Өткен жылы «Егемен Қазақстанда» әнші, өнертанушы Ерлан Төлеутайдың «Хабиба апаның арманы» (2.11.2016) атты шағын мақаласы жарияланды. Сондағы мына бір жағдай өзегіңді өртейді. Автор былай дейді:
«Мәселен, Қазақстанның халық әртісі, әнші Рәбиға Есімжанова ғұмыр бойы қазақ өнеріне байланысты құнды жәдігерлер жинаған екен. Олардың ішінде құнды қолжазбалар, хаттар, фотосуреттер, сирек орындалған әндер болған деседі. Алайда, әнші дүниеден өткен соң пәтері сатылып, сақталған құнды мұра талан-таражға түсіп кеткен.
Өмірінің соңғы жылында Шәкен Айманов ағамыз өзінің сыралғы досы әрі операторы Берковичті шақырып алып, өз орындауында бірнеше халық әндерін кинотаспаға түсірткізген екен. Көп ұзамай, Мәскеуде Шәкен ағамыз қапияда қаза табады. Түсірілген таспа Берковичтің қолында қалып қояды. Арада біршама жыл өтеді. Берковичті де кәрілік меңдейді. Әйгілі кинооператор «Қазақфильмге» хабарласып, денсаулығының мәз еместігін айтып, Шәкен әндері жазылған кинотаспаны алып кетулерін сұрайды. «Қазақфильмдегілер» «күнде ертеңмен» уақытты соза береді. Сөйтіп жүргенде, Беркович дүние салады. Бұдан кейін таспаны іздеген ешкім болмайды. Ақыры, сол таспа жоғалып тыныпты».
Атақты Беркович өмірінің соңына дейін Шәкен досына адал болып өткенін, аракідік еске алып көңілі толқып алатынын шығармашылық ортадағы әңгімеде еститінбіз. Соның бір дәлеліндей, үзеңгілес досы туралы жақсы фильм де жасап кетті. Егер рас болса, өмір бойы ұлы режиссермен бірге жүріп «жекеменшік» операторы болған Берковичтің сөзіне құлақ аспаған «Қазақфильм» басшыларының тірлігін қалай түсінуге болады? Бұдан артық немқұрайдылық бола ма?
Ал енді Рәбиға Есімжанованың да, Берковичтің де басындағы жағдай әлі де жалғасып жатқаны белгілі. Бір мысал айтайын.
Аманкелді Сембин деген ғажайып тенор болды. Димаш Ахметұлының қолдауымен Мәскеудің Чайковский атындағы консерваториясына түсіп, оны өте жақсы бітірді. Димекеңнің қамқорлығының арқасында Мәскеудегі республиканың өкілдігінен ай сайын 100 сом алып тұрады. Ал консерваторияның беретіні 39 сом. 139 сом дегеніңіз ол кезде студент үшін дүниенің ақшасы. Италияның Милан қаласындағы атақты Ла-Скала театрында стажировкадан өтті. Сембин сөз жоқ аса дарынды әнші еді. Ерте танылды. Белгілі өнер сыншыларының бағалауынша ерекше жаратылған дауыс иесі. Қысқасы, сахнадағы ғұмыры небәрі сегіз жылға ғана созылса да ол қазақ операсының бір дәуірі іспеттес әсер қалдырғандай тұлға. Шерхан Мұртазаның айтқанындай, «бір заманда сондай жұлдыз туған, сол жұлдызды бәріміз жабылып жүріп өшіргенбіз». Шерағаң демекші, бұл кісі «Қазақстан» телерадиокорпорациясын басқаруға барғанда осы әншінің даусын іздетеді. Бес-алты-ақ кадр қалған. Оның өзі жұлым-жұлым, жарамсыз болып шыққан. Сөйтіп, сценарий жазып, арнайы фильм түсірмекші талабымыздың тауы шағылған. Кезінде дүниені даусына жалт қаратқан бір таланттың тағдыры осылай аяқталды. Ал енді осы сұмдыққа кім жауап беруі керек?
Бұл сауалға кезінде бір сұхбатының тұсында белгілі әншінің өзі былай деп жауап берген еді.
– Бұл да бір қасіретпен тең жағдай. Менің ғана емес, әрине, ұлттық өнердің қасіреті. Қанымызға сіңген құнтсыздықтан ба, жалқаулықтан ба, жалпы хаттауға, құжатқа салақ жұртпыз ба, осы бір мәселе әлі күнге дейін бір ізге, жүйеге түспей келеді. Талай керемет дауыстар өшіріліп кеткен. Тарихта енді қайталанбайтын, ұлт өмірінде ұлы рухани оқиғаға айналған спектакльдер де жазылмай қалған.
Менің дауысымның бірлі-жарымы ғана қалған, бұл жоқтың қасы деген сөз ғой. Осы теледидардан түспейтін адамның бірі мен едім.
Ал қазір сол дүниелердің қайда екенін біліп болмайсың. Әсіресе, италия тіліндегі ариялар, әндер, тұтас спектакльдердің сақталмауы өкінішті. Осы дүниелер өзіме тым ыстық көрінеді. Ойды ой қозғайды. Таяуда ұлттық киномыздың майталман ақсақалдарының бірі Ораз Әбішев Мұқан Төлебаевтың бір мерейтойына орай менің орындауымдағы «Тос, мені, тос» әнінің сақталғанын айтты. Қарт киногер біртүрлі көңілім босады деп, менің де көңілімді босатты. Сол кісі айтқандай, әр жерде жылт еткен осындай көріністер, дауыстар болуы мүмкін. Мен жөнінде кезінде теледидардан талай мәрте хабар берілді. Италияға барған сайын, келген сайын, түрлі конкурстарға қатысып жүлдегер болып, атақтар алып жатқанда немесе мерекелік күндерге орай болсын қаншама хабарлар түсірілді. Қазір соның бірі де таптырмайды ғой. Үш кассета, екі рулон концертім болды. Кім біледі, үмітсіз шайтан, бәлкім, бір жерден шығар. Мен бұл жерде мәселеге өз тұрғымнан қарап, өзімді қорғағалы отырған жоқпын. Жалпы, қандай дарынның басынан қандай қиын кезең, қиындық өтсе де оның мұрасы сақталуы тиіс. Бұл әрі-беріден соң бізге емес, елге, оның мұрасына, көркемдікке жасалған құрмет. Бұл әңгіменің бүгін емес, болашақ үшін маңызы зор екендігін айтып жатудың қажеттігі бола қояр ма екен. Ал халықтың рухани тарихына құрмет болмайды екен, онда оны қылмыстың ең зоры санау керек. Шет жұрттың рухани мұрағаттарға деген ұқыптылығын көрсең, өзіңе-өзің қарадай қарның ашады. Естуімше, бір кезде теледидарда тасқын болып, алтын қордағы талай мұралар суға кеткен, содан қалпына келтірмеген деседі. Қалай дегенде де ұлттық мұраларға деген мұндай көзқарасты тарих кешірмейді.
Бұл әншінің сол кездегі Т.Жүргенов атындағы театр және кино институтының жеке ән салу кафедрасының меңгерушісі қызметінде жүргенде берген сұхбаты еді.
Ал енді сәл шегініс жасасақ, Әбекеңнің кез келгеннің маңдайына жаза бермейтін опера өнерінің Меккесі «Ла-Скалаға» сонша жұлдыздың ішінен қалай жолы түсті? 1970 жылы Мәскеу консерваториясының бесінші курсында жүргенде, ұстазы атақты П.Карин «Үлкен театрда «Ла-Скалаға» тыңдау жүріп жатыр» деп жетелеп алып барады. Оның айрықша даусына жюри мүшесі С.Лемешев аса риза болып «Сен тек қазақ халқын ғана емес, совет елін танытатын боласың» дейді. Сонымен, «Ла-Скалаға» баруға бір қадам жасалғанымен, консерватория ректоры: «Ла-Скалаға» баратыныңа сенімім мол. Әуелі оқуды бітіру керек» дейді. Содан ол оқуын аяқтап, Алматыға келеді. Абай атындағы опера және балет театрына қызметке тұрады. Алғаш рет ол Б.Досымжанов қойған Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібек» қойылымында Төлегеннің партиясын орындайды (Жібек – Б.Төлегенова). Сөйтіп жүргенде бір күні Мәскеуден сол кездегі Мәдениет министрі Демичевтен хат келеді. Оны театрға ілдіріп қойыпты. Хат Италияға шақырады. Содан Үлкен театрға солист етіп қабылдайды. Ол кезде солай істейтін. Сонымен Италияның Милан қаласындағы «Ла-Скала» опера театрында 1973-1975 жылдары екі жыл оқиды. Ұстазы Елизавета Корозио ел руханиятындағы аса ықпалды, танымал адам болған. Біздің осынша тәптіштеп, айтып отырғанымыздың себебі, тұлғаның орны, албырт жасында шыққан биігі туралы бейхабар оқырманға, тиісті орындарға мәлім ету еді.
Әдетте, өзі дарынды адамның қақ-соқпен ісі болмайды, өзгенің тірлігіне араласпайды, тек көз алдында, санада болып жатқан, адам қолымен жасалып жатқан ұят тірліктермен іштей арпалысып өтеді. Бір қарағанда талантты адам – панасыз адам.
Фариза апамыз айтқандай, «талантты адамдардың талантсыздардың ішінде өмір сүруі өте қауіпті». Қауіпті дегеннен шығады, Салахетдин (әріптестері Қалжан деп атап кеткен) Айтбаев аса дарынды суретші еді. Негізінен орыстілді болғанымен, туындыларының өзегі қазақтың рухы, жады, жаны болды. Сол жігітті бір заманда «Молодая гвардия» сынады. «Известный казахский живописец А.С. в картине «Молодые казахи» нескольких молодых казахов одел в одежду бывших казахских баев и феодалов. Интересно, что этим самим хотел сказать автор?..» деп жазды.
Суретшінің бірде «Менің «Жас қазақтарымды» қатты сынға алыпты. Құдай-ай, бұларға не деуге болады? Бетімізге басып, еркін жұмыс істетпейді. «Жас орыстар», «Жас грузиндер» деуге болады. Сонда не «Жас қазақтар» деуге болмай ма?» деп күрсінгені де есімізде. Міне, «орыстілді» қазақ саналатын Салахетдиннің жан дүниесі осындай болатын. Оның осы ерекшелігін қанша тұқыртқысы келсе де суретші шовинистік бағыттағы өнертанушылардың талайын тіксіндірді. Онысы өзіне таяқ болып тиген кезі де аз емес. Осыдан соң барып, ол «Мен өз деңгейімді өзім жақсы білемін» деп шеберханасына өнер зерттеушілерін жолатпайтын. Ақыр соңында, тағдыры да қиын болды. Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған, тарихи полотнолардың ғажайып шебері М.Аманжолов та жұмбақ жағдайда өмірден озды. Себебі, бұлар сол кезеңнің қалыбына сыймаған суреткерлер еді.
Өзінің тарихи, рухани мұраларына немқұрайлы қарау – бұл ұлт алдында жасалған зор қылмыс, керек болса кісі өлтірумен бірдей. Кейінгі жылдары кешегі Темірбек Жүргенов, Ілияс Омаров, Өзбекәлі Жәнібековтер туралы сирек болса да жазылып, айтылып жүр. Ұлт үшін аса құнды саналатын жәдігерлеріміздің қасиетін сезінуде бүгінгілер арасында құлықсызы жоқ деп кесіп айтуға болмас. Алайда, мини-Жүргенов, мини-Омаров, мини-Жәнібековтер қайда? Марқұм Өзағаң «Бізде бұл мәселеде мемлекеттік реттеу жолға қойылмаған» деуші еді. Солай шығар.
Өзағаңмен дүниеден көшерінен бірнеше күн бұрын өзінің пәтеріндегі жұмыс кабинетінде жолыққаным бар еді. Терезеден сыртқа көз салып отыр екен. Бөлмеден жаңа піскен сүттің исі шығады. Қалихан тәтейді шақырып, маған да сүт алдырды. Үстінде желбегей жамылған шапан, басында қара шалдардың тымақ ішінен киетін топысы. Бөлмеден этнографияның лебі еседі. Этностың табы сезіледі.
– Не деген бейқам халықпыз? Мен де мәдениет министрі болдым ғой. Қанша қызмет атқардым десем де, тағдырдан аяу көрмеген мына бір қазақты білмейді екенмін. Тозаққа түсіп шыққан екен. Музыкант, понимаешь, – деді.
