Қамтылған мәселелер шеңбері кең (сұхбат)

Конституциялық реформалардың негізгі бағыттары баяндалған Қазақстан Президентінің үстіміздегі жылы қаңтарда жариялаған Үндеуі мемлекет пен азаматтық қоғамды ашық үнқатысуға шақырды. Осыған орай, біз бұл мәселе төңірегінде өз ойымен бөлісу үшін Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитеті Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты Еркеш НҰРПЕЙІСОВПЕН әңгімелескен едік. – Еркеш Қалиұлы, Прези­дент Нұрсұлтан Назарбаев ұсынып отырған консти­ту­циялық реформаның халық ара­сында кең қолдау табуы бұл қадамның шынайы өмір­ден озық тұрғандығын білдір­мей ме? – Әлбетте. Қазіргі уақыт­та жаңа мемлекет пен жаңа эко­но­микалық қарым-қатынас­тар­ды қалыптастырудың қиын кезеңі артта қалды. Еліміз­дегі жағдайдың тұрақталуы, мем­лекеттік органдардың тұрақ­ты қызмет етуі, нарықтық эко­но­миканың мызғымас негіздерінің енгізілуі Президентке мемле­кет­тік қызметтің түрлі сала­сына басшылық етуден ары­лып, басқа маңызды істерге күш жұмылдыруға мүмкіндік бере­ді. Атап айтсақ, олар – сырт­қы саясат, ұлттық қауіп­сіздік пен елдің қорғаныс қабі­леті. Мәсе­лен, Президент өкі­леттігінің мұн­дай басымдықтары 2017 жыл­ғы 25 қаңтардағы конс­­ти­ту­ция­лық түзетулер жо­ба­­­сын­да қарас­тырылған. Оған сәй­­кес, Президентке мем­лекет­тік қызметтің бұл бағыт­тары­на жауап­ты жетекшілерді таға­йын­дай­тын ерекше құқық берілген. Ал басқа орталық жетек­шілерді тағайындау құқы­ғы Мәжіліспен кеңесуден соң ғана бекітіледі. Дегенмен, Конституцияның 40-бабына сәйкес, Президент халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мыз­ғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бос­тан­дықтарының нышаны әрі кепілі ретінде мемлекеттік би­лік­тің барлық тармағының келі­сіп жұмыс істеуін қамта­масыз етеді. Мысалы, Үн­деуде «Жаңа жағдайда билік тар­мақ­тары арасындағы қатынас­тар­дың жоғары төрелік рөлі, стра­тегиялық қызметі Пре­зидент үшін басымдық бола­ды» деп белгіленген. Ал Конс­титуцияда Президенттің мұн­дай мәртебесі белгіленбеген. Бұл Конс­титуцияға енгізілген түзе­т­у­лерде де жоқ. – Осыған байланысты, мем­лекеттік билік тармақ­тары­ның арасындағы жоғарғы арбитр ретінде Президенттің құқықтық негіздерін нығайту үшін Конституция баптарына тиісті толықтырулар қажет болады дейсіз ғой. – Дұрыс айтасыз, мұндай жағдайда Конституциялық Кеңес­тің қорытындысы Прези­денттің Парламентті, тұтастай алғанда, Сенат пен Мәжілісті, сондай-ақ, Үкіметті таратуда айрықша құқығын қамтамасыз етеді. Нақты айтқанда, бұл жер­де мәселе Парламентті тарату­да емес, депутаттардың құзы­реттілігін мерзімінен бұрын тоқтатуда болуы тиіс. Сондай-ақ, Мәжілістің өзін өзі тарату тәжірибесі де заң шеңберіне енбейтінін айта кеткен жөн. Мәжілістің құқықтық негізде қыз­метінің тоқтатылуына депу­таттардың мерзімінен бұрын отставкаға кету туралы өтініш білдіруі себеп болуы мүмкін. Бұл жағдайда заң ережелерін бұзбай, Мәжіліс өкілеттігінің қалған мерзіміне және бос орындарға сайлау өткізуге болады. – Президенттің Үндеуінде Үк­іметке мемлекеттік ба­ғ­дар­ламаларды бекіту және оны орындау бойынша жауап­кершілік арттыру туралы