Өнердің өзгеше өскіні

Сырдың теңізге құярлығында Аман­өткел деген ауыл бар. Дарияның соңғы атырауында жатқан бұл құтты қоныста Сыр сүлейлерінің бірі атанған ақын  Нұр­туған  Кенжеғұлұлы  бастаған көп­теген  жырау-жыршылар  өмірге келген. Ал осы ауылмен қанаттас Мырзас  ауылының өзінен ер-азаматтардан бөлек 18 жырау қыз шыққан екен. Осындай өнердің өндірдей өлкесі атанған топы­рақ­та дүниеге келген біздің бұл мақа­ламыздың кейіпкері, Қазақстанның ең­бек сіңірген қайраткері, өнертану ғы­лым­дарының кандидаты, жырау, Президенттік оркестрдің мүшесі Эльмира Жа­ңабергенова кішкентайынан ән мен жырға құмартып өсті. Құмартып өскені шығар, өзінің жеті атасы жағынан да, нағашы жұрты тара­пы­нан да топқа түсіп төселіп жырлаған жырау болмағанмен, есін білгелі дом­быраны жата-жастана қолынан таста­май­тын еді. Бәлкім, «өнер қонып,  түне­ген» ауылдың өзіндік өнегесі әсер еткен де шығар. Ал тұқым жағынан ілінетін бір ілгек іздесек, нағашылары шетінен келер күнді болжай беретін көріпкел кісілер болған көрінеді. Сол өзгеше өнер Эльмираның туған шешесіне де қонып­ты. Ол бала жасынан анасының бағзы замандағы бақсылар тәрізді зарға запы­ран қосып, тілімен шоқ жалап отыр­ғанын, сол арқылы дертке шалдыққан талай адамға шипа жасап, ауруынан құлан-таза айықтырып жібергенін талай мәрте өз көзімен көрген. «Дін – апиын» деген заман ғой, бақсы мен балгерді ха­лық жауынан бетер қауіпті таныған кеңестік билік пен тәртіп сақшылары бұл отбасын ұдайы назарға алып, ана­сын аңдуда ұстайтынын да Эльмира ұмыт­қан жоқ. Бір жақсысы, бұл әулет өнерді киелі нәрсе ретінде бағалай білді. Соның арқа­сында бүлдіршін қыздың тілі шық­қаннан тақылдап, өлең айтуға құштар болғанын әке де, шеше де шет көрмеді. – Өнер жолына қарай қадам басқан бастапқы кездерi алдыңғы буын жыр­шы­ларға елiктейтiнмiн, – дейді Эльмира. – Жыр-термелердi орындар алдында оның мәтiндерi мен мақамдарын дәл сол қалпында жаттап алатынмын. Әуелгіде әуеннің әуезiне көбірек елiктеуші едім. Сол кезде мәтiннің дұрыс-бұрыс айтыл­ғанына көп қарамаппын. Жыр мәтiн­дерiндегі араб, парсы тiлдерiнен қосыл­ған сөздердің мағынасына тереңдеп барғам жоқ. Дегенмен, сол жылдар мен үшін үлкен мектеп болды. Үлкен өнерге бастап баратын даңғыл жолдың бастауы осылай салынды. Сондықтан да Эльмира өзінің өнер­дегі ұлы ұстазы ретінде ауылдағы термеші аға-апаларымен қоса өзінің жеке орын­дауындағы осы жыр-термелерiн атай­ды. Себебі, орындаушылық бағы­тын­дағы үйре­ністері оны ақыры біртіндеп тәр­биелеп, бүгінгі күнгі дәрежесіне дейін жеткізді. Ол сол жолда бір мақам­ның өзін бірнеше жыраудың орында­уында тыңдап көрді және сол әртүрлі нұсқалардың бәрінде де орындады. Сөй­тіп жүріп, бір мақамды бірнеше жырау­дың орында­уынан үйренген Эльми­раның да өзіндік қолтаңбасы қалып­тасты. Соның арқа­сында бір ғана мек­теп­тің