Саяси жүйенің жаңаруына бастайды

Қазақстан Республикасының Пре­зи­денті Нұрсұлтан Назарбаевтың 25 қаң­тардағы Үндеуінің негізгі ұстанымы билік тармақтарының арасындағы өкілеттіктерді қайта қарап, қажеттілікке байланысты ел Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу болатын. Заң жобасын қоғамдық талқылауға бір ай уақыт берілгенін біз білеміз. Ел талқылауына түскен конституциялық реформаның негізгі мақсаты – Қазақстан Президенті өкілеттіктерінің бөлігін паритетті негізде Үкімет пен Парламентке беру. Бұл – заңды құбылыс, ол жайында Президенттің өзі бірнеше рет атап айтқан болатын. Ұсынылып отырған өз­геріс­терге сәйкес, Министр­лер Кабинетіне, яғни Үкі­мет­ке экономика сала­сын­д­а көбірек өкілет­тіктер бері­леді. Прези­дент айтқан­дай, бұл мемлекеттің өзінің даму кезегіндегі заман тала­бы­ның заңдылығы және ол Республикамыздың саяси дамуын жаңа кезеңге шыға­ра­ды. Елбасы айтқандай, Бес инс­­ти­туттық реформаның бірі Үкіметтің бұдан да ашық жұмысын қарастырды. Осы­лайша, мемлекеттің әлеу­мет­тік-экономикалық сая­саты­ның, оның қорғаныс қабі­леті­нің, қауіпсіздігінің, қоғам­дық тәртіпті қамтамасыз ету­д­ің негізгі бағыттарын әзір­леу және олардың жүзеге асы­ры­луын ұйымдастыру Қазақ­стан­ның Үкіметіне берілетін болады. Егер бұрын Үкімет мемле­кеттік бағдарламаларды тек дайындаған болса, енді өзі дайындап, бекітіп, жүзеге асырады. Бұл жағдайда Үкі­меттің ұсыныстарына Прези­денттің келісімі қажет болады. Осы жерде, сөзсіз атқарушы биліктің рөлі күшейеді, дайын­далған мемлекеттік бағ­дар­ламаның жүзеге асырылуына атқарушы орган Парламенттің алдында жауап беретін бола­ды. Ұсынылып отырған өзге­ріс­­терге сәйкес, Үкіметтің өзі­не оның құрамына кірмейтін орта­лық атқарушы органдарды құру мен тарату құқығын иеле­ніп және олардың басшыларын таға­йындау және босату құқығына ие болады. Сонымен бірге, Үкімет Президенттің келісімімен мем­лекеттік бюджет есебі­нен қамтылатын бар­лық ор­ган­дардың қызмет­кер­лері үшін төлеуді қаржы­лан­ды­ру­дың бірыңғай жүйесін бекітуге мүмкіндік алады. Үкімет басшысы Президент пен Парламент Мәжілісіне Үкіметтің басты бағыттағы қызметтері мен барлық жауап­ты шешімдері туралы баян­дайтын болады. Біздің ойы­мызша, Үкімет рөлінің күшей­тілуімен жергілікті атқарушы органдардың да маңызы артады. Өйткені, Үкіметтің бағ­­дарламаларын жергілікті деңгейде жүзеге асыратын – дәл сол мемлекеттік органдар. Атап өтетін жағдай, осы­ның бәрі біріккенде атқа­ру­шы биліктің және олар­дың басшыларының жауап­кер­шілігі күшейіп, маңызды, күнделікті экономикалық даму тапсырмаларын орындау­ға қажетті өкілеттіктермен қам­тылады. Мұндай ауқымды өкілеттіктер Үкіметтің және оның мүшелерінің жауап­кершілігін арттырады. Бұл – бәсекеге қабілетті ұлт­тық экономиканың дамуына және қалыптасуына бағыттал­ған мемлекеттік саясаттың қи­сынды жалғасы. Елбасының Үндеуі жария­ланған күннен бастап, ел Конституцияның 26-бабына ұсынылып отырған өзгерістер қоғамның ерекше назарын аудартты. Оның 1-тармағында «Қазақстан Республикасы­ның азаматтары заңды түрде ал­ған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады» делінген. Осындағы «Қазақстан Республикасының азаматтары» деген сөздерді «әрбір» сөзімен ауыстыру ұсы­ны­лып отыр. Әлеуметтік желілерде әртүрлі пікірлер ай­тылуда. Олардың арасында аза­маттық белсенділер, қоғам қай­раткерлері, саясаткерлер мен өнер адамдары бар. Мұны осы өзгерістердің мән-мағы­насын заңды тұрғыдан толық түсінбеуден туындап отырған жағдай деп ойлаймыз. Мен заңгер ретінде 26-бапқа ен­гі­зуге ұсынылған өзге­ріс­тер шетелдіктердің және аза­маттығы жоқ тұлғалардың теңдігін, меншік құқығын қорғауды әділетті қамтама­сыз етуге бағытталған, біз­дің мем­­ле­кетіміздің инвести­ция­лық климатын жақсартуды көз­дейді және дер кезінде жасалып отырған қадам деп пайымдаймын. Қазақстан Республикасына өзінің мүлкін, немесе қаржы­сын инвестиция ретінде әкеліп отырған шет ел азаматтары біздің елімізде өздерінің құ­қықтық жағынан қорғалып отыр­ғанын сезінулері керек емес пе? Республиканың аза­ма­ты өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, мін­дет­тер атқарады. Қазақ­стан Республикасы Конститу­ция­сының 12-бабына сәйкес, Конституцияда, заңдар­да және халықаралық шарт­тарда өзгеше көзделмесе, шетел­діктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада аза­мат­тар үшін белгіленген құқық­тар мен бостандықтарды пай­да­ланады, сондай-ақ, соған сәй­кес міндеттер де атқарады. Осы ереже азаматтық заң­­­на­мада әрі қарай нақ­ты­лан­­­ған. Қазақстан Респуб­ли­касы Аза­маттық кодексінің 12-бабын­да Қазақстан Респуб­ли­ка­сы­ның азаматтары, басқа мем­ле­кет­тердiң азаматтары, сон­дай-ақ азаматтығы жоқ адам­дар «жеке тұлғалар» деген ұғымға енгізіліп отыр­ғанын заңгерлер жақсы біле­ді. Егер осы Кодексте бас­қаша белгiленбесе, бұл тарау­дың ережелерi барлық жеке тұлғаларға қолданылады деп көрсетілген. Сондықтан, аза­мат­тығы жоқ адамдар, шет ел азаматтары құқықтық мәр­тебесі жағынан Қазақстан аза­маттарымен тең және бірдей негізде міндеттерге де ие. Осы айтылған ереже Азама­ттық кодекстің 3-бабының 7-тар­мағында жазылған. Егер заң құжаттарында өзге­ше көзделмесе, шетелдiк жеке және заңды тұлғалар, сон­дай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда Қазақ­стан Республикасының азамат­тары мен заңды тұлғалары үшiн қандай құқықтар мен мiндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай мiндеттердi орын­дауға мiндеттi деп көрсетілген. Біздің ойымызша, өзгерістер осыларды ескере отырып ен­гізілуде. Бұл Конституцияда осыған дейін бар болған кепілдіктерді нақтылау, ал құқықтық қатынаста ештеңе өзгермейді. Енді жер мәселесіне қатыс­ты қысқаша тоқтала кете­йік. Қазір қолданыстағы заң­на­маларға жүгінсек, жер мүлік болып есептеледі. Біз­дің ойы­мызша, бұл жерде жоға­рыда аталған 26-бапқа бай­ла­нысты ешқандай сұрақ­тар туындамауы керек. Егер Азаматтық кодекстің 115-бабына сүйенсек, онда аза­мат­тық құқық объек­тілері­нің түрлері көрсетілген. Мүлiктiк игiлiктер мен құқықтарға (мүлiкке) заттар, ақша, соның iшiнде шет ел валютасы, қар­жы құралдары, жұмыс, қыз­мет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтiң объектiге айналған нәтижелерi, фирмалық атаулар, тауарлық белгiлер мен бұйымды дара­лан­дырудың өзге де құрал­дары, мүлiктiк құқықтар мен басқа да мүлiктер жатады. Кең мағынада мүлікке атал­ған объек­тілердің барлығы жатады. Мұндай тұғырнама бізде бұрыннан қалыптасқан және заңгерлердің арасында осыған байланысты толық түсіністік бар. Сондықтан, біздің ойы­мыз­ша, жерге қатысты мәсе­леге Конституцияның 6-бабы, Жер кодексінің нормалары және белгілі бір санаттағы жеке тұлғаларға жер телімін беру­ге заңнамалық шектеу­лері бар басқа да заңдардың нормалары қолданылады. Оған қоса, қазіргі уақытта біздің республикамыздың ешқан­дай заңнамасында шет елдің аза­маттарына жеке меншікке жерді беру көрсетілмеген. Осы уақытқа дейінгі жер бойынша көтерілген мәселелер тек оны жалға беру туралы болды. Сондықтан әркімнің заңды иеленген мүліктік құқығына ережелерді нақтылайтын Конс­титуцияның 26-бабына енгізілетін өзгерістердің толық және заңды негіздемесі бар деп пайымдаймыз. Әбдіманап БЕКТҰРҒАНОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты, заң ғылымдарының докторы, профессор Еркін ДҮСІПОВ, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының вице-ректоры, заң ғылымдарының докторы, профессор