Елбасының «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына Жолдауының бірінші басымдығында көрсетілген екінші кешендік міндетіне талдау жасап көрелік. «Басымдығы бар салалардағы бәсекеге қабілетті экспорттық өндірісті дамытуды көздейтін индустрияландыруды жалғастыру керек», – делінген Жолдауда. Яғни, кез келген ұлттық экономика үшін сыртқы сауда құрамындағы импорттан гөрі экспорт көлемінің маңызы өте зор. Әсіресе, экспортқа шикізат шығарғаннан гөрі дайын өнім өндіру нәтижелі болары сөзсіз. Мысалы, қой терісінің құны тиын-тебен тұрады, ал одан дайын тон тіксе ондаған, жүздеген мың теңгеге сатылуы әбден мүмкін. Осы орайда, Елбасы Н.Назарбаевтың биылғы Жолдауындағы «Үкімет алдында қазірдің өзінде 2025 жылға қарай шикізаттық емес экспортты 2 есе ұлғайту міндеті тұр», деп атап өтуі көңілге әбден қонымды тапсырма екені хақ. Бұл шараны іске асыру үшін, әрине, экспортқа қатысы бар өндіруші кәсіпорындарды «бір шатырдың астына біріктіріп», ортақ стратегия жасау көптен күткен мемлекеттік мәселе екені даусыз. Бүкіл ТМД елдерінің арасында экономикамызға шет елден қомақты қаржы, тікелей инвестициялар тартуда біздің еліміз алдыңғы орында. Алайда, бізден сыртқа кетіп жатқан қаржының көлеміне де назар салған жөн. Осыған орай, соңғы жекешелендіру және мүлікті заңдастыру акциясынан түскен қаржы 5,7 триллион теңге, ал ақшалай 4,1 трлн теңге деп көрсетілген. Осы орайда екі жыл бұрын құрылған «Астана» халықаралық қаржы орталығына жүктелген міндет ойымыздан шығып отыр. Әрине, шет елден қомақты қаржы, тікелей инвестициялық ресурстарды тартуда арнайы қаржы институтының әрекет етуі қажет. Қытаймын бірлескен инвестициялық жобалар да екіжақты мақұлданып, енді іске кірісетін кезі келді. Бұл әріптестік аясында, әсіресе, электромобиль зауытына баса көңіл бөлініп отыр. Әрине, шет елге электромобиль шығаруды ықыласпен қуаттауға болады, алайда, осы салада жаһандық бәсекелестік бір жағынан қиындық тудырар болса, екінші жағынан электромобильдердің аккмуляторларына қуат беретін бекеттердің жүйесін де импортқа шығару орасан зор қаражатты талап етері сөзсіз. Жалпы, халықаралық ынтымақтастық аясында ұлттық мүддені келесі үш қағидатқа сүйене отырып жасаған дұрыс болар еді. Экономикалық теория тұрғысынан осы мәселені қарастырсақ, адамзат тарихында ерекше із қалдырған экономистердің ілімдеріне тоқталуымыз қажет-ақ. Тізбектеп көрелік. Біріншісі – XVIII ғасырда «Халықтар байлығы» кітабымен адамзатты дүр сілкіндірген ағылшын классикалық саяси экономиясының ең белді өкілі Адам Смит. Ол қоғамдық еңбек бөлісі қағидасын зерттей келе абсолютті артықшылық деген ұғым енгізген. Халықаралық еңбек бөлісінде абсолютті артықшылыққа ие болған ел басқа мемлекеттер өндіре алмайтын ерекше мүмкіндіктерді иемденеді. Мысалы, Үндістан – шай, Бразилия – кофе, Гаваи – банан деген сияқты. Абсолютті артықшылықты қолданған ел өзіне тән ерекше өнімдерін экспортқа шығару арқылы экономикасын өркендетеді. Екінші, ойшыл экономист, ағылшын классигі Давид Рикардо салыстырмалы артықшылық теориясын ұсынған болатын. Бұл теория бір өнімді бірнеше ел өндіру мүмкіндігіне ие болса да, ішіндегі бір елдің өнімінің сапасы мен тиімділігі анағұрлым артық болуы мүмкін, сондықтан да, басқа елдер осы өнімді өндіруді қысқартып, басқа тиімдірек өнімді өндіріп, өзара саудаға түссе, жалпы өнім қосындысы анағұрлым көп болатынын дәлелдеп жаһанданудың негізін салды. Үшіншісі, XX ғасырдың 80-жылдарында өз қағидатын жария еткен экономист Майкл Портер адамзатқа бәсекелестік идеясын көлденең тартты. Оның пайымдауынша, бүгінгі күні табиғи географиялық факторларға сүйенетін абсолютті және салыстырмалы артықшылықтардан гөрі білім, ғылым және инновацияларға негізделген бәсекелестік артықшылығы айрықша рөлге ие болды. Біздің пайымдауымыз бойынша, сыртқы саудаға, халықаралық еңбек бөлісіндегі өзіміздің абсолютті, салыстырмалы және бәсекелестік артықшылықтарымызды бетке ұстап, араласқанымыз және өз орнымызды тапқанымыз абзал. Экспорттық мүмкіндігімізді екшей келгенде, сыртқы экономикалық әлеуетімізді арттыру үшін елдік мүддеміздің ескерілгені де ұлтымыздың ұпайын түгендей түседі.
Жангелді ШЫМШЫҚОВ,
экономика ғылымдарының кандидаты
