– Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Әзербайжан Республикасына жоспарланып отырған ресми сапарының негізгі мақсаттары мен көздеп отырған міндеттері қандай және бұл сапар осыған дейін өткен сапарлардан несімен ерекшеленеді?
– Біріншіден, бұл жолғы ресми сапар Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан Республикасы арасында орнатылған дипломатиялық қарым-қатынастардың 25 жылдығы аясында өтіп отыр.
Екіншіден, мұндай жоғары деңгейдегі кездесуді екі тарап аса күтіп отыр деуге болар еді. Өйткені, біздің Мемлекет басшысының осыған дейін Әзербайжан Республикасына жасаған ресми сапары 2009 жылы өткен болатын. Әрине, осы уақыт аралығында екі ел басшылары бірнеше рет көпжақты форматтардағы халықаралық іс-шараларда кездесіп жүрді. Осылайша, 2013 жылғы тамыз айында Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Габала қаласында өткен Түркі кеңесі Мемлекет басшыларының ІІІ Саммитіне қатысу мақсатында Әзербайжанда сапармен болды. Өз кезегінде, Ильхам Гейдарұлы Алиев 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту аясында Астанада болып, Бурабайда өткен ТМД Мемлекет басшылары Кеңесінің кезекті отырысына қатысты.
Үшіншіден, ғаламдық саяси және экономикалық тұрақсыздық жағдайында өткелі отырған сапардың аймақтық геосаяси және геоэкономикалық маңызы арта түспек. Әрине, Қазақстан мен Әзербайжанды тек туыстас қарым-қатынастар байланыстырып тұрған жоқ, біздің сауда-экономикалық қатынастарымыз да өзара тиімді дамып келеді.
Төртіншіден, қазіргі заманғы жаһандану кезеңінде біздің стратегиялық әріптестігіміз айтарлықтай өзектілік танытуда. Ең алдымен бұл біздің елдеріміздің транзиттік әлеуетіне қатысты. Себебі, мұндай күрделі ғаламдық қаржы-экономикалық жағдайда халықаралық көліктік-транзиттік саясат жоғары маңызға ие болады. Әзербайжан аумағы арқылы өтетін Кавказ бағыты бізге Еуропа нарығына шығуға жол ашады. Өз кезегінде, Қазақстан Әзербайжан үшін Орталық Азия және Қытай нарығының қақпасын ашады. Біздің елдеріміздің Ұлы Жібек жолы бағытында болуы салдарынан, транзит екі ел ынтымақтастығының маңызды және болашағы бар негізгі компонентіне айналып отыр.
Осылайша, 2015 жылғы 3 тамызда Транскаспийлік халықаралық көлік маршруты (ТХКМ) бойынша «Алят» Баку халықаралық сауда портына Шихэзцы-Достық-Ақтау-Алят бағыты арқылы жүрген алғашқы контейнерлік пойызы келіп жетті. 2015 жылғы қарашада аталған маршрут шеңберінде Ляньюньган-Ыстанбұл бағытында екінші контейнерлік пойыз жөнелтілді. Бұл маршрут бойынша ҚХР-дан Әзербайжанға жүк тасымалдау уақыты небәрі 5 күнді құрады. Баку-Тбилиси-Карс дәлізінің ашылуынан кейін жүктердің Еуропаға жеткізілуі тағы 7 күнді құрайтын болады. Ал теңіз жолы бойынша жүкті Қытайдан Еуропаға жеткізуге 30-35 күн қажет.
Осыдан байқалып отырғандай, бұл бағытқа тек Қазақстан, Әзербайжан және өңір елдері ғана емес, сонымен қатар, Қытай мен Еуропалық одақ та мүдделі.
Мұның барлығы Кавказ дәлізінің қай жағынан да тиімділігін көрсетеді және біздің Әзербайжанмен екіжақты сауда-экономикалық қарым-қатынастарымызды жаңа сапалы деңгейге шығарады.
Статистикалық мәліметтер көрсетіп отырғандай, белгілі қаржы-экономикалық жағдайларға байланысты әлемдік экономиканың барлық дерлік саласындағы тауар айналымдары айтарлықтай әлсірей түсті. Осыған байланысты біз қазіргі таңда ұлттық экономиканы қолдаудың жаңа баламалы жолдарын қарастыруымыз қажет. Сондықтан, біздің елдеріміздің транзиттік әлеуетін дамыту мәселесі – бірінші кезектегі міндет. Болашақта тараптар дәл осы бағытта өзара ықпалдастықты дамытатын болады.
Сонымен қатар, сапар аясында екі ел Көшбасшыларының Бірлескен декларациясы мен бірқатар үкіметаралық Келісімдерге, соның ішінде халықаралық автокөліктік қатынас саласындағы ынтымақтастық жөніндегі келісімге, 1996 жылғы 16 қыркүйектегі табыс пен мүлік салығына қатысты қосарланған салық салу мен салық төлеуден жалтаруды алдын алу жөніндегі Конвенцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Хаттамаға, екі ел сыртқы саяси ведомстволары арасындағы ынтымақтастық бағдарламасына және басқа да құжаттарға қол қояды деп күтілуде.
– Жалпы, екіжақты қарым-қатынастар қалай дамып келеді? Біздің елдеріміз арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықты қалай бағалайсыз?
– Жоғарыда айтып өткенімдей, Әзербайжан біз үшін Кавказ өңіріндегі негізгі саяси және экономикалық әріптес болып табылады. Біз екіжақты қарым-қатынастың ілгері дамуының болашағына сеніммен қараймыз. Бұл жақын қарым-қатынастың негізін Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев пен Әзербайжанның жалпыұлттық Көшбасшысы Г.А.Алиев қалаған. Бүгінде сол қарым-қатынастар қазіргі Әзербайжан Президенті И.Г.Алиевтің тұсында да дамуын жалғастырып келеді.
Осы орайда, тараптар өздерінің сыртқы саяси бастамаларына барынша өзара қолдау көрсетіп отырады. Туыстас мемлекеттің қолдауына ие болған Қазақстанның соңғы бастамаларының ішінде – Әзербайжанның «Астана ЭКСПО-2017» халықаралық мамандандырылған көрмесіне қатысуын растауы, сонымен қатар, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесіне 2017-2018 жылдар аралығында тұрақты емес мүшелікке Қазақстан кандидатурасын қолдауын атап өтуге болады. Біз өз кезегімізде Әлемдік туристік ұйымның Атқарушы кеңесіне мүшелікке Әзербайжан кандидатурасын қолдадық.
2016 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы тауар айналымы 124,38 млн АҚШ долларын құрады, бұл 2015 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 7,9%-ға жоғары. Алдыңғы жылдары бұл көрсеткіштер әлдеқайда жоғары болғанын атап өткен жөн. Аталған жағдай жаппай экономикалық құлдырау мен әлемдік экономикадағы күрделі кезеңнің салдарынан туындап отыр. Алайда, қазіргі кезде тараптар өзара сауда-экономикалық қатынастарды демейтін қосымша ішкі мүмкіндіктерді қарастыруда.
Екі ел арасындағы тауар айналым тізбегі соңғы 10 жылда өзгере қойған жоқ. Қазақстаннан Әзербайжанға жіберілетін экспорттың негізгі бөлігі минералды ресурстар (мұнай мен газ), химиялық шикізаттар, астық, арпа, электржабдықтар еншісінде.
Қазақстанға битум материалдарынан алынған мұнай өнімдері, этилен полимерлері, машиналар мен механизмдерге арналған жинақтаушы құралдар, жинақталған құрылыс конструкциялары, ауылшаруашылық өнімдері импортталады.
Өткен жылдың қараша айында «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ мен «Каспий теңіз кеме шаруашылығы» АҚ Стратегиялық ынтымақтастық жөнінде, ал «KTZ Express Shipping» АҚ пен «ACSC logistics» ЖШҚ бірлескен кәсіпорын құрудың негізгі қағидалары жөнінде келіссе, осыдан бірнеше күн бұрын аталмыш бірлескен кәсіпорынды ашу жөнінде ресми келісімге қол қойылды.
Екіжақты ынтымақтастықтың келесі маңызды бағыты Құрық пен Алят теңіз порттарының жұмыс істеуі болып табылады. 2016 жылдың желтоқсан айында біз Құрық теңіз портында жүк өткізу қуаты шамамен жылына 4 млн тоннаны құрайтын паромдық кешен құрылысын аяқтадық. Ол мұнай өнімдерін, дәнді дақылдарды, химикаттарды, тыңайтқыштарды және басқа да жүктерді қайта тиеуге бағытталып, жүктерді вагондардан түсірмей-ақ қайта тиеуге мүмкіндік беретін болады. Сондай-ақ, портта жүк автокөліктерін қабылдайтын 2 паромдық айлақ салынған.
Осы жылдың 1 наурызында Қазақстан, Әзербайжан және Грузия арасында Алят-Ақтау-Алят және Алят-Құрық-Алят бағыттары бойынша темір жол және паромдар арқылы жүк тасымалдау шарттары келісілді.
Өткен аптада Құрық теңіз портынан Баку халықаралық теңіз сауда портына алғашқы жүк келіп жетті.
Құрық порты Транскаспийлік халықаралық көлік маршрутының желісінде орналасқан. Бұл аталған бағыттағы күннен-күнге артып отырған жүк көлемін өңдеуде аса маңызға ие. Біздің елдеріміз аймағындағы әрі қарай көліктік жобалардың жүзеге асуын ескере отырып, бізге порттарымыз арасындағы өзара ықпалдастықты арттыру қажет, олардың жұмыс тәртібін реттеп, кедендік стандарттар мен басқа да рәсімдерді ортақтандыру мәселесіне назар аударуымыз керек деп санаймыз.
– Қазіргі таңда біздің елдеріміз арасында қандай ортақ жобалар бар?
– Бүгінде Қазақстанда әзербайжандық капиталдың қатысуымен 700-ден аса компания тіркелген. Ал Әзербайжанда қазақстандық капиталдың қатысуымен 60-қа жуық фирма тіркелген.
2007 жылдан бері Баку қаласының аумағында қазақстандық астықты қабылдап алатын және қайта тиейтін Қазақстан-Әзербайжан бірлескен «Баку астық терминалы» ЖШҚ кәсіпорны жұмыс істеп келеді. Кәсіпорынның негізін 15 мың тонна астықты уақытша сақтайтын 5 сүрлеушімен жабдықталған астық терминалы құрайды. Терминалдың өнімділік қуаты сағатына 300 тонна астықты қайта тиеуге жетеді, ал қайта тиеудің жылдық көлемі 500 мың тонна астықты құрайды. Әзербайжанды жоғары сапалы астықпен қамтудан бөлек, Баку терминалы қазақстандық астықты Кавказ және Қара теңіз өңіріне, сондай-ақ ЕО елдеріне реэкспорттауға маңызды үлес қосады.
2014 жылы Елбасымыз ӘР Президенті И.Алиевпен кездесуі барысында Әзербайжаннан Қазақстанға жеміс-көкөністерді тасымалдау көлемін арттыру жөнінде, сондай-ақ Қазақстанның батысында, Ақтау қаласындағы «Ақтау теңіз порты» ЕЭА аумағында ірі логистикалық орталық салу мүмкіндігі туралы мәселе көтерген еді. Әзербайжан тарапы бұл ұсынысты қолдап, Ақтау қаласында «Azersun өндіру және логистика орталығының» құрылысы басталды. Қазіргі уақытта құрылыс жұмыстары толық аяқталды және орталық өз жұмысына кірісті. Бұл біздің еліміздің батыс облыстарын азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін шешуге оң ықпал етері сөзсіз.
– Сіз өз сөзіңізде Әзербайжан «Астана ЭКСПО-2017» көрмесіне қатысады деп айтып өттіңіз. Осы туралы толығырақ айтып берсеңіз?
– Расында да, Әзербайжан ең алғашқылардың бірі болып өзінің «Астана ЭКСПО-2017» Халықаралық мамандандырылған көрмесіне қатысатынын растады. Өткен жылдың желтоқсан айында Әзербайжанның «Астана ЭКСПО-2017» көрмесіне қатысуы туралы Келісімге қол қойылды. Әзербайжан тарапынан Келісімге ӘР Энергетика министрі, Әзербайжан атынан ұлттық секция комиссары болып тағайындалған Натиг Алиев мырза қол қойды.
2017 жылғы 9 шілде көрмедегі Әзербайжан Республикасының ұлттық күні болып белгіленді. Ұйымдастырушылармен жалпы көлемі 403 ш.м. құрайтын көрме павильоны берілді. Қазіргі таңда ұлттық павильонды рәсімдеу мәселесі талқылануда.
2016 жылы «Астана ЭКСПО» Ұлттық компаниясы Әзербайжаннан әлеуетті туристер мен көрме қатысушыларын тарту мақсатында роуд-шоу өткізді. Аталған іс-шарада қатысушылар санының өте жоғары болғанын атап өткім келеді, бұл дегеніміз әзербайжандық турагенттіктер мен туроператорлардың көрмеге деген қызығушылығын көрсетеді әрі Астанаға әзербайжандық туристердің көптеп келуіне мүмкіндік ашады.
– Екіжақты қарым-қатынаста қандай да бір шешімін таппаған мәселелер немесе әлі күнге дейін тиісті назар аударылмай келген салалар бар ма?
– Турасын айтқанда, біздің елдеріміз арасында, әрине, айтарлықтай қарама-қайшылықтар жоқ. Халықаралық күн тәртібінде Қазақстан мен Әзербайжан көзқарастары мен ұстанымдары ұқсас деуге болады. Бұл маңызды ғаламдық мәселелерге де, сондай-ақ аймақтық сипаттағы мәселелерге де қатысты.
Кең ауқымды екіжақты мәселелер Үкіметаралық комиссияның арқасында өз шешімдерін тауып келеді. Дегенмен, өмір бір орнында тұрған жоқ және ара-тұра жекелеген сауда-экономикалық, бизнес сипатындағы мәселелер туындап отырады. Бірақ, айта кету керек, біз оларды уақтылы өзара ұлттық мүдделерімізді ескере отырып шешуге тырысамыз.
Қазақтар мен әзербайжандардың ең алдымен ортақ тамыры, ортақ тарихы бар ғой. Біздің елдеріміздің мәдениеттері өте жақын. Сондықтан да, менің ойымша, бұл мәселеге де өз деңгейінде назар аудару қажет.
2015 жылы елшілік Баку мемлекеттік университетімен бірлесе отырып, Қазақ хандығының 550 жылдығы мен Абай Құнанбаевтың 170 жылдығына арналған халықаралық конференция ұйымдастырды. Іс-шараға Түркі кеңесінің аясындағы ұйымдардың Бас хатшылары, жергілікті зиялы қауым, Әзербайжан Ұлттық ғылым академиясының басшылығы, ӘР Милли Меджилис депутаттары, сондай-ақ Қазақстан, Әзербайжан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркияның белгілі ғалымдары қатысты. Сонымен қатар, Түркі Академиясымен бірлесе отырып, Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған әзербайжан тілінде кітап шығарып, оның тұсаукесерін аталған конференцияда өткіздік.
Сонымен қатар, өткен жылдың екінші жартысында мәдени саладағы маңызды сапарлар орын алды. Мысалы, Әзербайжанда өткен ТҮРКСОЙ Тұрақты кеңесінің 34-ші отырысында Әзербайжанның көне Шеки қаласы Түркі әлемінің 2017 жылғы астанасы эстафетасын қазақстандық Түркістан қаласына берді.
2016 жылдың желтоқсан айында Ұлттық хореография академиясы делегациясының Баку хореографиялық академиясына сапары өтіп, оның нәтижесінде екі ел академиялары арасында ынтымақтастық пен өзара түсіністік жөніндегі Меморандумға қол қойылды.
Ал 2017 жылғы 29 наурызда елшілік пен аталмыш орталық бірлесе отырып, Абайдың ең үздік шығармаларының әзербайжан тіліндегі кітабының тұсаукесерін ұйымдастырды. Әзербайжанда бүкіл түркі әлемінің мақтанышы ретінде сыйлайтын және бағалайтын ұлы Абайдың еңбектері Тәуелсіздік жылдарында алғаш рет әзербайжан тіліне аударылды.
Биыл мамыр айында Қазақстан спортшыларының үлкен делегациясы Әзербайжанда өтетін IV Ислам ойындарына қатыспақ.
Қорыта айтар болсақ, екіжақты саяси-экономикалық, мәдени және т.б. қарым-қатынастарымыз жылдан-жылға арта түсуде.
Әңгімелескен
Арнұр Асқар,
«Егемен Қазақстан»
