Қатал тағдыр, қайсар ғалым

Көрнекті әдебиеттанушы Мұратбек Бөжеевтің туғанына 100 жыл толуына арналған еске алу жиыны өтті Осы бір үлкен ғалым өмірде қандай қарапайым болса, көзі кеткен соң да сондай бір елеусіздік күйге ұшырағандай екен. Төрт атадан қосылатын туыс­қа­ны Мұхтар Мағауин «Менің ата­ларым» атты өмірбаянға қо­сымша деректерінде: «Мұратбек ағам ...екі дүниенің сұмдығын бірдей көрсе де, оның ішінде он алты жыл концлагерьде отырса да бейкүнә балалықтан, пәруай­сыз аңғалдықтан арылмаған өз­геше кісі еді. Бәлкім, ит қапастан сонысы алып шыққан шығар», деп жазады. М.Әуезов мұражай-үйінде бол­ған атаулы кеште XVIII, XIX ғасырлар мен ХХ ғасырдың ба­сындағы қазақ әдебиетін зерттеу ісіне үлкен үлес қосқан көрнекті ғалым, филология ғылым­да­ры­ның докторы Мұратбек Бөже­ев­тің қиын тағдыры мен ғылым­дағы қайсар жанкештілігіне біршама қаныққандай болдық. Әлем­дік банктердің бірінде қыз­мет істейтін үлкен қызы Гүлбаршын осы шараға Вашингтоннан ар­найы келіпті. Бірнеше жыл бұ­рын «Хабар» телеарнасында та­быспен жүрген «Тоғысқан тағ­дыр­лар» атты телехикая автор­ларының бірі, кіші қызы Ай­бар­шаның әкесі туралы түсірген деректі фильмі таныстырылды. Тағы да М.Мағауинге жүгін­сек, болашақ ғалымның әкесі Бөжей Мыңғатұлы ХІХ ғасыр соңында Томск университетінің дәрігерлік институтын бітірген, көзі ашық зиялыларымыздың бірі. Абайды емдеген! Алаш ар­ыс­тары Әлихан, Міржақыптармен сыйлас болған. Ақыры 30-жылы кәмпескеге ілініп, түрмеге қа­мал­ған, кейіннен қайтыс болған. Бұл кезде Мұратбек Саратов уни­верситетінде оқып жүреді. Әуелде бастауыш білім алып, содан соң Семейдегі мұғалімдер семинариясын бітірген. Аз ғана уақыт Қарқаралыда ұстаздық еткен. Осы шамада қазақ ән-күйлерін жинаушы атақты Затаевичпен жүздеседі. Дегдар ғұла­маның Мұратбек Бөжеев туралы айтқан: «Жігерлі, парасатты жас жігіт маған көп көмек көрсетті, бұл іске таныстарын, шәкірт­те­рін де жұмылдырды», деген іл­ти­патты сөзі сақталған. Әдебиет тарихының білгірі ту­ралы М.Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты Абайтану және жаңа дәуір әдебиеті бөлімінің меңгерушісі Серікқазы Қорабай мазмұнды баяндама жа­сады. Саратовтан соң Мұратбек Бөжеев Москваның педагоги­ка­лық институтын, сондағы Тарих, философия және әдебиет инсти­ту­тының аспирантурасын тәмам­дайды. Сонда И.Гончаровтың «Об­ломов» романы бойынша кан­­дидаттық диссертация қор­ғай­ын деп тұрған жерінен оқы­мысты мамандар жетпей жатыр деген шұғыл талаппен Қазақ­стан­ға, Ал­матыға қайтарылады. ҚазПИ мен Қазақ университетінде ұстаз­дық ете жүріп, Мұхтар Әуезовпен бірге Абайдың 1940 жылы шық­қан екі томдық шы­ғармалар жи­нағын дайындауға қатысады. 1942 жылы жас ғалым тағы да кандидаттық диссертация қор­ғау қарсаңында жаламен жазық­сыз айыпталып, ұзақ жылдар ста­­линдік лагерьде қамауда бо­ла­ды. Талқыға мойымаған, рухын жо­ғалтпаған қайсар ғалым айдау­дан келе сала ғылым жолына қайта түседі. Бұрынғы өз шәкірті Қа­жым Жұмалиев академик бо­лып жүргенде, бұл кіші ғылыми қыз­меткер еді. Соған қарамас­тан, әдебиеттану ісінде ұлан-ғай­ыр іс тындырады. М.Әуезов­тің әдеби-мемориалдық музейін ұйымдас­тырушылардың бірі бо­лады, кейін ұлы жазушының 12 томдық шығармалар жинағын дайындап, ғылыми түсініктерін жазуға қа­тысады. Содан 1980 жылы ақтық демі біткенше М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер инсти­тутында еңбек етеді. Қажымай-талмай кандидат­ты­ғын да, түрлі қиыншылықтармен докторлы­ғын да қорғайды. Ғалымның араб әрпімен жа­зылған қолжазбаларын айна­лым­ға қосуда үлкен жұмыстар жүр­гіз­гені, Бұқар жырау, Мұрат, Шор­танбай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, М.Қалтаев, Н.Наушабаев сияқты бұрын айтылмай келген ақындар есімін ашқаны, Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларын бас­паға дайындағаны, іргелі ғы­лыми зерттеулерімен қазақ әде­биеттану ғылымын байытқаны осы кеште жоғары бағаланды. М.Бөжеев Абай шығарма­шылы­ғын зерттеушілердің бірі болып, Абайдың ақындық айналасы ту­ралы алғаш іргелі еңбек жазған. Сондай-ақ «ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті дамуының идея­лық-көркемдік ерекшеліктері» та­қырыбындағы докторлық мо­но­графиясы аса құнды еңбек бо­лып табылады. Ғалымның осын­дай мұралары келешекте жарық көруге, тәуелсіз елдің әдебиет­та­ну ғылымына әлде де болса қыз­мет етуге сұранғандай. Өнер қайраткері Бекен Жы­лысбаев, сатирик ақын Мыңбай Рәш, әдебиет ақсақалы Тұрсын­бек Кәкішев және т.б. қайсар дарын Мұратбек Бөжеев туралы естелік әңгімелерін айтып, оның елеулі шығармашылығы хақын­да­ғы пай­ымды ойларын ортаға салды. «Ұлттық әдебиеттану ғылы­мын­да елеулі із қалдырған Мұ­рат­бек Бөжеев сияқты зиялы тұл­­ғаны біліп-бағалағанымыз жөн. Бұл ең алдымен халқымыз үшін, келешек ұрпақ үшін қажет» деген баяндамашы Серікқазы Қо­рабай ойын біз де құба-құп көрдік. Қорғанбек АМАНЖОЛ. ––––––––––––– Суреттерді түсірген Берсінбек СӘРСЕНОВ. Алматы.