Алдында бір жұқалтаң кітап жатыр. (Айткеш Толғанбаев. «Исповедь судьбы жестокой», Әдеби өңдегендер – Игорь Саввин, Сәуле Толғанбаева. «Қазақстан» баспасы, 1993 жыл).
Осы кітапты Өзағаңнан бір түнге сұрап алып, оқып шықтым. Кейіннен кітап кейіпкерімен кездесіп, «Егемен Қазақстанға» «Қазақтың Паганиниі» деген эссе жаздым.
Өзағаңда өкініш көп еді. Әрине, ол жеке өміріне байланысты өкініш емес. Халқымыздың болашақ рухани келбеті, тұлғалы азаматтарының тағдыры бұл кісіні қатты толғандыратын.
Соның бірі Әйткеш Толғанбаев кеңес кезінде Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияда скрипкадан дәріс берген (онда да Ғазиза Жұбанованың арқасында), «Түркістан» легионында болған музыкант. Осы Әйткеш соғыстың лапылдап тұрған тұсында тұтқын бола тұра бүткіл Еуропаны аралап концерт берген. Мені таңқалдырғаны – өзін сонша дерт меңдеп жүргеніне қарамастан талантты адамдарды түгендеп, солардың тағдырына араласып жатқан Жәнібековтің жанкештілігі еді. Және де осынша жыл мәдениетті басқара жүріп осындай адамның барын білмегеніне өзегі өртеніп өкінуі. «Талайлардың маңдайында оның аялы алақанының табы жатыр» деп Әбіш ағамыз айтқандай, Өзағаң Сембинді де іздеген. Бірақ, тым кеш еді.
Әрине, ашқан қарын тойынар, салынбай жатқан көпір салынар. Ал сіздің «мәңгілігіңізге» қызмет ететін, «ұлы дала елі» екеніңді әлемге паш ететін рухани құндылықтарымыздың ер-тұрманын кім түгендейді?
Өткенге көрсетілген құрмет – кемел келешектің кепілі.
Қали СӘРСЕНБАЙ
Өткен жылы «Егемен Қазақстанда» әнші, өнертанушы Ерлан Төлеутайдың «Хабиба апаның арманы» (2.11.2016) атты шағын мақаласы жарияланды. Сондағы мына бір жағдай өзегіңді өртейді. Автор былай дейді:
«Мәселен, Қазақстанның халық әртісі, әнші Рәбиға Есімжанова ғұмыр бойы қазақ өнеріне байланысты құнды жәдігерлер жинаған екен. Олардың ішінде құнды қолжазбалар, хаттар, фотосуреттер, сирек орындалған әндер болған деседі. Алайда, әнші дүниеден өткен соң пәтері сатылып, сақталған құнды мұра талан-таражға түсіп кеткен.
Өмірінің соңғы жылында Шәкен Айманов ағамыз өзінің сыралғы досы әрі операторы Берковичті шақырып алып, өз орындауында бірнеше халық әндерін кинотаспаға түсірткізген екен. Көп ұзамай, Мәскеуде Шәкен ағамыз қапияда қаза табады. Түсірілген таспа Берковичтің қолында қалып қояды. Арада біршама жыл өтеді. Берковичті де кәрілік меңдейді. Әйгілі кинооператор «Қазақфильмге» хабарласып, денсаулығының мәз еместігін айтып, Шәкен әндері жазылған кинотаспаны алып кетулерін сұрайды. «Қазақфильмдегілер» «күнде ертеңмен» уақытты соза береді. Сөйтіп жүргенде, Беркович дүние салады. Бұдан кейін таспаны іздеген ешкім болмайды. Ақыры, сол таспа жоғалып тыныпты».
Атақты Беркович өмірінің соңына дейін Шәкен досына адал болып өткенін, аракідік еске алып көңілі толқып алатынын шығармашылық ортадағы әңгімеде еститінбіз. Соның бір дәлеліндей, үзеңгілес досы туралы жақсы фильм де жасап кетті. Егер рас болса, өмір бойы ұлы режиссермен бірге жүріп «жекеменшік» операторы болған Берковичтің сөзіне құлақ аспаған «Қазақфильм» басшыларының тірлігін қалай түсінуге болады? Бұдан артық немқұрайдылық бола ма?
Ал енді Рәбиға Есімжанованың да, Берковичтің де басындағы жағдай әлі де жалғасып жатқаны белгілі. Бір мысал айтайын.
Аманкелді Сембин деген ғажайып тенор болды. Димаш Ахметұлының қолдауымен Мәскеудің Чайковский атындағы консерваториясына түсіп, оны өте жақсы бітірді. Димекеңнің қамқорлығының арқасында Мәскеудегі республиканың өкілдігінен ай сайын 100 сом алып тұрады. Ал консерваторияның беретіні 39 сом. 139 сом дегеніңіз ол кезде студент үшін дүниенің ақшасы. Италияның Милан қаласындағы атақты Ла-Скала театрында стажировкадан өтті. Сембин сөз жоқ аса дарынды әнші еді. Ерте танылды. Белгілі өнер сыншыларының бағалауынша ерекше жаратылған дауыс иесі. Қысқасы, сахнадағы ғұмыры небәрі сегіз жылға ғана созылса да ол қазақ операсының бір дәуірі іспеттес әсер қалдырғандай тұлға. Шерхан Мұртазаның айтқанындай, «бір заманда сондай жұлдыз туған, сол жұлдызды бәріміз жабылып жүріп өшіргенбіз». Шерағаң демекші, бұл кісі «Қазақстан» телерадиокорпорациясын басқаруға барғанда осы әншінің даусын іздетеді. Бес-алты-ақ кадр қалған. Оның өзі жұлым-жұлым, жарамсыз болып шыққан. Сөйтіп, сценарий жазып, арнайы фильм түсірмекші талабымыздың тауы шағылған. Кезінде дүниені даусына жалт қаратқан бір таланттың тағдыры осылай аяқталды. Ал енді осы сұмдыққа кім жауап беруі керек?
Бұл сауалға кезінде бір сұхбатының тұсында белгілі әншінің өзі былай деп жауап берген еді.
– Бұл да бір қасіретпен тең жағдай. Менің ғана емес, әрине, ұлттық өнердің қасіреті. Қанымызға сіңген құнтсыздықтан ба, жалқаулықтан ба, жалпы хаттауға, құжатқа салақ жұртпыз ба, осы бір мәселе әлі күнге дейін бір ізге, жүйеге түспей келеді. Талай керемет дауыстар өшіріліп кеткен. Тарихта енді қайталанбайтын, ұлт өмірінде ұлы рухани оқиғаға айналған спектакльдер де жазылмай қалған.
Менің дауысымның бірлі-жарымы ғана қалған, бұл жоқтың қасы деген сөз ғой. Осы теледидардан түспейтін адамның бірі мен едім.
Ал қазір сол дүниелердің қайда екенін біліп болмайсың. Әсіресе, италия тіліндегі ариялар, әндер, тұтас спектакльдердің сақталмауы өкінішті. Осы дүниелер өзіме тым ыстық көрінеді. Ойды ой қозғайды. Таяуда ұлттық киномыздың майталман ақсақалдарының бірі Ораз Әбішев Мұқан Төлебаевтың бір мерейтойына орай менің орындауымдағы «Тос, мені, тос» әнінің сақталғанын айтты. Қарт киногер біртүрлі көңілім босады деп, менің де көңілімді босатты. Сол кісі айтқандай, әр жерде жылт еткен осындай көріністер, дауыстар болуы мүмкін. Мен жөнінде кезінде теледидардан талай мәрте хабар берілді. Италияға барған сайын, келген сайын, түрлі конкурстарға қатысып жүлдегер болып, атақтар алып жатқанда немесе мерекелік күндерге орай болсын қаншама хабарлар түсірілді. Қазір соның бірі де таптырмайды ғой. Үш кассета, екі рулон концертім болды. Кім біледі, үмітсіз шайтан, бәлкім, бір жерден шығар. Мен бұл жерде мәселеге өз тұрғымнан қарап, өзімді қорғағалы отырған жоқпын. Жалпы, қандай дарынның басынан қандай қиын кезең, қиындық өтсе де оның мұрасы сақталуы тиіс. Бұл әрі-беріден соң бізге емес, елге, оның мұрасына, көркемдікке жасалған құрмет. Бұл әңгіменің бүгін емес, болашақ үшін маңызы зор екендігін айтып жатудың қажеттігі бола қояр ма екен. Ал халықтың рухани тарихына құрмет болмайды екен, онда оны қылмыстың ең зоры санау керек. Шет жұрттың рухани мұрағаттарға деген ұқыптылығын көрсең, өзіңе-өзің қарадай қарның ашады. Естуімше, бір кезде теледидарда тасқын болып, алтын қордағы талай мұралар суға кеткен, содан қалпына келтірмеген деседі. Қалай дегенде де ұлттық мұраларға деген мұндай көзқарасты тарих кешірмейді.
Бұл әншінің сол кездегі Т.Жүргенов атындағы театр және кино институтының жеке ән салу кафедрасының меңгерушісі қызметінде жүргенде берген сұхбаты еді.
Ал енді сәл шегініс жасасақ, Әбекеңнің кез келгеннің маңдайына жаза бермейтін опера өнерінің Меккесі «Ла-Скалаға» сонша жұлдыздың ішінен қалай жолы түсті? 1970 жылы Мәскеу консерваториясының бесінші курсында жүргенде, ұстазы атақты П.Карин «Үлкен театрда «Ла-Скалаға» тыңдау жүріп жатыр» деп жетелеп алып барады. Оның айрықша даусына жюри мүшесі С.Лемешев аса риза болып «Сен тек қазақ халқын ғана емес, совет елін танытатын боласың» дейді. Сонымен, «Ла-Скалаға» баруға бір қадам жасалғанымен, консерватория ректоры: «Ла-Скалаға» баратыныңа сенімім мол. Әуелі оқуды бітіру керек» дейді. Содан ол оқуын аяқтап, Алматыға келеді. Абай атындағы опера және балет театрына қызметке тұрады. Алғаш рет ол Б.Досымжанов қойған Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібек» қойылымында Төлегеннің партиясын орындайды (Жібек – Б.Төлегенова). Сөйтіп жүргенде бір күні Мәскеуден сол кездегі Мәдениет министрі Демичевтен хат келеді. Оны театрға ілдіріп қойыпты. Хат Италияға шақырады. Содан Үлкен театрға солист етіп қабылдайды. Ол кезде солай істейтін. Сонымен Италияның Милан қаласындағы «Ла-Скала» опера театрында 1973-1975 жылдары екі жыл оқиды. Ұстазы Елизавета Корозио ел руханиятындағы аса ықпалды, танымал адам болған. Біздің осынша тәптіштеп, айтып отырғанымыздың себебі, тұлғаның орны, албырт жасында шыққан биігі туралы бейхабар оқырманға, тиісті орындарға мәлім ету еді.
Әдетте, өзі дарынды адамның қақ-соқпен ісі болмайды, өзгенің тірлігіне араласпайды, тек көз алдында, санада болып жатқан, адам қолымен жасалып жатқан ұят тірліктермен іштей арпалысып өтеді. Бір қарағанда талантты адам – панасыз адам.
Фариза апамыз айтқандай, «талантты адамдардың талантсыздардың ішінде өмір сүруі өте қауіпті». Қауіпті дегеннен шығады, Салахетдин (әріптестері Қалжан деп атап кеткен) Айтбаев аса дарынды суретші еді. Негізінен орыстілді болғанымен, туындыларының өзегі қазақтың рухы, жады, жаны болды. Сол жігітті бір заманда «Молодая гвардия» сынады. «Известный казахский живописец А.С. в картине «Молодые казахи» нескольких молодых казахов одел в одежду бывших казахских баев и феодалов. Интересно, что этим самим хотел сказать автор?..» деп жазды.
Суретшінің бірде «Менің «Жас қазақтарымды» қатты сынға алыпты. Құдай-ай, бұларға не деуге болады? Бетімізге басып, еркін жұмыс істетпейді. «Жас орыстар», «Жас грузиндер» деуге болады. Сонда не «Жас қазақтар» деуге болмай ма?» деп күрсінгені де есімізде. Міне, «орыстілді» қазақ саналатын Салахетдиннің жан дүниесі осындай болатын. Оның осы ерекшелігін қанша тұқыртқысы келсе де суретші шовинистік бағыттағы өнертанушылардың талайын тіксіндірді. Онысы өзіне таяқ болып тиген кезі де аз емес. Осыдан соң барып, ол «Мен өз деңгейімді өзім жақсы білемін» деп шеберханасына өнер зерттеушілерін жолатпайтын. Ақыр соңында, тағдыры да қиын болды. Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған, тарихи полотнолардың ғажайып шебері М.Аманжолов та жұмбақ жағдайда өмірден озды. Себебі, бұлар сол кезеңнің қалыбына сыймаған суреткерлер еді.
