Дұрыс жолмен келе жатырмыз
Біз еліміз өміріндегі тарихи оқиғаның қатысушысы болып отырмыз. Осыған орай конституциялық реформалармен байланысты саяси процестердің қазақстандық кейбір ерекшеліктеріне тоқтала кетсем деймін. Ең алдымен, бұл – оның дәйектілігі. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев елді одан әрі демократияландыру алдағы реформалардың басты бағыты екенін атап өтті. Елбасының бастамасы бойынша Парламент Конституцияға басқарудың президенттік нысанын сақтай келе, өкілеттіктердің біраз бөлігін Парламент пен Үкіметке бере отырып, өзгерістер енгізілді. Екіншіден, Парламент шешімінің Қазақстан халқымен тікелей байланысы. Конституциялық реформа туралы Елбасының бастамасынан кейін белгілі уақыт аралығында мемлекеттің әрбір азаматына алдағы реформаның мағынасы мен мазмұны бойынша өз ұсыныстары мен ескертулерін беру мүмкіндігі болды. Үшіншіден, бұл – әлемнің саяси тарихында өте сирек кездесетін қадам. Елбасы Парламенттің рөлін және мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырудағы Үкіметтің жауаптылығын арттыруға бағытталған бұл реформаны дер кезінде қолға алды. Бұл арада Мемлекет басшысының өз еркімен өзінің кейбір өкілеттіктерін Парламент пен Үкіметке бергенін ерекше айтуымыз керек. Бұл факторлардың барлығы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жаһандық деңгейдегі Көшбасшы екендігін және еліміздің демократия жолымен келе жатқандығын көрсетеді. Ақан БИЖАНОВ, Парламент Сенатының депутатыЖауапкершілік артады
Мемлекет басшысының конституциялық реформа жасау туралы айтқан ұсынысы жалпыхалықтық сараптаудан өтіп, баршаның ойынан шықты. Елбасының бұл ұсынысы ел басқарудағы демократиялық бағытты ұстануды көздейді. Қазіргі таңдағы ел басқарудағы демократия қағидаларын ұстану жалпы әлем дамуындағы дұрыс бағыт екені даусыз. Сондықтан Президент Жолдауларында, стратегиялық құжаттарда ол туралы жан-жақты айтылған болатын. Сол ұсыныстар Парламентте қызу талқыланды. Бүгінгі таңда Президенттің «Қазақстан-2050» Стратегиясында әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына ену туралы алға қойған тапсырмасы бар. Ол үшін елімізде басқарудың тиімді жүйесін жетілдіру керек. Бұл жерде Президент Парламент пен Үкіметке қосымша өкілеттіктер бере отырып, жауапкершілігін арттыруды көздеген еді. Үкімет елдегі экономикалық жағдайды мойнына алып, соны ойдағыдай жүргізеді және оның дұрыс жүзеге асуына жауапкершілігі арта түседі. Заң шығару мәселесіне келгенде, Парламенттің деңгейі, оның жауапкершілігі көтеріледі, Парламент пен Үкімет арасындағы байланыс жүйелі қалыпқа түседі. Парламент ендігі жерде елдегі экономикалық жағдайды Үкіметтен сұрай алады. Яғни, Парламент пен Үкіметтің бірлесе атқаратын жұмысы үйлесімді болады, екі орталық орган ұйымшылдықпен жұмыс өнегесін көрсетеді деген сенім бар. Өзгерістерді халықтың түсініп, қолдағанына біз де ризамыз. Бақтыбай ШЕЛПЕКОВ, Парламент Сенатының депутатыОртақ мүддеге сай өзгеріс
«Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы Парламент палаталарының бірлескен отырысында екінші оқылымда мақұлданды. Онда ел талқысынан өткен, жұмыс тобы егжей-тегжейлі қарастырған мәселелер басты назарда болды. Жалпы, елімізде қолға алынған бұл конституциялық реформалар мықты президенттік билікті сақтай отырып, халықтық билікті күшейту, Парламент пен Үкіметтің жауапкершілігін арттыру екендігі белгілі. Осы орайда біздің Конституциямыз уақыт сұранысына сай болуы тиіс. Мәселен, 41-баптың 2-тармағына елдің президенттігінен үміткерлер үшін жоғары білімінің болуын оларға қойылатын талаптардың бірі ретінде белгілеуге қатысты өзгеріс енгізіледі. Сондай-ақ, халықаралық келісімшарттар бойынша да бірқатар толықтырулар ұсынылды. Сонымен қатар, Президенттің ұсынуымен еліміздегі Адам құқықтары жөніндегі уәкілді бес жыл мерзімге қызметке сайлауды және оны қызметінен босатуды Парламент Сенатының ерекше қарауына жатқызу мәселесі Ата Заңда көзделмек. Бұл Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтын конституциялық тұрғыда бекітуді, Негізгі Заңның 1-бабында бекітілген адам мен азаматтың құқықтарының басымдығын ең жоғары мемлекеттік деңгейде тануды білдіреді. Анар ЖАЙЫЛҒАНОВА, Парламент Мәжілісінің депутатыТереземізді теңестіре түседі
Мемлекет басшысы ұсынған конституциялық реформа еліміздің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының жаңа сатысына, жаңа кезеңіне аяқ басқалы тұрғанын көрсетеді. Парламент палаталарының бірлескен отырысында «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңның жобасы екінші оқылымда қабылдануы елімізді халықаралық тұрғыда дәреже-деңгейін көтерді деуге толық негіз бар. Осылайша, конституциялық реформа идеясына ұйысу арқылы Қазақстан қоғамдық қатынастардың дамуына қарай кезең-кезеңмен ілгері басуда. Сонымен қатар, Елбасы ұсынған конституциялық реформаның негізгі мәні мемлекеттік билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу тәртібі де тиянақталып, кемелді келешекке жетелейтін батыл шешімдер қабылданды деп санаймын. Әсіресе, ел азаматтарының еркіндігі мен бостандығының құқықтық тұрғыда қорғалуына елеулі үлес қосатын маңызы зор ұсыныстар көптің көңілінен шықты. Тіпті, адам құқын қорғау жөніндегі Париж келісімі негіздеріне сай келетін талап-тілектер заңнамалық тұрғыда бекітілді әрі мұндай қадамдар халықаралық сарапшылар қауымынан қолдау табады деген сенімдемін. Бұған қоса, конституциялық бақылау жүйесін нығайта отырып, тәуелсіздігіміздің, ел мен жердің біртұтастығына конституциялық деңгейде берілетін кепілдік тағы да бекемдене түсті. Бұлар – еліміз үшін аса маңызды мәселелер. Светлана БЫЧКОВА, Парламент Мәжілісінің депутатыДемократиялық эволюция жемісі
Жалпы, бізде Конституцияға бұған дейін үш рет өзгерістер енгізілген болатын. Бірінші өзгерістер 1998 жылы енгізілсе, екінші өзгерістер 2007 жылы, үшінші өзгерістер 2011 жылы енгізілді. Ал осы жолы Конституцияға төртінші рет өзгерістер енгізіліп отыр. Неге Конституцияға өзгерістер енгізілді деген жалпы сұрақ туады. Оның себебі – қоғам үнемі жаңару үстінде. 1995 жылы Конституция қабылданған кездегі вертикальді президенттік биліктің күшейтілуі Қазақстан үшін аса үлкен қажеттілік болды. Экономикалық, қаржылық, құрылыс мәселелері сияқты көптеген өзекті мәселелерді тез арада шешу қажет еді. Сондықтан да, өтпелі, яғни транзитті кезеңде жылдам, тиімді вертикальдік биліктің, атқарушы биліктің рөлін атқару заңды болды. Енді қазір қоғам біртіндеп демократияланып келе жатыр. Ал демократиялық жүйе неге керек десеңіз, бұрынғы қатаң әкімшілдік-әміршілдік вертикальді басқару жүйесі қазір кей жағдайда жұмыс істемейді. Өйткені, Қазақстан қоғамы демократиялық бостандықтарға зәру бола бастады. Жалпы, либералдық қоғамда адамға қажетті бостандықтар, әсіресе, экономикалық бостандық күшті болуы керек. Ал әкімшілдік жүйе күшті болып тұрғанда экономикалық бостандықтардың дамуына бөгет жасайды. Сондықтан, әкімшілдік жүйені неғұрлым әлсіретіп, солғұрлым Парламенттің рөлін арттыру қажет еді. Жергілікті атқарушы биліктің, басқа да барлық биліктің рөлін күшейте берсе, қоғам дамымай қалады. Сол үшін де қазір парламентаризмнің рөлі күшейтілді. Парламент атқарушы билікті үнемі назарда ұстап, оның әрбір ісін бақылап отыруы керек. Себебі, жемқорлық сияқты түрлі жағымсыз құбылыстар осы әкімшілік жүйеде көп болады. Қазір әлемдегі дамыған озық мемлекеттердің барлығының саяси жүйесі – демократиялық жүйе. Себебі, демократиялық жүйе экономикалық бостандықтарға жол ашады. Бұл әлемдік тәжірибе, әлемдік үрдіс. Егер біз әлемдік бәсекеге қабілетті дамыған елдерден артта қалғымыз келмесе, шын мәнінде, демократиялық жүйеге көшуіміз керек. Мысалы, әлемде 194 тәуелсіз мемлекет болса, соның 150-ге жуығы демократиялық саяси жүйені таңдап алған. Бұл бекерден бекер емес. Қазақстан әлемдік демократияландырудың үшінші толқынына қосылып отыр. Жалпы, демократияландыру толқындары ХІХ ғасырдың бас кезінен-ақ басталған. Сондықтан, өзімізді АҚШ, Германия, Франция, Италия, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты дамыған мемлекеттер қатарынан көргіміз келгендіктен де, саяси жүйені демократияландыру қажеттігі туындады. Адам бостандықта болмай, материалдық байлық келмейді. Азаматтардың саяси бостандығының, көзқарас бостандығының болуы түптің-түбінде адамның экономикалық бостандығына жол ашады екен. Ал экономикалық бостандық адамның тиімді еңбек етуіне, байлық жасауына жол ашады. Қоғамның неғұрлым әділетті бола түсуіне жол ашады. Парламент палаталарының бірлескен отырысында қабылданған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы бойынша енді әрбір бағдарлама үшін Үкімет өзі жауап беріп, оларды тікелей өзі іске асырмақ. Егер сол мемлекеттік бағдарлама іске аспай жатса, Үкімет мүшелері жауапты болмақ. Ондай бағдарламаларды жүзеге асырмаған Үкімет мүшесін Парламент үштен бір дауыспен қызметтен алу туралы Президентке ұсыныс та бере алады. Бұрын Парламентте ондай құқық болмайтын. Ал үштен екі дауыспен оны Үкіметтен шығарып тастауға дейін Президентке ұсыныс айта алады. Осының барлығы Үкіметтің Парламент алдындағы жауапкершілігін күшейте түспек. Міне, Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар қоғамды демократияландыруға, қоғамдағы өмірдің бүгінгі ағымына сай Қазақстан қоғамын құруға көмектесетіні даусыз. Сондықтан, біз осындай қазақстандық демократиялық эволюцияны қуаттауға тиіспіз. Сайын БОРБАСОВ, саяси ғылымдар докторы, профессор АЛМАТЫ