«Кітап оқылмайды!» деп бір, «Бала ертегі тыңдамайды!» деп екі, «Интернет деген бәле болды!» деп үш жылап, байбаламмен өтіп жатқан уақыттың өтеуін кімнен сұрарсың... Сәл қыңқылдап, мазасы кете бастаса аузына емізік қыстырғандай қылып «соткамыз ды» ұстата қойып, сүйікті мультфильмін сенің көмегіңсіз-ақ тауып алған балаңа қарап масаттанып: «Қазіргі балалар бәленің бәрін біледі», деп жөнсіз күліп, жантая кеткен қамсыз кейпіңнің обалын қайдан із дерсің... Сұхбаттасушымыз «Аруна» баспасының бас редакторы Қарлығаш Байғабылованың айтуынша, «балам біліп өссін» деген жанға кітап жеткілікті екен. ...Бүгінгі әңгіме балалар әдебиеті жайында.
– Қазіргі кезде уақыт сұранысына сай жаңа қалыпта жазып жүрген авторлар болғанымен, ел арасында үлкен атаққа жеткен, салыстырмалы түрде халықтық сипат алған балалар әдебиеті өкілдерін атау қиынға түсе бастайтындай. Бүгіндері ең көп оқылатын, сұранысқа ие авторлар деп кімдерді айтар едіңіз?
– Біз 2000 жылдан бастап қаншама авторлармен жұмыс істедік, қаншама кітап шығардық, соның бәрін тізіп шығудың қажеті жоқ шығар. Күні кеше дүниеден озған Ескен Елубай және Әдібай Табылды, Қастек Баянбай, Сұлтан Қалиұлы, т.б. авторларды бүгінгі күннің сұранысына сай жұмыс істеп жүр деп айта аламын. Оның сыртында көпшілікке аса таныс емес авторлар да бар. Мәселен, бұрындары кітапханада жұмыс істеген немесе балабақшада тәрбиеші болған кісілер. Олар алдымен балалардың психологиясын жақсы біледі. Егер жаза алатын дарыны бар адам болса, мұндай ортадан шыққан авторлар өте сәтті дүниелер бере алады. Айта кетсем, Жақсыгүл Қалжанова, Елена Кругова, Сәуле Байниетова, Тұмар Мөкештегі сияқты көптеген авторлардың кітаптарын шығардық. Мысалы, Тұмар Мөкештегінің кітабын редакциялау оңай болмады әрине, бастысы, оқиғаның заманауилығы мен көтерілген тақырыптың өзектілігі, сондай-ақ баланың түсінігіне сай келетін қарапайымдылық бар. Ал қарапайымдылық – балалар әдебиетіне қойылатын ең басты талаптардың бірі.
– Балалар әдебиетінің өзі бірнеше сатыдан тұратыны белгілі. Әрине, алғашқысы балабақшадан басталатындығы анық. Авторларға қандай талап қоясыздар?
– Балалар әдебиеті – ең қиын шығармашылық дер едім. Ересектерге арнап жазу бір басқа, оның өзіндік жеңілдіктері бар. Ал мұнда сіз дүниеге алдымен баланың көзқарасымен қарай алуыңыз керек. Баланың тілімен сөйлей білу керек. Бұл – өнер! Сол себепті балаларға арнап жазатын авторлардың аздау болатыны заңды да. Бұл қазіргі таңда тіпті қиындап кетті деп айтар едім. Себебі, бұрындары мектеп жасына дейінгі балалар әдебиеті, бастауыш мектеп оқушыларына арналған әдебиет, орта мектепке арналған әдебиет деп бөлінетін. Ал қазір оның өзі іштей жіктеліп кетті. Жазушыға қойылатын талап орасан, ол алдымен зерттеп, жазбақ тақырыбын жан-жақты білуі тиіс. Мәселен, үш жастағы баланың тілдік қоры қандай, соны білу керек. Сосын, сол сөздерді аса ұқыптылықпен пайдалана білуі қажет. Мұндағы айтылатын әр сөздің өз орны болады. Сондағы әр сөзге әр беріп, мағына жүктеп жазудың қаншалықты жауапкершілік талап ететіні айтпаса да түсінікті. Сондықтан, балалармен көп жұмыс істеген, соны ұқсатып жаза алатын авторларды табу – біздің ең негізгі міндетіміз.
– Біздің балаларымыз тілі енді шыға бастағанда көп жағдайда бұрыннан келе жатқан «Аяз ата келіп тұр...» деп басталатын тәрбиелік мәні аздау дүниелерді жаттайды. Осы жеңіл-желпі тақпақтарды өзгертетін уақыт әлдеқашан жетті ғой. Сіз ана ретінде балаларыңызға қандай тақпақ ұсынар едіңіз?
– Бізде «Мерекелік тақпақтар» деген кітап шықты. Өзіміз білетін авторлардың барлығына ұсыныс тасталды. Бізге жолданған шығармалардың ішінен таңдап-таңдап шығардық. Бұл – тілін сол баяғы «Аяз атамен» сындырып жүрген балалардың жаңаша қалыптасуына жол аша алатын жинақ деп ойлаймын. Мәселен, Наурызға байланысты:
«Бүгін жаңа күн келді,
Бүкіл әлем гүлденді
Наурыз тойы – береке,
Құтты болсын мереке!» – деген тақпақ тәрбиелік мәні жағынан да, тілге жеңілдігі жағынан да «Аяз атадан» әлдеқайда жоғары тұр деп ойлаймын. Мұндай тақпақтар жоқ емес, бар. Соны орнымен пайдалана білсек болғаны.
– Кітап десе, таралымның жетімсіздігі қосамжарласа жүретіні бар. Коммерциялық ұйым ретінде сіздерде бұл мәселе белгілі бір жолға қойылған шығар деп ойлаймын...
– Таралым мәселесін көп жағдайда баға шешіп жатады. Мысалы, Қазақстанда көптеген кітап аз таралыммен шығады. Содан кейін, оның бағасы қымбаттау болып жатады. «Орыс тіліндегі кітаптар қазақ тіліндегі кітаптардан неге арзан?» деп сұрап жатады бізден. Ресейден шығатын кітаптар өз ішінде ғана емес, ТМД көлемінде таралады. Бір шығарғанда 100 мыңдап шығады. Нарықтың заңдылығын білесіз, тауар неғұрлым көп болса, бағасы соншалықты төмен болады. Кітап нарығына шығу үшін, кітаптың құнын дұрыс белгілеу керек. Германияда жақсы бір заң бар, баспа өзі шығарған кітаптың ең жоғары бағасын белгілейді. Ешқандай кітап дүкені белгіленген бағадан асырып сата алмайды. Бізде ондай заң жоқ, өкінішке қарай. Баға белгілеуде кітап дүкендері баспаларға бағынбайды. Бастысы, олар бізден сатып алды, ары қарай өзі біледі. Біз оларға мына бағада сатыңдар деп айта алмаймыз.
– Бірақ, оларға да тауарының өткені керек шығар?
– Әрине, дүкендер де нарықтан асып ешқайда кете алмайды. Өткізу үшін қолдан келгенді жасайды. Десе де, арнайы бақылау болмаған соң, орташа баға басқа елдермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары болып келеді.
Көркем шығармаларға деген сұраныстың азаюы да таралымның төмендеуіне басты себеп. Өйткені, басым көпшіліктің әлеуметтік деңгейі қымбат кітап сатып алуға жете бермейді. Басқа бір проблема қысып тұруы мүмкін, кітапқа ақша қимай қалады. Одан кейінгі тағы бір мәселе, көптеген ата-ана балаларына көркем шығарма оқытқаннан гөрі, нақты білімін дамытуды, шет тілдерін игертуді, әртүрлі үйірмелерге беруді алдыңғы орынға қояды. Бұл жағдай кітаптың оқылуынан да сезіледі. Айталық, танымдық, энциклопедиялық бағыттағы, логикалық сұрақтарға құрылған кітаптарға сұраныс жоғары.
– Көркем шығармаға сұраныстың төмендігін немен түсіндіруге болады?
– Мұның себебі, мектеп бағдарламасында оқылатын шығармалардың өзгермеуінен. Баяғы авторлар сол қалпы тұр, бүгінгі авторлардың жаңа шығармалары енгізілмеген. Қазіргі ақын-жазушылардың кітаптары 2000 данамен шығады, ол Қазақстанның барлық түкпіріне жете алмайды. Бірен-саран оқырман көруі мүмкін, бірақ бұл таралым жаппай оқылуға өте аздық етеді. Мектеп бағдарламасына енбеген соң, ұстаздар да қызығушылық таныта қоймайды. Ал оқушылар мектепте оқымаған кітапты кейін де оқи қояды дегенге сену қиын.
Бұл – әдеби көркем шығармаға мүлде сұраныс жоқ деген сөз емес, әрине. Біз кітаптардың өтімділігіне қарап сараптама жасаймыз, арнайы зерттеулер жүргіземіз. Сондағы байқалатыны – әдеби көркем туындылардың ішінде ертегілер көп оқылады. Халық ауыз әдебиеті. Авторлық ертегілерді де ұсынамыз, бірақ ол халықтық ертегілерге қарағанда төмендеу. Оның себебі де мұғалімдерге тікелей байланысты. Алдымен, ұстаз ізденбесе, басқа да шығармалардың бар екенін оқушы қайдан біледі? Әлбетте, ата-бабамыздан бері келе жатқан ертегілердің жанымызға бір табан жақын болып тұратыны түсінікті, қанымызға сіңген. Дегенмен, сол баяғы мұраны ғана қанағат тұтып отыра беруге болмайды ғой. Сондықтан, бала тәрбиесіне мектептен тыс уақытта ата-аналардың күш салуына тура келеді. Біздің міндетіміз де – осындай сұраныстарды қанағаттандыру.
– Осы мәселелер бойынша қандай да бір авторларға тапсырыс бересіздер ме?
– Біз тек бүгінгі авторлармен ғана емес, бұрыннан келе жатқан қазақ балалар әдебиетінің алтын қорына енген шығармаларды шығарумен де айналысамыз. Мысалы, бізге керек тақырып бұрын жазылған, мойындалған болса, онда өздерінің (немесе мұрагерлерінің) рұқсатымен қайта басып шығарамыз. Егер ондай дайын өнімдер болмаса, авторларға тапсырыс береміз.
Бізге ең алдымен кітаптың өтімділігі керек. Біз кітап шығарардан бұрын арнайы зерттейміз, ақылдасамыз. Мектеп бағдарламасында бар ма, жоқ па, оған қарамаймыз. Авторлардың да атақ-дәрежесі маңызды емес. Баспаға келіп түскен шығармалар бірнеше сатыдан тұратын сараптамадан өтеді. Жарайды дегендерін халыққа ұсынамыз. Алғашқысы көп жағдайда 5000 данамен шығады. Таралым одан төмен болса, баға қымбаттайды жаңа айттым. Егер алғашқы шығарылым жақсы өтсе, қайталап бастырамыз.
– Баспагердің ең негізгі ұстанымы қандай?
– Шығарған кітаптың сөрелерде қалып қалмауы. Өтпей қалатын кітаптарды шығармауға тырысамыз. Қателескен кездер де болады, әрине. Бірақ, ол өте сирек жағдай. Кейбір кітаптар болады, бастапқыда жақсы өтеді, сосын тоқтап қалады. Бұны кітаптың сынақтан өтетін уақыты деуге болады. Арада бір жыл немесе одан да көп уақыт тыныштықтан кейін қайтадан сұраныс пайда болады. Өйткені, біреуден біреу «осындай жақсы кітап бар» дегенді естиді. Кітап саудасының бір ерекшелігі осы, жақсы кітап өз жарнамасын өзі жасайды. Мұндай кітаптың ғұмыры ұзақ болады. Бұрын біз оқыған және осы күнге дейін ескірмей келе жатқан шығармалар сияқты...
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Алмас НҮСІП, «Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