шеңберінде қалып қойған жоқ. Бұл оны бесаспап етіп шығарды. Бүгінде ол тек Арал мен Сыр бойы жырау­ларының ғана емес, Арқаның да, Жетісу мен Батыстың да әуендеріне салып, терме орындай береді. Оның репертуа­рын­да Бұқар жырау­дың да, Мәшһүр Жүсіптің де, Шәкәрім­нің де, Мәтжан­ның да, Кененнің де шығар­малары бола беретіні сондықтан. Дегенмен, Эльмира өзін негізінен туып-өскен өңірі – Арал мен Қазалы маңа­йында қалыптасқан жыраулық мектеп­тің түлегі, ақын Нұр­туған Кенжеғұлұлының дәстүрлі мектебін жалғастырушы санайды. Өнерді өмірлік серігі санаған Эль­мира 1999 жылдың жазында Астанаға біржола көшіп келді. Бұған кезекті концертін көріп, тамашалаған Елбасының: «Жыршылық, жыраулық өнердi Астанада өркендет. Орындау шеберлiгiң ерекше екен. Бiлген-түйгенiңдi соңыңнан ерген бауырларыңа үйрет», дегені себеп бол­ды. Сенім білдіріле айтылған осы сөз­дер оны көп ойлантты. Ақыры елордаға қарай көштің басын бұратын күн де туды. «Астанада Қазақ Ұлттық өнер университетiнде бiраз жаңа факультеттер мен кафедралар ашылады», дегендi естiсiмен, дереу өнертану ғылым­дары­ның кандидаты, кафедра меңгерушiсi Рау­шан Қожабекқызымен ақылдаса оты­рып, кафедра жиналысында ойын айтты. Бұған соңынан Бiлiм министрлiгі мен университет ректоры Айман Мұсақо­жаева қолдау көрсетті. Сөйтіп, университетте Дәстүрлі ән департаментінің  ішінен термеші-жыраулар даярлайтын сы­нып ашылды. Әлбетте, оны аша салу оңайға түскен жоқ. Осы жерде Эльмира өзінің еңбекқорлығы мен табандылығын тағы бір мәрте көрсетті. Сол ізденісті күндері Америкадағы Стенфорд универ­ситетiнде ұстаздық жасайтын қазақ қызы, музыка зерттеушi, профессор Алма Құнанбаевамен, өнертану ғылым­дарының кандидаты Саида Еламановамен ақылдаса келе, жоспар жасап шығуға қол жеткізді. Мұнда ол Қорқыт ата атындағы Қызылорда универси­те­тiнiң профессоры Алмас Алматовтың жыраулық өнерi бойынша түзiлген оқу жүйесiне байланысты жұмыс бағдарла­масына сүйенді. Айтқандай, «ұстаз» дегенде ол өзін ғылым жолына бастатқан Саида апайын ғана ауызға ала алады. Бірақ Саида Әбді­рахманқызы бұған қалай терме таңдап, жыр төгілдіруді үйреткен жоқ. Ол мұның өз саласында ғалым атануына бірден-бір себепкер болды. Сол үшін де апайының алдында қашанда қалт тұрады. – Алдағы уақытта жыраулық өнер тек ауызекi емес, оқулықтарға сүйене отырып, музыка тұрғысында үйретiлуi тиiстi. Әлi-дағы атқарылатын жұмыс көп. Ең бастысы, жыраулық дәстүрдi дамыту үшiн фольклорлық кабинеттер мен көптеген оқулықтар қажет. Бiр адамның күшi жетпейтiн жұмыс, – дейді Эльмира енді әңгіме жыршылықты ғы­лыми негізде дамыту жайына ойыс­қанда. – Арал-Қазалы өңiрiнiң жыраулық өнерi бұған дейiн әдеби тұрғыдан бiраз зерттелгенiмен, музыка теориясы мен тарихы ыңғайында ешқа­шан жан-жақты сараланбапты. Сол себепті мен оны тұңғыш рет ғылыми жүйеге түсірдім. Онысы рас. Өнерді өмірлік серік еткен Эльмира сол өнерге қатысты ғы­лымның да көсегесін көгертіп жүрген ізденімпаз ғалым. Ол өзінің кандидаттық диссертациясында жыраулық дәстүр тақы­­рыбын қозғай отырып, оны ғылым­ның тарих, әдебиеттану және музыка­тануы секілді үш саласы бойынша қарастырды. Оның айтуынша, зерттеу­дiң мақсаты отандық және басқа да елдердiң музыкалық бiлiм саласы мен музыкалық социология жетiстiктерiн, музыкалық даналық туындылар, фольклор мен әдебиет, тарих ғылымдары деректерiн пайдалана және негiзге ала отырып, Арал өңiрiнiң жыраулық дәстүрiн бiртұ­тас құбылыс ретiнде, тарихи-әдеби-ха­лық­тық музыкатану тұрғысынан зерттеп-талдау. Бұл еңбекте музыкатану сала­сында алғаш рет «Арал өңiрiнiң жы­раулық дәстүрi» ұғымы ғылыми айна­лым­ға енгiзiлдi, дәстүр жалғастығын қамтамасыз еткен арысы Қорқыт, берiсi Нұртуған Кенжеғұл­ұлынан басталған ұстаз-шәкiрт арасын­дағы шығарма­шы­лық байланыс, тұқым қуалаушылық үрдiстер сала-сала және аймақтық мектептер бойынша жан-жақты сараланды. Алғаш рет Арал аймағының әдет-ғұрып әуендерi мен бақсы сарындары, жыр және күй тектес мақамдары музыкатану ғылымы тұрғы­сынан қарастырылды. – Елiмiздің егемендік алғаны өшке­німізді жандырып, өлгенімізді тірілткендей болды, – дейді Эльмира өнердің болашағы жайлы сөз қозғағанымызда. – Сол тәуелсіздіктің таңы атқалы берi Елбасымыз тарихи-мәдени мұраларды жинау, зерттеу, сақтау iстерiне айрықша көңiл бөліп келедi. Соның сәтімен тіпті үш жылды «Мәдени мұраны» іздестіріп, зерттеуге арнады. Осы ретте Мәдениет министрлігінің, оның ойы озық, қиялы терең, ғалым басшысы Мұхтар Құл-Мұхаммедтің қазіргі таңда күрмеуі көп күрделі саланы көтеру жолында жасап келе жатқан жанды жұмыстары ұшан-теңіз. Бізді мәдениет пен өнердің басын­да осындай нағыз жанашыр адамның отырғаны қуантады. Басқасын айтпай, тек музыка саласында атқарылған іргелі істерге тоқталсам, былтыр ғана халық қолына тиген «Қазақтың мың әні» мен «Қазақтың мың күйі» жобаларының өзі неге тұрады! Міне, ұлы өнерді ұлықтай білетін атпал азаматтың тірлігі бұл! Сөз соңында айта кетер бір жәйт бар. Қазір бірқатар уақыттардан бері қатар жүрген құрбы-құрдастары, жана­шыр­лары мен жақындары Эльмираның атын сәл бұрып, Елмұра деп атайтын көрі­неді. Басында мұны өзі секілді үлкен өнердің адамы Елена Әбдіха­лықова: «Сен киелі өнерді күйттеп, елдің мұра­сын арқалап жүр­сің ғой. Сондықтан сенің ендігі есімің өзіңнің төл атыңа ұқсастырылып, Елмұра ата­луы керек», деген екен. Сол таңылған ат артынша кеңінен тарап, шынайы қол­данысқа еніп кетіпті. Несі бар, терме­шілік-жыраулық өнердің киелі екені ақиқат. Оны ертеңгі күнге жеткізу жо­лында қызмет етіп жүрген Эльми­раның ел мұрасының жанашыры әрі жоқтау­шысы екені де шындық. Біздіңше, осы есім оған шынында жарасып тұр. Жаңагүл СЕРДАЛЫҚЫЗЫ. Астана.