айтылған. Бұл бағ­дар­ламалар нарықтық жағ­дайларға сай келетін басқару қызметін жаңаша құруға мүмкіндік бере ме? – Әрине. Үкімет әзірлейтін, бизнес-құрылымдар және өнді­ріс­тік емес сектор іске асы­ратын мемлекеттік бағдарламалар эко­­но­микалық және әлеумет­тік салалардың теңдестірілген дамуын қамтамасыз етеді. Сон­дық­тан, Конституцияда нарық­­тың кейде қисынды шек­тен шығып кететін стихия­сын рет­теудің пәрменді құра­лы бо­ла­тын мемлекеттік бағдар­лама­лардың реттеуші рөлі көрсетілуі тиіс. Мемлекеттік органдардың міндеті – тауар-материалдық құндылықтардың шығындарын, қаржысын және оның көздерін, тұтынушыларын есепке ала оты­рып, өндірістің көлемін анық­тау. Бұл теңдестірілген эко­но­ми­­калық дамуға қол жет­кізу­ге мүм­­кін­дік береді. Мұның бар­лығы Конс­титуцияға енгізілетін өз­геріс­тер жобасында көрсетілуі тиіс. – Қазақстанның сот жүйесі соңғы кездері орасан зор өзгерістерге ұшырады. Соның нәтижесінде бүгінде әділ сот жүйесі қалыптасты, судья­лар­ды тағайындау тәртібі өз­гер­ді, іс қараудың бес дең­гей­лі сатысы үш деңгейге ал­мас­­ты­рылды. Бұған не айтасыз? – Иә, сіз айтып отырған осы және басқа да іс-шаралар өзі­нің оң әсерін тигізіп, бүгін­де сот жүйесін жақсарта түсті. Алайда, әділеттіліктің қол­жетім­­­ділігіне кедергі болып тұ­рған тағы бір нәрсе бар, ол ­– адвокат қызметтерінің құны мен мемлекеттік баж салығы. Дауды сот тәртібімен қарас­тыруды қиын санауы сияқты, азаматтардың құқықтық білі­мінің төмендігін ескерме­ген күн­де де, соттарда іс жүргізу шы­­ғын­­дары сотқа шағымдану саны­­ның аз болуына әсер ету­ші елеулі факторлардың бірі бо­лып табылады. Бұл мәселені жеңілдету мақсатымен, мем­лекеттік органдар мен лауа­зым­ды тұлғаларға қатысты сотқа арызданған азаматтар­ды мемлекеттік баж төлеуден босату жөн болар еді. Сонымен қатар, осындай азаматтарға сотта мүдделерін қорғау бойынша тегін құқық­тық көмек көрсету керек. Нәти­жесінде, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлға­ларын азаматтық бақылау артып, шенеуніктердің озбырлығы азаяр еді. Сондай-ақ, сот би­лі­­гі­нің атқарушы билікке қа­т­ыс­­­­ты тежеуші ықпалы байқа­лар еді. Алайда, аталған мәсе­ле­лер Конституцияға енгізі­ле­тін өз­герістер жобасына кірме­гендігін атап өту қажет. – Прокуратураның қадаға­лау құзыретіне байланысты не айтасыз? – Мемлекеттік органдардың қызметі мен актілерін бақылау бойынша прокуратура қызметіне жалпы оң баға бере отырып, кәсіп­керлік субъектілерін жал­пы қадағалау мақсатымен жос­парлы тексеру практикасын қатаң сынға алу керек. Бұл тексерістер кезінде құжаттарды тәркілеу, қызметкерлерден сұ­рақ-жауап алу, тіпті, кәсіпорын есеп­шоттарын тұтқындау оның жұмысына кедергі келтіріп, кейде шығынға да әкеліп соқты­рады. Мұндай тексерулер бұрын тек жұмысшылардың және құқығы бұзылған азаматтардың, құқық бұзушылық белгілерін анықтаған мемлекеттік орган­дардың өтініштері бойынша ғана іске асырылатын еді. Президенттің Үндеуінен туын­­д­айтын және заңды тұрғы­дан шешілуі тиіс мәселелер шең­бері бұл мақалада көр­сетіл­­­геннен, әрине, едәуір ауқым­ды. Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ, «Егемен Қазақстан»