Әрбір жемқор жауап береді

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың таяудағы сайлауда жарқын жеңіске жетуінің бір сыры – кейінгі жылдарда елімізде сыбайлас жемқорлықпен күрес майданы ашылып, халықтың әділеттілікке сенімі арта түскендігі, осы іске Президенттің ерекше назар аударуы деуге де болады. Қоғамды іштен ірітетін осы масқара құбылыспен күрес өзінің нақты нәтижесін беріп те отыр. Үш жылдың ішінде біздің еліміз әлемдік антикоррупциялық рейтингтегі көрсеткішін бірден 45 сатыға жақсартты. Бұл арқылы ТМД бойынша Қазақстан ғана үздік орынды иеленіп тұр. Соңғы жылдары осы органның құзырлы қызметі арқасында қармаққа тек “шабақтар” ғана емес, ірі “шортандар” да ілігіп, жемқорлардың желігі басылғандай болды. Өткен жылы алдыңғы жылдарға қарағанда пара алу жағдайлары 28 пайызға көп анықталды. Сегіз жүзден астам сыбайлас жемқорлар ісі сотқа берілді, олардың арасында жоғары лауазымды шенеуніктер көп болды. Үстіміздегі жылы Жоғарғы Соттың алты бірдей судьясы қармаққа ілінді. Осындай орасан еңбектің арқасында жемқорлық қылмыстардан мемлекетке келген 3,7 миллиард теңге шығын қайтарылды. Міне, осы ел, халық үшін атқарылып жатқан істердің басы-қасында жүрген Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі төрағасының орынбасары Сәттібек ОҢҒАРБАЕВҚА жолығып, бірқатар сұрақтарымызға жауап қайтаруын сұраған едік. – Сәттібек Оңғарбайұлы, заман ағы­мына орай қазіргі уақытта кез келген елдің атын да шығаратын, затын да өші­ретін жемқорлық болып отыр. Жемқорлығы орасан елдің жамандығы жанын жайлағандықтан оның жоғары ізгілікті істер атқару қатарына қосы­луы да қиын. Бұл тұрғыдан алғанда біздің еліміздің сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамасы және қолданыстағы әрекеттеріміз де ең тиімділердің бірі деп танылғаны көңіл қуантады. – Иә, бүгінгі таңда, Елбасымыз айтып өткендей, сыбайлас жемқорлықпен бітіспес күрес жүріп жатыр. Жемқорлық жай­ла­ған елде әділет салтанат құрмайтыны бел­гілі. Сондықтан бірде-бір мемлекетте бұл қауіпті кеселдің бетін біздегідей тез қайтаратындай амал іске асқан жоқ. Тек екі жылдың ішінде көптеген рес­пуб­ли­калық деңгейдегі жетекші, облыстық және қалалық ауқымдағы бірнеше лауазымды тұл­ғалар қылмыстық жауапкершілікке тар­тылды. Бұлардың арасында әкімдер мен олардың орынбасарлары бар. Министрлер, вице-министрлер, түрлі компания пре­зиденттері мен агенттік төрайымы және т.б. лауазымды шенеуніктерге жем­қор­­лығына байланысты қылмыстық іс қоз­ғалды. Мұның бәрі, жоғарыда айтып өткендей, заңдарымыздың жетілгені және сол заңға сәйкес біздің әрекеттеріміздің нәтижесі. Бірақ енді шортандар қармаққа ілігіп жатқан кезде басқа бірқатар лауа­зым­ды тұлғалар мүдделілік танытып, олар­­ға араша түсетін болды. Биік мінбеден Елбасы бұл мәселені де қозғап өтті. Тергеудің әлі ақ-қарасы шығарылмай жа­тып коррупция белгісімен қармаққа іліккен жанға жақтасып, айыпсыз немесе жа­зық­сыз деп соның ғана сойылын соғып жоғары деңгейде шу көтеру – заңға қайшы әрекет. Тергеу аяқталған соң оның заң­ды­лы­ғын прокуратура қадағалайды, сот тал­қылайды. Сол кезде адамның айыбы бар ма, жоқ па нақты айқындалады. Жазықсыз айыпқа тартылған болса, қаржы полиция­сы­ның тергеушісі жауап береді. Ал заң орындары шынымен оны айыпты деп тапса, онда қылмыскер қамалуы керек. Бірақ бұған кедергі жасағысы келетін адам­дардың түпкі мүддесін аңғару да қиын емес. Сондықтан жемқорлықпен күрес қашанда ымырасыздықпен жалғастырыла беретіндігін кімде-кім жете ұғынуы тиіс. – Демек, халық айтса қалт айт­пай­ды дегендей, шенеуніктер, әсіресе лауа­зымды тұлғалар арасында жемқорлар көп деген әңгіменің растығы қазір күн­нен-күнге айқындала түсуде. Қолына се­ніп тапсырылған билікті арам ниетімен алмастырған адам ғана қалайда ақша жасаудың жолын жағалайды. Сон­дықтан бұл жолдағы адамдардың ба­рынша тездетіп анықталып, ұсталып жатқандығын әлемдік сарапшылар да жоғары бағалап отыр ғой. – Иә, сыбайлас жемқорлықпен күрес жолындағы ісімізге баға беріп жатқан біздің өзіміз емес, халқымыз бен халық­ара­лық сарапшылар қоғамы. Жемқорларға қашанда, ең алдымен, халық қарсы. Ал дүниежүзі мемлекеттеріндегі жемқорлық деңгейін зерттейтін «Транспаренси Интернешнл» халықаралық ұйымы Қа­зақ­стан­дағы жемқорлыққа қарсы күрес ба­рысын бір сәт те назардан тыс қал­дыр­мады. Бұл сараптама орталығы дамушы елдердің құқықтық деңгейін, қылмыспен күрес барысын таразы басына тартып, өзіндік өлшем нәтижесін шығарады. Сөй­тіп біздің ісімізге олар оң баға берді. Оны соңғы жылдары коррупциямен ұсталған жоғары лауазымды тұлғалардың саны да, сапасы да дәлелдейді. Ал халықаралық са­рапшылардың соншама басымдық беріп отырғаны оларды, біріншіден, біздің еліміздегі коррупцияға қарсы қолданылатын заңдарымыздың деңгейі қанағаттандыра­ды. Жалпы бұрынғы ТМД елдері арасын­да бірінші рет сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң біздің елімізде қабылданып, шын мәнінде жүзеге асқаны белгілі. Мемлекеттік қызметкердің адамгершілік қасиеттері мен іскерлік тазалығын арт­тыру мақсатында 2005 жылы Елбасының Жарлығымен халықаралық стандарттарға толықтай жауап беретін Ар-намыс кодексі қабылданды. Сөйтіп, біздің Елбасының тікелей саяси ерік-жігерінің арқасында және Қазақстанның мемлекеттік басқару органдарының атсалысуымен елімізде жемқорлыққа қарсы күрестің толыққанды жүйесі құрылды. Атап өтерлік жәйт, осы заңдардың барлығы азаматтардың құқы мен бостандығын сақтауға бағытталған. Коррупциямен күрес туралы БҰҰ кон­вен­цияларына қол қойылды. Бұлар бірнеше елдің құқықтық мүддесі көзделген, маз­мұны терең құжаттар болып табылады. Осы құжаттарға біз қол қойғаннан кейін сол елдермен құқықтық қарым-қатынаста болуымыз қажет. Яғни, біздің елде біреулер қылмыс жасап қашып кеткен жағ­дай­да оларды іздеуге, тауып әкелуге мүм­кін­дік туады. Тек ол қылмыскерлердің өзде­рін ғана емес, сонымен қатар қымқырған дүние-мүліктерін де қайтаруға жағдай жа­салады. Міне осындай көптеген оңды өз­герістерді бақылап, сырттан көріп отыр­ған халықаралық қауымдастық антикор­руп­циялық рейтинг бойынша біздің елдің көрсеткіші жақсарғанын саралап шығарып, жоғары баға берді. – Осы арада жалпы атқарылған жұмыстарға нақты тоқталып өтсеңіз. – Қылмыстық әрекеттерге қарсы шара­лар­ды қабылдай отырып, біз соңғы нә­ти­жеге, яғни азаматтың конституциялық құ­қы бұзылмай қылмыстық істің сотқа жеткізілуіне баса мән береміз. Өткен жылы қаржы полициясының өндірісінде 13 997 қылмыстық іс болды. Оның 11 556-сы аяқ­талып, 9 421-і сотқа жіберілді. Сол сияқ­ты осы аралықта төрт мыңға жуық экономикалық қылмыс анықталды. Талдау көрсеткендей, соңғы бес жылдың ішінде азаматтардың конституциялық құқын бұзушылық екі есеге азайғаны байқалды. Егер 2006 жылы 102 заң бұзушылық кө­рініс берсе, өткен жылы 52 дерек тіркелді. Сөйтіп, жалпы келтірілген 198,9 млрд.теңге зиянның 100,9 млрд.теңгесі өтелді. Бұлар құрғақ цифрлар емес, олардың ар­тында осы сандарға жауапты жемқор­лар­дың да тұрғаны белгілі. Мемлекеттік ор­ган­дардың орталық аппараттарының бір­қатар басшыларының үстінен қозғалған қылмыстық істер аяқталды. Мәселен, Статистика жөніндегі агенттік төрағасының орынбасарлары Баянов пен Меңдібаев халықтың ұлттық санағын өткізуге деп бөлінген 758 млн. теңгені жымқырғаны үшін, ірі көлемде пара бергені үшін Төтенше жағдайлар вице-министрі Сабдалин, пара алғандары үшін Атом энергетикасы жөніндегі комитеттің экс­порт­тық бақылау басқармасының бастығы Тұрмахан, Индустрия және сауда министрлігі сауда комитеті басқармасының бас­ты­ғы Түзелбаев, билікті асыра пайдалан­ғаны үшін ҰҚК департаментінің бастығы Әбенов, билікті асыра пайдалан­ғаны және бюджет қаржысын ірі көлемде жым­қыр­ғаны үшін Ауыл шаруашылығы министрлігі мемлекеттік инспекция коми­тетінің төрағасы Сүлейменов, бюджет қаржысын ірі көлемде жымқырғаны үшін Көлік және коммуникация министрлігі көлік бақылау комитетінің төрағасы Жаң­бырбаев және т.б. бірқатар адамдар бірнеше жылға сотталып тынды. Ал бұлардан да ірі шортандардың қармаққа іліккенін Елбасы Жолдауында келтіріп кеткендіктен оны қайталамай-ақ қояйын. Жалпы, жемқорлық қылмыстарының көбін әкімдік қызметкерлері жасайтыны белгілі болып отыр. Одан кейін ішкі істер ор­гандары, салық қызметі, әділет орган­дары, сот әкімшілігі жөніндегі комитет, кеден органдары және басқа да ведомстволар болып жалғасып кете береді. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысы экономика және бюджеттік жоспарлау департаменті директорының орынбасары Мамытбекова 58 мың АҚШ доллары және осы об­лыстың құрылыс департаменті директоры Сәбденов 4 млн. теңге пара алғандары үшін бірнеше жылға сотталды. Қызыл­орда, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстары бойынша аумақаралық жер инспекциясының бастығы Аюбеков лауа­зым­ды қызметін жеке бас мүддесіне пай­даланып, Бәйдібек ауданының аймағында кәсіптік қызметпен айналысуға жер телімін бөлуге «көмегін» тигізгені үшін 10 млн. АҚШ долларын алып, сотталды. Сол сияқты Жамбыл облыстық қазынашылық департаменті бастығының орынбасары Әжібаев бюджеттің 1,2 млн. теңгесін жым­қырып сотты болды. Ал Қоршаған ор­таны қорғау министрлігінің бақылау және табиғи реттеу комитеті «Тобыл-Тор­ғай экология департаменті» ММ бастығы Дадин Ақтөбе облысында жоспарланған тексерістің нәтижесі дұрыс болуы және кейін ЖШС-ның қызметіне ешкім ара­ласпауы мақсатында пара алғаны үшін он бір жылға сотталды. Айта берсе, мұндай мысалдар өте көп. – Ал үлескер азаматтардың мүддесін қорғау бағытында құрылыс салушы­лар­дың заңсыз әрекеттеріне қалай той­тарыс берілуде? – Көпшілігі Астана мен Алматы қала­ларында орналасқан 55 құрылыс ұйымы­ның 82 басшысына байланысты 2006 жыл­дан бері 59 қылмыстық іс қозғалды. Олардан келген 100,7 млрд. теңге шы­ғынның орнын толтыру мақсатында кінәлі адамдардың 70,8 млрд. теңге тұратын мүліктеріне тоқтам салынды. Бұл істерді қараған сот 32 іс бойынша айыптау үкімін шығарып, соған байланысты 67 адам сотталды. – Бұл қолды болған ақшалардың орны қайтіп толтырылады? – Мұның бәрі жазықсыз жандарға келтірілген шығындар. Сондықтан біз жәбір­ленгендердің шығынын толтыру мақса­тында кінәлі үй салушылардың мүлкіне тоқтам салу шараларын қарастырып келеміз. Бұл орайда, менің ойымша, үлескер­лердің мәселесін түпкілікті баянды ету үшін, яғни жәбірленген үлескерлердің шығынын толықтай қайтару мақсатында тоқтам салынған мүліктердің тағдырын сот­тар уақтылы шешіп, сот орындаушы­лары оны тез арада жүзеге асыруы тиіс. Осы тұста бір айрықша тоқталар жәйт бар, ол – Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев жүргізіп отырған дара саясат. Өзіңіз ойлаңыз, кезінде алданып қалған үлескер­лер жылдап жинаған қаржыларын үй тұр­ғызушылардың қолына өз еріктерімен ұстатқаны белгілі. Оларды біреу күштеген жоқ. Әркім құрылыс салушыны өзі таңда­ды, сосын қалауымен ақшасын берді. Бір­ақ соған қарамастан Елбасымыз бұл мәсе­лені тікелей өз бақылауына алып, жәбір­ленген үлескерлерді далада қалдырмас үшін мемлекеттен қомақты қаржы бөлгі­зіп, олардың баспаналы болуын қамта­масыз етті. Мұндай игілікті іс тек Қазақ­станда ғана жасалды. Өйткені, дамы­ған мемлекеттердің өзінде ипотекалық несие тарату соңы дүниежүзілік дағдарысқа әкеліп ұрындырғаны белгілі. Қазір сол дағдарыс шырмауынан әлі шыға алмаған АҚШ-тың 8 штатында 5 млн. адам бас­пана­сыз қалып, бұл мәселені әлі күнге мемлекеттің өзі де шеше алмай отыр. – Иә, бұл мәселеде Елбасының ең­бе­гі ерекше екендігі белгілі. Жалпы, бү­гін­де ұсталып жатқан жемқорлар саны­ның көптігі мен ірілігі қауіпті кеселдің тым тереңге кеткенін білдіреді. Сон­дықтан қарқынды одан әрі үдете түс­кенді халық та қуаттайды. Осы орайда Қаржы полициясының алдында қан­дай жоспарлар тұр? – Қаржы полициясының қызметін науқандық немесе жоспарлы жұмысқа айналдыруға болмайды. Бірақ жедел қыз­мет үнемі жүргізілуге тиіс. Алдымызға осы айда осыншама жұмыс атқарылуы керек деп нақты жоспар қоятындай біздің мекеме зауыт, фабрика емес. Әрине, бұ­рын Кеңес өкіметі кезінде учаскелік милиционерге, мысалға бір айда бес, яки он маскүнемді, не жұмыс істемей қаңғы­бастыққа салынған адамды ұстап әкелесің деп алдына нақты жоспар қойылатын. Ол соны орындауға тиіс еді. Ал жедел қызмет дегеніміз, бізге жедел ақпараттар түсіп тұрады. Онда, мәселен, министр ме, әкім бе немесе басқа бір шенеунік пе пара алып жатыр деген ақпарат болады. Бірақ, ол ақпарат бойынша да бірден жетіп ба­рып ұстап алу мүмкін емес. Расында, әуе­лі, жоғарыда айтқанымыздай, не істеп жат­қаны тексеріледі. Арада бақылау жұ­мыстары жүргізіліп, біраз уақыт өтеді. Бұл жерде сатушы мен әкімді ұстаудың айырмашылығы жер мен көктей дейтініміз сондықтан. – Тамыры тереңге тартылған жем­қор­лық­ты жою жыры қашан тоқтар екен? – Қолына үлкенді-кішілі билік тиген басшысымақтар әуелі қалайда өзі басқа­рып отырған ұжымның жарты асын асап қалуға асығады. Соған байланысты қос-қостан шетелдік қымбат көлік алып, екі, үш қабатты үй тұрғызып, тума-туыс­қандарының да жағдайын жасап, үлде мен бүлдеге орана бастағандарын жұрт көр­мейді, білмейді деп ойлай ма, солай болу­ға тиіс дегендей дүниені жалпағынан баса бастайды. Бірақ сол көрген, білген адамдар­дан қоңырау түссе, әлгі асып-тасып жатқан байлықтың қайдан келіп жатқандығын бір-ақ сәтте ашуға болады. Алайда бұл жағдайда құр «жалақымен» байып жатқандар мен адал кәсіпкерлікпен тап сондай байлық жасап еңбек етіп жат­қандарды ажырата білу керек. Сондықтан да бұл жемқорлық дегеніміз кез келген қоғамға жан-жақты аса қауіп төндіретін әлеуметтік құбылыс болып табылады. Оның көріністері қалыпты демократиялық дәстүрлері мен экономикасы дамыған мемлекеттерде де бар. Қазақстанда жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттік саясаттың маңызды бағыты болып табылады. Бізде жемқорлыққа қар­сы күрес саясатының бағдарламалық негізі бар. Әрине, оның басты негізі Елба­сының тікелей күш-жігерінің арқасында қаланғаны белгілі. Әр бес жыл сайын Президент Жарлығымен жемқорлыққа қар­сы күрестің мемлекеттік бағдарла­масы қабылданады. Бүгінде 2011 жылға есептелген жемқорлыққа қарсы төртінші бағдарлама жүзеге асырылу үстінде. Бұл құжат біздің елдің қауіпті кеселмен күрестегі негізгі бағыттарын қамтыды. Біріншіден, бұл жемқорлыққа қарсы заң­дарды жетілдіру, екіншіден, жемқорлықты төмендететін мемлекеттік шараларды қабылдау, үшіншіден, сот жүйесі мен құқық қорғау органдарын жетілдіру, төр­тіншіден, жемқорлықпен күрес саласында халықаралық ынтымақтастықты нығайту, бесіншіден, бұқаралық ақпарат құрал­дарының әлеуетін пайдалана отырып ха­лық арасында жемқорлыққа қарсы кеңі­нен насихат жүргізу және, алтыншыдан, азаматтық қоғаммен өзара байланыс бо­лып табылады. Жемқорлыққа қарсы саясаттың мақ­саты мен мәні тереңде жатыр. Соның арқасында қазір халық жемқорлық өздері үшін, еліміздің ұлттық қауіпсіздігі үшін аса қауіпті екендігін күннен күнге жете түсініп келеді. Тек бұл емес, еліміздің экономикасының дамуына тұсау болып, халықаралық беделіне нұқсан келтіретінін де жақсы түсінеді. Сондай-ақ 2007 жылы жемқорлықпен күресті күшейту жөніндегі қабылданған заң ісімізді біраз ілгерілетті. Онда кезінде қылмыстық жолмен тапқан мүліктерді тәркілеу басым бағыт алды. Тіпті ол қылмыскерлер кейін сотталып кетсе де басқа біреудің жеке меншігінде қалдырған, яғни кезінде арам жолмен тапқан дүниелерін тәркілеу көзделді. Бұрын жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін жұмыстан шығарылған адамдарды кейін қайта мемлекеттік ор­ган­дарға немесе ұйымдарға кез келген лауазымды қызметке қабылдауға Елба­сының ұсынысы бойынша тыйым салын­ды. Осы атқарылып жатқан істердің бәрі түбі сыбайлас жемқорлықтың түгелдей жойылып кетуіне болмаса да, бәсеңдеуіне әсерін тигізеді деп ойлаймын. – Азаматтардың Қаржы полиция­сының жалған қызметкерлерімен кездескендері де болды. Осындай жал­ғандықтан сақтану үшін не істеген дұрыс? – Иә, ондай оқиғалардың болғаны рас. Сондықтан алдағы уақытта азаматтар кіммен сөйлесіп тұрғанын нақты білуі үшін «144» сенім телефонына қоңырау шала қойса белгілі болады. Ол адамның Қаржы полициясының қызметкері екендігін анық­таған соң, енді оның әрекеті дұрыс па немесе бұрыс па екендігін тағы сұрап білуге мүмкіндік туады. Сонымен қатар, әрбір азамат әр тексеріс тек тиісті құ­жат­тар негізінде жүргізілетінін және ол құ­жаттармен тексерілетін адам алдын ала та­ныстырылуы қажеттігін есте ұстауы тиіс. – Ел беделі мен халқымыздың мүд­десі үшін жоғарыдағы қыруар жұ­мыс­тың бәрін ұйымдастырып, мемлекетке абырой әкелген агенттік қыз­метіне қысқаша тоқталып өтсеңіз? – Агенттік қызмет етіп келе жатқан уақыт ішінде бірқатар беделді еуропалық және азиялық елдермен тығыз қарым-қатынас орнатты. Бұл ынтымақтастықтың құқықтық негізі халықаралық келісім болып табылады. Мәселен, бүгінгі таңда агенттік БҰҰ, ЕҚЫҰ, Экономикалық даму және ынтымақтастық ұйымы, Трансперенси Интернешнл және Салық және инвестиция бойынша халықаралық орта­лық­тармен тығыз ынтымақтастық орнатты. Экономикалық даму және ынтымақтастық ұйымының ұсынысы бойынша Қазақстан ЭДЫҰ жемқорлықпен күрес жөніндегі Ыстамбұлдық әрекет ету жоспарына қа­былданды. Сөйтіп аталған ұйымның кө­мегі және ынтымақтастық арқасында Астана қаласында Мемлекет басшысының қатысуымен «Жемқорлықпен күресті тиімді басқару – Шығыс Еуропа және Ор­талық Азияның экономикалық және әлеуметтік дамуының жағдайы» атты коррупцияға қарсы халықаралық конференция ұйымдастырылды. Аталған конференцияның еліміз үшін мәні зор болды. Онда «Жемқорлықпен күрес және тиімді басқару туралы Астаналық үндеу» халықаралық құжаты қабылданды. Бұл құжатта барлық деңгейдегі жемқорлықты жою, тиімді тоқтамдарды салу арқылы жемқорлық әрекеттерін жазалау, шетелдік лауазымды тұлғаларды параға тартуда қылмыстық қудалау барысында халық­аралық ынтымақтастыққа көмектесу шарттары қаралған. Сонымен қатар осы конференцияда жемқорлықпен күрестің қазақстандық тәжірибесі алға тартылды. – Сәттібек Оңғарбайұлы, көптеген оқырмандарымыздың атынан салмақ­ты да салиқалы әңгімеңізге рахмет айтамыз. Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ.