Кәсіптік білім беру тетігі

Кәсіптік білім нәсібіңді табудың төте жолы екенін нарық заманы көзге көрсетіп, көңілге қондырды. Сондықтан, кәсіптік білім елімізде өрісін кеңейтіп келеді. Мыңдаған жасты бизнес-ортаға бейімдеу ісі қарқынды даму үстінде. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұзақ мерзімге арнаған «Қазақстан-2050» Страте­гия­сында Үшінші индустриялық революция туралы айтқан еді. Одан кейін «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында кәсіптік білімге жасалатын нақты қадамдарды атағаны белгілі. «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты өт­кен жылғы Жолдауында: «Мен 2017 жылдан бастап жаңа жоба – «Баршаға арналған тегін кәсіптік техникалық білім» бағдарламасы басталатынын жариялаймын. Үкіметке оны жасауға кірісуді тапсырамын. Қазақстандық жас азаматтар! Білімді, еңбекқор, бастамашыл, белсенді болуға қазірден бастап дағдыланыңдар. Жұмыс пен сұраныс бар өңірге батыл барыңдар. Шеберліктің шыңына жете білсеңдер, ма­мандықтың бәрі жақсы. Қазір техникалық мамандықтардың, ғылым мен инновациялардың күні туған заман... Кезінде мен де жұмысшы киімін киюден бастадым, домна пеші от жалынының жанында тұрдым», деп алдағы атқарылуға тиіс жұмысты өз өмірімен ұштастыра отырып айтқан еді. Енді міне, Мемлекет басшысы экономиканы технология жетістігімен жетілдіру, «Цифр­лы Қазақстан» бағдар­ламасын әзірлеуді жаңа Жол­дауында міндеттеп отыр. Бұл – Отанымыздың дәулетіне қарай, сәулетін де арттыру еліміздің үшінші жаңғыруы болып, бәсе­кеге қабілеті бойынша өзге ел­дер­мен иық тірестіруге жеткі­зетін жоба. Кәсібіңді табуға жол ашатын кәсіптік білімнің орны ерекше. Бұл салада да халықаралық, ба­тыстық реформалар жасалмай қойылған жоқ. Ана бір жылдары ұзағынан оқып, мамандық алсам мұратыма жетем деген арманның көкжиегі қазір күңгірттене бас­тады. Қанша қатырма қағазды арқалағаныңмен, жұмысқа орналасу қиын соғатыны екінің біріне түсінікті болуда. Есесіне қысқа мерзімде теория мен тәжірибені ұштастыра оқып, қажетті маман болып шықсаң, «аузың аққа» тиетінін ұға бастадық. Әсіресе, жастар жағы кәсіптік білімге бет бұруда. Бұрын бұған өзге этнос өкілдері барып жататын еді. Сәнді ғимараттың ішінде отырып, салтанатпен жүріп, мол табыс табам дегендердің көбі осы күндері ойлана бастады. Кәсіптік білімге ұлт балаларының ұм­тылуы қуантады. Тегін кәсіп­тік-техникалық білім беруді енг­ізу мәселелері бойын­ша Премьер-Министр орынба­сары­­ның төрағалығымен жұ­мыс тобы құрылған еді. Оның құрамына Парламент Сенаты мен Мәжілісінің депутаттары, мүдделі мемлекеттік және жергілікті атқарушы орган­дардың, «Атамекен» ұлттық кәсіп­керлер палатасының басшылары, жұмыс берушілер, білім саласының қызметкерлері кірген болатын. Сондай-ақ, Пре­зиденттің 2016 жылғы 9 қыркүйектегі Үкімет отырысында кәсіпкерлікті дамыту тап­сырмасына сәйкес, Ұлттық экономика министрлігінде жаппай оқыту, кәсіпкерлік, жұмыс­пен қамту бойынша жұмыс тобы құрылғаны мәлім. Бүгінде кәсіптік даярлықты, оқытуды және азаматтарды қайта даярлау­ды қаржыландыру шығыстары айқындалу үстінде. Республика колледждерінде кадрларды даярлауға, 9, 11-сынып бітіру­шілерінің жұмысқа орналасуы­на, мемлекеттік білім беру тапсырысын қалыптастыру мен орналастыруға, өңірлер бойынша еңбек нарығының сұранысына талдау жүргізілген. Кадрларды даярлау және қайта даярлау 909 оқыту ұйымының базасында, оның ішінде 807 колледжде, 29 