– Елші мырза, Қазақстан мен Иран арасында дипломатиялық қатынастардың орнағанына биыл 25 жыл толды. Екі ел арасындағы саяси, экономикалық салалардағы қатынастардың дамуын қалай бағалайсыз?
– Сөзімнің басында мүмкіндікті пайдалана отырып, Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығымен және Иран мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар орнауының 25 жылдығымен барша оқырман қауымды құттықтаймын! Иран – Қазақстанның тәуелсіздігін алғашқылардың қатарында ресми түрде мойындап, саяси қатынас орнатуды жүйелі түрде жолға қойған елдердің бірі. Өткен жылы Иран мен Қазақстан қатынастары екіжақты деңгейде де, өңірлік және халықаралық деңгейде де оң үрдіспен қарқынды түрде дамыды. Дегенмен де, зор әлеуеттің барын ескере отырып, қарым-қатынастар деңгейін арттыра түсетін көптеген салалар бар деп есептейміз.
1992 жылы екі ел арасындағы тауар айналымы бар болғаны 229 мың АҚШ доллары болса, 2015 жылы 2 миллиард долларға дейін өсті. Өткен жылы Тегеранда екі мемлекеттің іскерлік орта өкілдерінің қатысуымен бизнес-форум өтіп, оған 200-ден астам компания қатысты. Жалпы құны 1 миллиард долларды құрайтын 50 келісімге қол қойылды. Бұл құжаттарда геология, металлургия, агроөнеркәсіп кешені, көлік, туризм, логистика, құрылыс материалдарын өндіру сынды салалар қамтылды.
Қазақстан мен Иранның екіжақты қатынастарының белсенді дамуына екі мемлекет басшыларының тікелей ықпалы өте зор. Жоғары лауазымды тұлғалардың жасаған өзара сапарлары екі ел басшыларының қарым-қатынастарды дамытуға деген күш-жігерінің көрінісі. Тараптардың аймақтық және халықаралық көптеген мәселелер бойынша көзқарастары ұқсас. Экономика саласында, соның ішінде ауыл шаруашылығы, тау-кен, қайта өңдеу өнеркәсібі, көлік, транзит және инфрақұрылым сынды түрлі бағыттарды өзара инвестициялау жүзеге асырылды.
– Сіздің Қазақстанға келгеніңізге бірнеше жыл болды. Қандай өңірлерде болдыңыз? Еліміз туралы алған әсерлеріңіз қандай?
– Қазақстанға келгеніме үш жылға жуықтап қалды. Осы уақыт ішінде оңтүстік, орталық, солтүстік пен батыс өңірлеріндегі қалаларға барып көрдім. Облыстардың саяси және экономика салаларындағы жауапты тұлғаларымен кездесу барысында осы өңірлердің әлеуетімен таныстым. Менің түйгенім – Қазақстан мен Иранның мүмкіндіктері мен артықшылықтары бар, соның арқасында бір-бірінің көмегімен өз экономикалық өсу процесін толықтыра алады.
Сонымен қатар, осы өңірлердегі ұлттардың, дін мен тілдің әртүрлілігі мен үшін өте қызықты болды. Қазақстан халқының қонақжайлығы мен толеранттылығын да атап көрсеткен жөн.
– Алдағы уақытта екі ел арасындағы қатынастар қай бағытта дамуы керек деп санайсыз?
– Экономикалық тұрғыдан алғанда, географиялық орналасуы, екі елдің арасындағы көптеген экономикалық жағдайлар мен ортақ ұқсастықтарды ескерсек, Иран мен Қазақстан арасында кең ауқымды ынтымақтастыққа мүмкіндік мол. Солардың қатарында сауда, көлік және транзит саласындағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін шығару мен өңдеу, мал шаруашылығы мен балық шаруашылығы, тау-кен өнеркәсібі, құрылыс пен жол құрылысы, электр стансалары, жаңа энергия көздері, денсаулық сақтау мен туризм салаларындағы ынтымақтастықты айтуға болады.
Иран Қазақстаннан ірі көлемде астық, металл және басқа да тауар экспорттауды жалғастыруға ниетті. Сонымен қатар, фармацевтика, мұнай-химия өнеркәсібі бойынша әріптестік нығая түсуі керек деп ойлаймын.
Екі елдің транзит, сауда және жан-жақты инвестициялық жобаларға қатысуы – Иран мен Қазақстан тауарларын басқа елдердің нарығына шығарудың жолы. Қазақстан – Түрікменстан – Иран бағытындағы темір жол желісі арқылы Қазақстан астығын Оңтүстік Азияға, Африка елдеріне шығару мүмкіндігі кеңейді. Сол сияқты, Батыс Еуропа – Батыс Қытай транзиттік автобанының Иран үшін де маңызы зор. Біз Қазақстан арқылы Қытай, Ресей нарығына жол аштық. Саяси тұрғыдан алып қарағанда, екі мемлекет аймақтық және халықаралық мәселелерде ынтымақтаса алады.
– Ираннан бірқатар экономикалық санкциялардың алынып тасталғаны Қазақстан-Иран сауда, инвестиция қатынастарына оң ықпал ете ме?
– Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі келісім аясында Иранның басқа мемлекеттермен, оның ішінде Орталық Азия мемлекеттерімен өзара ықпалдасуы үшін жаңа жағдайлар жасалды, шектеулер мен санкциялардың кейбірі, сондай-ақ, қарым-қатынастарға ықпал ететін психологиялық ахуал шешілді. Екі мемлекет арасында экономикалық делегациялардың сапарлары жүзеге асты. Барыс-келіс кезінде қол қойылған құжаттардың нәтижесінде көптеген жобалар мен ынтымақтастық ету жолдары ұсынылды. Екі ел азаматтарының барыс-келісінің айтарлықтай ұлғаюы және әуе рейстерінің көбеюі қарым-қатынастардағы жаңа ахуалдан хабар береді.
Әрине, бұл келісімдерді жүзеге асыру екі елдің арасындағы сауда айналымы мен инвестицияларды арттыруға жағдай туғызатын болады.
– Қазақстанның ядролық қаруды таратпау бойынша ұстанымын Тегеран қалай бағалайды?
– Ядролық қару бүкіләлемдік қоғамдастық пен адамзатқа қауіп-қатер болып табылады. Барлық елдер ядролық қаруды таратуды болдырмау және ядролық қарусыздану жолында күш-жігер жұмсауы қажет. Қазақстанның ядролық қаруды таратпау жөніндегі ұстанымын оң бағалаймыз. Бұл ұстаным Қазақстанның ядролық қарудың қатерін түсінетіндігін көрсетеді. Иран мен Қазақстан ядролық қаруды таратпау мен ядролық қарудан азат Таяу Шығысты құруда бірдей бағыт ұстанады, халықаралық қоғамдастықта осы мәселе бойынша ынтымақтастық етуде әрі бір-бірінің бастамаларына қолдау көрсетуде.
– Қазақстан-Иран қатынастарын дамытудағы екі ел Президенттері Нұрсұлтан Назарбаев пен Хасан Руханидің рөліне тоқталып өтсеңіз.
– Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап күні бүгінге дейін екі ел басшыларының көзқарасы өзара құрмет пен достық негізінде қарым-қатынастарды дамытуға бағытталған. Соңғы жылдары екі мемлекет басшыларының арасында өте жақсы қарым-қатынас орнаған. Иран Президентінің 2014 жылдың қыркүйегі мен 2016 жылдың желтоқсанындағы Қазақстанға сапары және де Қазақстан Президентінің 2012 жылдың тамызы, 2014 жылдың желтоқсаны мен 2016 жылдың сәуір айында Иранға жасаған сапарлары екі ел ынтымақтастығындағы бетбұрысты сәт болып, осы сапарлар барысында көптеген құжаттарға қол қойылды.
– Қазақстандағы иран диаспорасының тыныс-тіршілігі туралы не айтасыз? Олардың еліміздегі ахуалға көңілдері тола ма?
– Қазақстанда иран этносының біраз өкілі тұрып жатыр. Ирандықтардың Орталық Азия және Кавказ халықтарымен тығыз тарихи қарым-қатынастарына байланысты, Кеңес Одағы құрылған кезде, шекаралар жабылған уақытта осы өңірде саудамен айналысқан ирандықтардың көбі кері қайтуға келіспеді. Жарияланған құжаттар бойынша 1937-38 жылдары шамамен 2 мыңға тарта ирандық отбасы, яғни 6 мыңнан астам адам Кавказдан Қазақстанға көшіріліпті.
Сондай-ақ, 1947 жылы 600-ден астам ирандық Қазақстанға көшіріледі. Бұл адамдар мен олардың ұрпақтары қазір Қазақстанның басқа да азаматтары сынды осы елдің өркендеп, дамуы үшін еңбек етеді. Олар Иран мен Қазақстанның достық көпірі іспеттес. Екі тілге де жетік, екі елдің де менталитетімен таныс болуына байланысты, олардың екі елдің экономикалық қатынастарында алар орны зор.
– Ирандағы қазақ диаспорасы туралы айтып өтсеңіз.
– 1930-жылдары Қазақстанда орын алған ауыр жағдайларға байланысты, қазақ халқының біршамасы Иранға қоныс аударды. Оларды иран халқы жылы қарсы алды. Олар негізінен Гүлстан провинциясында шоғырланған. Бірнеше ұрпақ ауысқанымен, олар сол бұрынғысынша ұлттық салт-дәстүрін сақтап қалды.
Әрине, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін олардың бір бөлігі тарихи Отанына оралды. Ирандағы қазақ этносы өзге де иран азаматтары сынды бірдей саяси, әлеуметтік және азаматтық құқықтарға ие және өз отандастарымен бірге бейбіт өмір сүріп жатыр. Олардың біразы екі ел арасындағы экономикалық алыс-берістерді дамытуға белсенді үлестерін қосып жүр.
– Қазақстан мен Иранның рухани, мәдени қатынастарының тарихы өте тереңнен басталады. Қазақстанның әдебиетімен танысуға мүмкіндігіңіз болды ма?
– Қазақстанға келген бойда қазақ тілін үйренуге ден қойдым және белгілі деңгейде жетістікке жеттім деуге болады. Әрине, қазақ әдебиетімен танысу үшін қазақша кітаптардың парсы немесе ағылшын тіліндегі аудармаларын оқимын. Газеттегі материалдар мен кітаптардың мазмұнын түсіну үшін қазақ тілінде фильмдер көріп, жаңалықтар тыңдауға тырысамын. Қазақ әдебиетімен және мәдениетімен қысқаша таныстығым арқылы, екі ұлт пен екі мемлекеттің ортақ тұстарын көбірек түсіне бастадым.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Арнұр АСҚАР,
«Егемен Қазақстан»
