Ал енді Көкшетаудың жалпы қазаққа қымбат, бүгінгі ұрпаққа қастерлі тарихы Абылай хан есімімен байланысты. Қаһарлы Кенесары ханнан да тілін тартпай, тапқыр өлеңімен жазадан құтылған Толыбайұлы Арыстан ақынның «Сұрасаң Абылайдың тұрған жерін, Хан болған қырық сегіз жыл Көкшетауда», деп айтқанын Абылай хан туралы мақаласында Алаш арысы Міржақып Дулатұлы келтіреді. Демек, Абылайдың «үш жүздің басын құраған, ешбір жаман қылмаған, қайырусыз жылқы бақтырған, қайғысыз ұйқы ұйықтатқан» хандық кезеңінің көп оқиғасы осы Көкше өңірінде сайрап жатыр. Мағжанның «Батыр Баян», Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмалары Абылайдың алтын басын әспеттеген ел аузындағы аңыз-әфсана, әңгіме-деректерді молынан қамтыған. Сонымен бірге, Мағжан ақынның «Оқжетпестің қиясында» дастанында да «Алашта Кенекеме ер жетпейді, Арқада Бурабайға жер жетпейді» дей келіп, ел мен жер тарихына қатысты қаншама қиял тербейтін жұмбақ сырлардың беті ашылады десеңізші!
Шүкір Құдайға деп айтайық, осы сияқты Алаштың сом асылдарын, ұлы рухты батыр бабаларымызды атауға да аузымыз буылған адыра заман артта қалды. Тәуелсіздіктің елең-алаңында алғашқы тарихи той Көкшетау топырағында өтіп, оның атақты Абылай ханның 280 жылдығына арналғаны да, хан иемізге Алматының бас көшелерінің бірі берілгені де есімізде. Содан өктемдік көбесі сөгіліп, сең жүрісімен-ақ Бурабайдағы «Ясная поляна» аталып келген, ертеде хан жасақтары сап түзеген Абылай алаңы өз атауын қайтып алып, «Сфинкс», тағы басқадай деп ерепейсіз орысшаланған Жұмбақтас, Оқжетпес, Ақылбай асуы, Кенесары үңгірі де қайта қалпына келген. Хан Ордасы тігілген жерлер, Ханның Қызыл ағашын, Хан қыстауын, Хан жайлауын, Хан көлін тағы басқа киелі жерлерді көнекөздер айтып, көпшілік танып, журналистер мен өлкетанушылар қауым хатқа түсіре бастады.
Қазір Абылай алаңында хан бабамыздың рухын асқақтатқан биік стелла көкке шаншыла көңіл тербейді. Өткен тарихтан сыр шертетін өлкетану музейі келушілердің танымдық көкжиегін кеңейтуде. Десе де, туған жердің тарихын зерттеп жинақтай түсу орайында Елбасы алға тартқан, болашаққа бағдарланған рухани жаңғыру талабына сай жұмыстарды жаңа серпінмен жүргізу қажеттігі еш күмән туғызбайды.
Осыдан 20 жылдың арысында Көкшетау қаласы мен Бурабайдың екі ортасындағы Қазақстан ауылының тап іргесіндегі Хан сүйегі төбесіндегі қорымнан Абылайдың үлкен ұлы Уәли ханның қабірі мен басына қойылған құлпытасы табылған болатын. Бұл игі іс белгілі гидрогеолог, эколог ғалым, өлкетанушы марқұм Айтқажы Қазбековтің ізерлеуімен жұртқа жария етіліп, жүзеге асқан еді. Соның нәтижесінде, әрине, кешеуілдеп болса да, тың игерушілер қақ бөліп сындырып қиратқан құлпытас бүтінделіп, шағатай тіліндегі ескі жазуы оқылып, ұлы ғалымымыз Шоқанның атасы –Уәли ханның басына күмбезделген кесене орнатылды.
Міне, осы Хан сүйегі төбесі Қарақалпақ аталатын таудың іргесінде жатыр. Ол тау неге бұлай аталады десеңіз, Абылайдың қарақалпақтан алған бәйбішесі Сайманның ауылы осы араны жайлаған екен. Қазірге шейін қонған ауыл жұрты, қазылған жерошақтар орны анық көрінеді.
Ал, Уәли осы Сайманнан туады, қайтыс болғанда Түркістандағы Әзірет Сұлтанға апарудың реті келмей, Қарақалпақ тауының етегіне жерленген шешесінің қасына қойылады. Содан Уәли хан жатқан қорым Хан сүйегі төбесі деп аталып кетеді. Осы маңайда Төре түскен дейтін де жер бар. Аттап бассаң, шым-шымдап тарих шығады. Ел аузындағы сол тарихты жиыстыру – бір парыз. Туған жер алдындағы перзенттік, келер ұрпақ алдындағы аталық парыз.
Жоңғар шапқыншылығы тұсында қазақ тарихында, Көкшетау өңірінің тарихында үлкен тұлғалар Қанай би, Қалақ, Жайылған, Мұсақұл, Қошқарбай, Қосағалы, Есенберді, Байқошқар, Түнқатар сынды көсем батырлардың алатын орны үлкен. Олар жайында нақты деректер де, аңыз шежірелер де шертетін тарих сыры жетерлік. Бір ғана Мұсақұлдың Ташкентке барып беглер-бектің балуанын жығып, тұлпары бәйгеден келіп, намысты қолдан бермеген жеңісінің өзі тағылымды хикая. Сол сияқты, Сілеті маңайындағы «Бөгембай сөресі» деген жердің тарихы да – қатпарлы қазақ тарихының бір тармағы. Сол тарих кенін, алтын шыққандай, белден қазайық, ардақты ағайын!
Қорғанбек Аманжол,
«Егемен Қазақстан»