оқу-өндірістік комбина­тында (ОӨК), 58 оқыту орталығында (ОО), әс­кери-техникалық мектеп­тің 15 филиалында (ӘТМ) іске асырылуда. Кадрларды даярлау және қайта даярлау бойынша барлық ұйымдардың жобалық қуаттылығы 570,3 мың орынды құрайды. Білім алушылардың колледж­дер­дегі контингенті 498,9 мың, ОӨК-те 20 мың, ОО-да 1 мың­нан астам, ӘТМ-да – 1 мың адамды құрайды. Кадрларды даярлау 183 мамандық, 463 біліктілік бойынша мемлекеттік тапсырыс және ақылы негізде жүргізіледі. Колледждерде жалпы білім беру тапсырысы бойынша 242,3 мың адам, ақылы негізде 256,6 мың адам оқиды. Жұмысшы мамандықтарында 97,7 мың адам, орта буын мамандықтарында 401,2 мың адам білім алуда. Жыл сайынғы колледждерге қабылдау 141,9 мың адамға жетіп, оның ішінде 82,6 мың талапкер мемлекеттік білім беру тапсырысы негізінде, 59,3 мыңы ақылы негізде оқуда. Ал 9, 11-сынып түлектерінің жұ­мысқа орналасуын талда­ған мәлімет нәтижесіне үңіл­сек, 136 мың үміткердің жоға­ры сыныптардағы оқуын жалғас­тыратынын, жоғары оқу орындарына 73 мың түлектің қабылданатынын, колледждерге 117,5 мың талапкердің баратынын, 0,5 мың азаматтың әскерге шақырылатынын, 16,6 мың адам­ның біліктіліксіз жұмысқа тұратынын, 4,8 мың адамның жұмысқа тұрмайтынын көрсетті. Статистика комитетімен бірге жұмыссыз жастар бойынша талдау жүргізілген. 2016 жылғы 2 тоқсандағы жағдай бойынша республикамызда 15 пен 45 жас аралығындағы жұмыссыз және өзін өзі жұмыспен қамтыған азаматтардың ішінен біліктілігі жоқтардың саны 587,2 мың азаматты құраған. Елбасы тапсырмасын орын­дауда қандай мәселелер бар дегенді ой елегінен өткізер бол­сақ, бірінші, колледж­дердегі жұ­мысшы жастар маман­ды­ғында оқитындар 19,6% пайызды құрайды. Бұл еңбек нары­ғының сұранысына сәйкес келмей­тіні ақиқат. Екінші, жалпы контингенттің 52 пайызы ақылы негізде білім алуда. Сонымен бірге, жыл сайын қаржылық қиындықтарға байланысты 5 мыңға жуық студент оқудан шығып қалады. Бұл да ойлануға тұрарлық жағдай. Үшін­ші, 13,5 мың талапкерді жатақханамен қамту қажеттігі туындауда. Төртінші, жалпы білім беретін мектептердің 9, 11-сыныптары түлектерінің ішінде 21 мың адам біліктіліксіз қалып отыр (олардың ішінде 16,2 мың адам біліктіліксіз болса да жұмысқа тұрады, 4,8 мыңы жұмыссыз қалады). Бесінші, 15-45 жас аралығындағы жұмыс­сыздар мен өзін өзі жұмыспен қамтығандардың 587,2 мы­ңы­ның біліктіліктері жоқ. Ал­тыншы, 15 мыңнан астам адам колледждерден, 40 мың адам жоғары оқу орындарынан қол үзе­тіні тағы бар. Жетінші, мек­теп, колледж, жоғары оқу орнын бітірушілердің мониторингі нақтылана қой­маған. Жоғарыдағы кейбір мәселелердің салдары, оқудың ақылы болуы, жұмысшы мамандардың тартымсыздығы, жұмыссыз және жұмыспен қамтылмаған азаматтарды оқуға бейімдеу тетіктерінің әлсіздігі күн тәртібінде тұр. Осыны шешу үшін не істеуге болады, қандай тетіктерді іске асыруымыз керек? Бірінші тетік, барлық ниет білдірушілерді бірінші кезекте тегін жұмысшы мамандығымен қамтамасыз ету. Бұл тетік «Білім туралы» заңның 8-бабына сәйкес жұмыс істеуі тиіс. 2017 жылы бұл санаттың болжамды саны 40 мың адамды құрайды. Оларды даярлау үшін жергілікті бюджеттен қаржы қарастырылған, колледждер ин­фра­құрылымы да жеткілікті. Бұл бағыттағы стратегия­лық мақсат жұмысшы маман­дықтарының даярлығын арттыру. Ол үшін мектеп оқушылары арасында кәсіптік бағдарды жандандыру, жоғары біліммен біріктірілген модульдік бағдар­ламаларды енгізу, жұмысшы мамандықтары бойынша оқитын студенттерді ыстық тамақпен қамтамасыз ету ойластырылуда. Бұған қоса 2020 жылға дейін жұмысшы мамандықтары бойын­ша даярлықты 136 мың адамға дейін арттыру көзделген. Осы санат үшін ыстық тамақ ұйымдастыруға 13,4 млрд теңге қажет көрінеді. Екінші тетік, экономика және құқық мамандықтарын есепке алмағанда, орта буын ма­мандықтарын алуға барлық ниет білдіргендерді тегін даярлықтан өткізу. Бұл санаттың болжамды саны 105 мың адам, оның ішінде 40 мың адам жергілікті бюджет есебінен мемлекеттік тапсырыспен қамтылады. Қалған 65 мың адамды тегін оқыту үшін 10,6 млрд теңге қажет (бір маманды даярлаудың құны 366 мың теңге тұрады). Оқыту қазіргі колледждер базасында ұйымдастырылады. Үшінші тетік, мерзімі 1 айдан 6 айға дейінгі курстық даярлықта барлық талап білдірушілерді оқыту. Бұл санаттың болжам­ды саны 28 жасқа дейінгі жұмыс­сыздар, өзін өзі жұмыспен қам­тығандар және колледж бен жоғары оқу орындарынан шығып қалғандар есебінен 642 мың адамды құрайды. Ұлттық кәсіпкерлер пала­тасымен бірлесіп барлық экономика салалары бойынша қысқа мерзімді модульдік бағ­дарламалар әзірленбек. Оқыту мер­зімі біліктіліктің күр­делі­лігіне қарай қойылады. Сонымен қатар, жұмыспен қамтылмаған жастарды Қор­ғаныс министрлігі арқылы әскери-техникалық мектептер базасында әзірліктен өткізіп, әскери билет берумен қоса 35 мамандық бойынша әскери-техникалық мамандықтар алуға тарту. Ол үшін ӘТМ қажетті материалдық-техникалық және кадрлық қамтамасыз етілген. Мектеп бітірген соң жұмыс­пен қамтылмаған жастар санын азайту мақсатында қазіргі ОӨК базасында, сонымен қатар, колледждер базасында жоғары сынып оқушыларын жұмысшы біліктіліктерімен қамту жоспарлануда. Қазіргі уақытта респуб­ликада 20 мыңнан астам мектеп оқушылары 29 ОӨК білім алады. Оқу аяқталғаннан кейін мемлекеттік үлгідегі куәлік бе­ріледі. Еңбек кодексінің 32-ба­бына сәйкес бұл құжат еңбек шар­тын жасау үшін негіз болып табылады. Сонымен бірге, алда айт­қан жобаға қатысушылар саны­ның артуына байланысты әрқай­сысы 200 орынға арналған 79 жатақхана құрылысы қажет. Бұл мақсаттарға жыл сайын 14,5 млрд теңге керек. Жалпы, жобаны жүзеге асыру үшін 2017 жылға 36,5 млрд теңге қажет болып тұр. Осы арада сол жобаға қатысу үшін мақсатты топтар анықталуы тиіс. Тегін кәсіптік-техникалық білім алу үшін нақты іс белгілеу ойластырылуда. Ол, біріншіден, жалпы білім беретін мектептердің 9, 11 сынып бітірушілерін, екіншіден, негізгі және жалпы орта білімі бар азаматтар, үшіншіден, жұмысшы біліктіліктері жоқ 28 жасқа дейінгі жұмыссыз жастар, төртіншіден, колледж­дер мен жоғары оқу орындарынан шығып қалғандар, бесіншіден, жобаны енгізу үшін нормативтік құқықтық базаны жетілдіру, алтыншыдан, жұмыспен қамтылмаған және біліктіліктері жоқ жастардың біліктілігін арттыру мақсатында «Жұмыспен қамтудың жол картасы-2020» бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, жетіншіден, жастардың білім алуы, жұмыспен қамтылуы және жұмысқа орналасуының мониторингін әзірлеп, оны іске қосу, сегізіншіден, мүдделі мем­лекеттік, жергілікті атқару­шы органдармен, ТжКБ директорлар корпусымен жобаны іске асыру тетіктерін кеңінен тал­қылау, тағы басқа мәселелер жүйелі атқарылуы керек. Сонда ғана Елбасы Жолдауында көрсетілген колледждерде тегін білім беріп, білікті маман дайындау жұмысы мүлтіксіз жүзеге асатын болады. Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан»