Балқаштың барысы

Тасаралдың түйе балуаны... Тасарал Балқаш көліндегі ұсақ аралдардың бірі. Құй­қасы келіскен елді мекен. Ашар­шылық жылдарында талай жұртқа ақыры болған жер. Марқа балығымен талай жұртты ажал тырнағынан алып қалған жер. Талайдың тері төгілген. Талайдың қаны төгілген. Ел енді есін жинай баста­ғанда отыз жетінің нәубеті басталған. Көрмеген көкелері мұ­ның шіл­деханасында бола ал­маған. Олар сол кеткенде­рінен оралмады. Сағыжан аға осы жерде дүние есігін ашқан. Сағыжан аға сол асыл ағаларымыздың өтеуіндей Тасаралда дүниеге келген. Бұлар тумай жатып аманат арқалаған ұрпақ. Аға ұрпақтың аманатын. Сол жауапкершілікті өмір бойы алып келеді. Сол аманат әлі мойнынан түскен жоқ. Маңдайына солайша бейнет жазылыпты. Бұлардың еңбек өтілі мектепке бармай жатып басталған. Сол бейнет бұларды ер­те есейтті. Ауылдағы қара жұ­мыстың бәріне жегілген. Одан қара жұмыс бұлардың қолына жұғып қалған жоқ. Сонда да ойынға уақыт таба білген. Өздерін өздері шынықтырған. Жан сақтау оңай емес еді. Содан да барып бастарын тауға да, тасқа да соққан. Алайда, бір нәрсе анық еді. Бұ­лар намысқа суарылып өсті. Намыстың құлы еді. Өкпесі өшкенше жүгірген жоқ. Төбелессе жығылғанша ғана төбелесті. Мүлтім бар демеді. Қапы кеттім демеді. Ойын болғанда топы­рақты шаңытып жатар еді. Өзінен ересек балалардың өзін алып ұратын. Ауылдың барша қара домалағы күре­сетін. Алайда, бәрі бірдей балуан атанбады. Ал Сағыжан болса бала балуан атанды. Ол кездегі спорттың тө­ресі күрес еді ғой. Ел Са­ғы­жанның ертеңін күреспен байланыстырды. Оның жүрегі басқаша соғатын. Еліме қызмет қыл­сам дейтін. Ол өзін мұғалім ретінде көретін. Ол кездегі ең қастерлі мамандық балаға қара таныту еді ғой. Сол себепті, Қарағандының пед­институтына құжатын тап­сыр­ған. Физика-математика оқуына. Ел Қарағанды жұрт­шылығын шахтасын ғана біледі деп ойлайды. Оның да жөні бар. Барлық жақсылық, барлық қамқорлық соларға жасалды. Ең жақсы жала­қыны солар алды, ең жүйрік жеңіл көліктерді солар мінді, ең жайлы жарық үйлерге солар кірді. Міне, қызық олар да спортты жақсы көреді екен. Оның ішінде күресті. Қазақ күресін... Қылан Бақыжановтың есімін осында жүріп естіді. Ол жай ғана шахтер емес, үлкен бастық еді. Қазақ кү­ресінен алғаш болып спорт шебері атанған сол кісі болатын. Әлімшайқы Сәлім­баев болса ол да шахтер болып шықты. Бұл аға­лары Қа­зақстанды қойып Орталық Азия бойынша чемпион атанған балуандар еді. Сабақты жақсы оқы­ған­дықтан бос уақыты да кө­бейе түскен. Енді оның күреспен шындап шұғылдануына мүмкіндік туған. Бағына қарай «Акеляның» қолына түскен. Қарағанды күресінің іргетасын қалаған Жұмажан Әкеновті ел солай атайтын. Сақаңның жұлдызды сәті де туған. 1957 жылы ел чемпионы атанды. Мұндай құр­метке Мәді Смағұлов та бөленген. Ауылдасы Сай­лау Тұрғанбеков үшінші орын алып қалды. Ол ғана емес, Қылан, Әлімшайқы ағалары да үшінші орынды қанағат тұтқан. Атақты балуан Әбілсейіт Айханов та үшінші орын алып қалған... Тоқсаныншы жылдардың басында Ақадырда қазақ күресінен «Лениншіл жас» га­зетінің республикалық турнирі өтті. Сол жарыстың бас төрешілігінде Әбілсейіт ағамыз отырды. Реті келіп үйде қонақ болды. Сонда асыл ағаның аузынан бірінші рет Сағыжан ағадан бір емес, екі рет жеңілгенін естідім. Соның біріншісі осы айтып отырған жарысымыз екен. Серік Демесінов, Танау Нығызбаев, Жәкен Тәтиев сынды бауырлар тапты. 58-дің жазында екінші мәрте чемпион атанады. 1959 жылы Мәскеуде КСРО Халықтарының екінші спартакиадасы өтетін болады. Осы жарыста Жәкен Тәтиев екеуі дүйім жұртқа қазақ күресінің басқа күрес­терден бір мысқал да кем еместігін боз кілемде дәлел­деп береді. Осы спартакиадада ел қазақ күресін мойындайды. Қазақ күресінен енді Орталық Азия бойынша біріншіліктер өтетін болады. Жарты ғасырдан кейін қазақ күресінен әлем бірін­шілігі өтеді деп кім ойлаған. Қазақ күресінің жаңа сапа­лық сипат алатынын кім білген?! «Қазақстан барысы» деп аталатын бұл жарысқа төрткүл дүние қатысып отыр­ғанын көз көрді, жанымыз семірді. Сол жарыстың қалың ортасында Сағыжан Аманжолов ағамыз да жүрді. Орыстың аюы – Александр Медведьпен, қазақтың түйесі – Әбілсейіт Айхановпен. Әбіл ағамен кейінгі кез­десулері боз кілемде өтпе­генімен күрестен алыс кете қойған жоқ. Сол кездесулермен бірге Балқаш жеріне үлкен күрес оралды. 2010 жылы мысшылар қаласында еркін күрестен Сағыжан Аманжолов атын­дағы жасөспірімдер арасында республикалық турнир өтті. Сол турнирге ат арытып Алматыдан Әбіл аға келді. Байрақты жарыстың тұсауын кесті. Бас балуан жас балуандарға батасын берді. Сол жарыс бүгінде дәс­түрге айналды. Осыдан бір жарты ғасыр бұрын түйе балуан атанған. Бүгінде Сағыжан аға­мызды Балқаштың барысы дейтін болыппыз. Балқаш жолбарысының көзден ғайып болғаны жүре­гімізді ауыртады. Адам барысының оралуы жүрегімізді қуантады. Нар болыңыз, тасаралдық нарқоспақ! Бар болыңыз, балқаштық барыс! Төрехан МАЙБАС, жазушы ҚАРАҒАНДЫ