Өзінің тарихи, рухани мұраларына немқұрайлы қарау – бұл ұлт алдында жасалған зор қылмыс, керек болса кісі өлтірумен бірдей. Кейінгі жылдары кешегі Темірбек Жүргенов, Ілияс Омаров, Өзбекәлі Жәнібековтер туралы сирек болса да жазылып, айтылып жүр. Ұлт үшін аса құнды саналатын жәдігерлеріміздің қасиетін сезінуде бүгінгілер арасында құлықсызы жоқ деп кесіп айтуға болмас. Алайда, мини-Жүргенов, мини-Омаров, мини-Жәнібековтер қайда? Марқұм Өзағаң «Бізде бұл мәселеде мемлекеттік реттеу жолға қойылмаған» деуші еді. Солай шығар.
Өзағаңмен дүниеден көшерінен бірнеше күн бұрын өзінің пәтеріндегі жұмыс кабинетінде жолыққаным бар еді. Терезеден сыртқа көз салып отыр екен. Бөлмеден жаңа піскен сүттің исі шығады. Қалихан тәтейді шақырып, маған да сүт алдырды. Үстінде желбегей жамылған шапан, басында қара шалдардың тымақ ішінен киетін топысы. Бөлмеден этнографияның лебі еседі. Этностың табы сезіледі.
– Не деген бейқам халықпыз? Мен де мәдениет министрі болдым ғой. Қанша қызмет атқардым десем де, тағдырдан аяу көрмеген мына бір қазақты білмейді екенмін. Тозаққа түсіп шыққан екен. Музыкант, понимаешь, – деді.
Алдында бір жұқалтаң кітап жатыр. (Айткеш Толғанбаев. «Исповедь судьбы жестокой», Әдеби өңдегендер – Игорь Саввин, Сәуле Толғанбаева. «Қазақстан» баспасы, 1993 жыл).
Осы кітапты Өзағаңнан бір түнге сұрап алып, оқып шықтым. Кейіннен кітап кейіпкерімен кездесіп, «Егемен Қазақстанға» «Қазақтың Паганиниі» деген эссе жаздым.
Өзағаңда өкініш көп еді. Әрине, ол жеке өміріне байланысты өкініш емес. Халқымыздың болашақ рухани келбеті, тұлғалы азаматтарының тағдыры бұл кісіні қатты толғандыратын.
Соның бірі Әйткеш Толғанбаев кеңес кезінде Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияда скрипкадан дәріс берген (онда да Ғазиза Жұбанованың арқасында), «Түркістан» легионында болған музыкант. Осы Әйткеш соғыстың лапылдап тұрған тұсында тұтқын бола тұра бүткіл Еуропаны аралап концерт берген. Мені таңқалдырғаны – өзін сонша дерт меңдеп жүргеніне қарамастан талантты адамдарды түгендеп, солардың тағдырына араласып жатқан Жәнібековтің жанкештілігі еді. Және де осынша жыл мәдениетті басқара жүріп осындай адамның барын білмегеніне өзегі өртеніп өкінуі. «Талайлардың маңдайында оның аялы алақанының табы жатыр» деп Әбіш ағамыз айтқандай, Өзағаң Сембинді де іздеген. Бірақ, тым кеш еді.
Әрине, ашқан қарын тойынар, салынбай жатқан көпір салынар. Ал сіздің «мәңгілігіңізге» қызмет ететін, «ұлы дала елі» екеніңді әлемге паш ететін рухани құндылықтарымыздың ер-тұрманын кім түгендейді?
Өткенге көрсетілген құрмет – кемел келешектің кепілі.
Қали СӘРСЕНБАЙ
Соңғы жаңалықтар
Қазақстанның екі өңірінде жол жабылды
Ауа райы • Кеше
Астана даңғылдарының бірі 2 аптаға жартылай жабылды
Елорда • Кеше
Ақтау маңында ірі жол апаты болып, 7 адам ауруханаға жеткізілді
Аймақтар • Кеше
Шайды қай кезде ішкенде зияны болмайды
Денсаулық • Кеше
