арасында тасып жүру барысында сапасы төмендемес үшін цифрлық форматқа көшіру мақсатын қойып отырмыз. Бүгінгі күні 60 мыңын электронды форматқа ауыстыруға қол жеткіздік. Тіпті, архивке келмей-ақ сұрауды интернет арқылы жолдап, бар болса, қажетті құжатқа бірден тапсырыс беру мүмкіндігі бар.
– Шет мемлекеттердің мұрағаттарындағы қазақ халқына қатысты деректерді жинап, құнды құжаттарды елге әкелу бастамасы қалай жалғасын тауып жатыр? Әкелінген құжаттардың ішінде қандай қызықты мәліметтер бар?
– Шетелге арнайы барып, деректер іздеп, тауып, қорымызды толықтыру тарихшылардың міндеті болып есептелгенімен, Президент Архиві өз ғылыми жоспарларына сәйкес, басқа елдердің архивтерімен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Жақында ғана біздің төрт қызметкеріміз Ресейдің Қорғаныс министрлігінің архивінде, Мәскеудің басқа да орталық архивтерінде жұмыс істеп, екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақстандықтар туралы бірталай дерек жинап қайтты. Оның ішінде қазақ азаматтарынан құралып, майданға аттанған дивизиялардың тарихы, сондағы солдаттар мен офицерлердің тағдыры туралы біраз деректер жиналды. Архив қызметкерлері былтырдан бері «Екінші дүниежүзілік соғыстың қазақстандық тұтқындары» деген ғылыми жобаны іске асырып келеді. Біздің болжауымыз бойынша, 1 млн 200 мың қызыл әскерге алынған қазақстандықтардың 200 мыңы соғыс тұтқыны болған. Германия, Ресей архивтерінен, өз архивтерімізден, жеке архивтерден табылған мүлде хабарсыз кеткен 35 мың жауынгердің аты-жөнін анықтап, қорымызға енгізіп, «www.tutkyn.kz» деген сайтымызда аты-жөнін жарияладық.
Большевиктік билік келгеннен кейінгі өткен ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқы үш бірдей ашаршылықты бастан өткерді. Ең ауыры 30-жылдардағы 4 млн-ға жуық адам көз жұмған ашаршылық болды. 4 миллион деп айтамыз. «Ал нақты олар кімдер еді?» дегенде қиналамыз. Себебі олардың аты-жөнін өз уақытында ешкім де қағазға түсіріп, іздестірген жоқ. Ал Холокостың 6 миллион құрбанының 5 миллионының есімін Израильдегі, Америкадағы, басқа елдердегі Холокост құрбандарына арналған музейлер мен архивтерден тауып аласыз. Мұның себебі, Қазақстанда азаматтарды тіркеумен айналысқан АХАЖ деп аталған мекеме тек 1934 жылдан бастап қана жұмыс істей бастаған. Сорақысы сол, Ресей империясы кезінде де, Кеңес үкіметі кезінде де мал санағы жыл сайын жаз айында жүргізіліп тұрған, ал адамның есебі алынбаған. Бұған қарағанда, Қазақстандағы шіркеулерде христиан азаматтарын туа салып тіркеп отырған. Осындай жағдайда өмір сүрген Қазақстанда «4 млн адам аштық құрбаны болды» деген деректі дәлелдеу оңай шаруа емес. Бірақ, бұған қарамастан, осы топырақта өмірге келген, шама-шарқынша туған еліне қызмет еткен ата-бабамызды түгендеуге толық хақымыз бар. Осыған байланысты «asharshylyq.kz» атты веб-сайт ашып, сол жерде деректерді жинақтап жатырмыз.
Бұдан кейінгі үлкен жобаларымыздың бірі – Қазақстанға күштеп жер аударылған өзге ұлт өкілдері мен этностары мәселесіне байланысты қолға алынды. Депортация туралы үлкен екі жинақ басылып шықты. Бұл кітапқа да шетелдіктер қызығушылық танытады. АҚШ-тың мемлекеттік департаменті Президент Архиві мамандарын он күнге жұмыс сапарына шақырып отыр. Бұған екі нәрсе түрткі болды. Оның бірі, соңғы жылдары 30-ға жуық америкалық ғалым Архивімізге келіп, кеңестік дәуірді және тәуелсіз Қазақстан кезеңін зерттеп, үлкен ғылыми жұмыстар атқарып жатыр. Екіншісі, Холокост мемориалдық музейінің зерттеушілері біздің Архивтің оқу залында жұмыс істеп, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанға эвакуацияланған еврей ұлтының өкілдері туралы көптеген құжаттар тапты. Біз олардың өтінішімен 12 мың парақ құжаттың электрондық нұсқасын әзірлеп беріп, Вашингтондағы Холокост музейіне жолдадық. Бүгінде Азия мен Африкадағы соғыс пен терроризм құрбаны болудан қашқан мыңдаған босқындар күллі Еуропа мемлекеттеріне үлкен қиындық туғызып, халықаралық дәрежедегі күрделі мәселенің түйінді шешімін таба алмай отыр. Ал ашаршылық пен соғыстан өзі де әрең аман қалып, ес жия алмай отырғанда күштеп көшіріліп әкелген мыңдаған басқа ұлт өкілдеріне қабақ шытпақ түгілі барымен бөлісіп, бауырына тартқан қазақ халқына тәнті екенін америкалық әріптестеріміз жиі айтады. Президент Архиві осындай ауқымды жобаларымен қатар, Ұлттық архив қорының құжаттарын насихаттау жұмыстары бойынша белсенді қызмет атқаруда. Өйткені, архив – мемлекеттің кешегі және бүгінгі тарихының сақтаушысы.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
Соңғы жаңалықтар
Жетісу облысында қар құрсауында қалған алты адам құтқарылды
Аймақтар • Бүгін, 10:15
Семейде Шәкәрім Құдайбердіұлының ескерткіші бой көтерді
Әдебиет • Бүгін, 09:20
Жаңа тариф жергілікті халыққа тиімді
Табиғат • Кеше
Қарағанды облысында алты жасар бала өзенге батып кеткен
Төтенше жағдай • Кеше
Анасы түрмедегі ұлына телефон кіргізбек болған
Қоғам • Кеше
