07 Мамыр, 2011

Гвардия ефрейторы

451 рет
көрсетілді
16 мин
оқу үшін
...Тастөбе мен Әулиеатаның арасындағы айдау жолмен таңнан салып, тоқтамай жүрген ат арба бұларды күн батпай шаһар шетіне іліктірді. Көлқайнар ауылдық ке­ңесінен шақырту алып, майданға аттанып бара жатқан колхозшы жігіт Алпысбайды арбакеш шал әс­кери комиссариат үйінің ал­дына әкеліп түсірді. – Ал шырағым, ел-жұртыңды қор­ғауға аттанып барасың, жорт­қан­­да жолың болсын, аман-сау қайт. Әлдеқалай көріп жатсаң, Тас­төбеден, осы Аса өңірінен ат­танған өзіміздің ауылдың туыс ер-азамат­тарына дұғай-дұ­ғай сәлем ай­тар­сың!.. Алаң­да­ма, ел­дегі шаруаға ие болар қайраты­мыз әлі қайта қойған жоқ, бірдеме қылып ілдәлалармыз сендер қайтып оралғанша. – Бопты, ата... Сә­лем айтам ғой, Алла жазып кездесіп жатсам?!. Жүрегі аяныш­тан шым еткен ол көзі жасаурап тұр­ған тұмашадай арық қара шалдың жел­тоқ­санның қара суығынан боза­рып өңі қашқан жүдеу жүзіне жабырқай қараған еді. ...Соғыс сұрапылы басталған 1941 жылғы желтоқсанның ба­сын­дағы осы бір көрініс қарт май­дангер Алпысбай Жақсыбаев­тың маған бұдан отыз жылдай бұрын айтқан әңгімесінен ойыма оралып отыр. Кемпірі дүние салғасын Ал­ма­тыдағы қызы Кәмшат пен күйеу баласы – математикаға шексіз берілген, орасан талантты ғалым Өтел­баев Мұқтарбайдың қолына келіп тұрып жатқан ол қала өмі­рін кәдімгідей өгейсіп жүрді. Осы үйге жиі келіп тұратын Мұқаң­ның достарына, шәкірт-аспирант, док­то­рант­тарына ауылын, Тастө­бе­сін есіне түсіріп, сонда колхоз­дың ал­ғашқы ХТЗ тракторын жүр­гізгенін, қой пермесінің біргә­дірі, басқарма болып, еңбекпен тырбанып өткіз­ген өмірін ауық-ауық айта беруден жалықпайтын еді жарықтық. Алпысбай қарт әр жолы келгенімде «соғыстың әңгімесінен» аз-аздап, суыртпақтап айтып жүрді. Қазақтың ұлан-ғайыр жерінің бір түкпіріндегі кішкентай ауылдың қарапайым ғана адамының өмір жолындағы алыс-алыс жылдарда қалған, жүрегінің қалтарысында жатқан бұл әңгімелер мені өзінің шыншылдығымен баураған болатын сол кездері... – Майдандағы алғашқы жо­ры­ғым 4-ші гвардиялық Кубань ка­зактары атты әскерінің 105-пол­кінде барлаушылықтан басталды. Бұл 1941 жылдың басы – соғыс өртінің бет қаратпай өршіп, шар­пып тұрған кезі болатын. Румыния, Венгрия, Чехословакия сияқты Шығыс Еуропа елдерін неміс фашистері басқын­шы­ла­рынан азат ету жолындағы ұрыс­тар кім-кімге де оңай болған жоқ еді. 1942-1943 жылдары күйрей же­ңі­ліп, совет елі жерінен шегініп бара жатқан дұшпан майдан шебін батысқа қарай ығыстырып, тықсы­рып келе жатқан Қызыл Армия­ның екпінін басып, қарсы соққы беру мақсатымен қатты қар­сы­лас­ты. Немістер румындар­дан, венгрлерден құралған ди­ви­зияларды алғы шепке шығарып, бізге қарсы қойды да, өздері тыл жағынан негізгі күштерін тартумен болды. ...Содан не керек, майданға кірдік. Көк пен жердің арасы жа­рыл­ған бомба, ауыр зеңбіректер снарядтарының дүмпуінен астан-кестеңі шығып жатқанда ат мініп, қылыш асынып қалай соғысамыз деген күмән да, қорқыныш та бол­ды. Адам баласымыз ғой, со­ғыс­та ешбір қорықпадым деу асы­лық болар, иә, шынымен-ақ қо­рықтық. Ал немістің болат құр­санған техникасы мен әскеріне атпен қарсы тұру мүмкін еместей көрінгені рас. Бақсам, мұным қа­те­лік екен. Қасиетіңнен айнала­йын, жылқы деген жануарды қа­зақ атам бағзы заманнан бері жо­рықтарда өзіне бекер серік етпеген ғой. Кубань казактары да бізге тартқан білем, атпен соғы­су­ды анасының құрсағынан үйреніп ту­ғандай екен сабаздарың. Ерсілі-қарсылы оқ жаудырып, зеңбірек атысып, бірін-бірі ала алмаған екі жақ­тың қарсы шабуылға кө­теріл­ген кезінде жер-дүниені көшірген жүздеген ат тұяғы дүрсілінің өзі-ақ дұшпанның зәресін ұшырады. Әсі­ресе жау шебін тастап қашқан кездегі ат пен қылыштың жойқын құді­ретін көрсең. Бірақ атты әс­кердің күшін орнымен пайдаланбаса, әрине, мұндай соғыста турадан тура салып алға атойлау қатерлі. Міне, сол атты әскер полкінің барлаушылар взводында қатар­да­ғы сарбаз болдым. Біздің міндетіміз – дұшпанның қай жерде қа­лай бекінгені, шабуылға дайын­ды­ғы туралы мәліметті алдын-ала қолға түсіру. Есімде ерекше қал­ғаны – Румыния жеріндегі 1944 жылғы Орадеа-Маре қаласы үшін болған жан алысып, жан беріскен шай­қас. Немістер құрсауланып, қатты бекінген. Олардың страте­гия­лық мақсаты – қалайда бізге осы жерден тойтарыс беріп, ілгері аттатпау. Барлаушыларға берілген тап­сырма – жаудың бекіністерін, он­дағы шоғыр­лан­ған кү­шін нақтылап анық­тау. Он­сыз  шабуылдап қа­ла­ны алу мүм­кін емес. Шегіне-ше­гіне аузы күйген жа­ра­лы дұшпан өте сақ. Әсі­ресе түн бала­сында сыбдыр еткен әр ды­быс­ты қалт жібермейді. Шешуші айқас – 12 қазанда. Сол күні Орадеа-Маре ша­буы­лының тағ­­дыры шешілмек. Осы ұрыс­­тан ұпайы­мыздың түгел бо­л­уы әрбір шептен жіберілетін барлау әрекеттерінің сәт­тілігіне тікелей байла­ныс­ты еді. Басымызды қатерге байлап, жау шебін айналып, бірнеше мәр­те жау тылына өтуге әрекет жаса­дық. Ал­ғы шепте ру­мын­дардан жасақ­тал­ған құрамалар бекінген екен. Олар­дың тыл жағында нешеме түрлі қару­мен құрсанған не­містердің өз­дері. Координат­та­ры, орналасу тәр­ті­бі, қай тұста танкісі, қай жерде қан­дай артилле­рия­сы, жіпке тізгендей анықтап шы­ғу оңай болмады. Ал жау ты­лы­нан тілді қолға түсіріп алу мүм­кін емес, уақыт болса ты­ғыз. Не керек, жау тылына өтке­сін әй­теуір күндіз орман ішін, түнде сай-жы­раны жағалап жүріп, неміс­тер­дің байланысшылар отряды орна­лас­қан бір деревняны ұңғыл-шұң­ғы­лына дейін әбден торуыл­да­дық. Үш бар­лау­шыдан құралған же­дел топ, ішінде Алексей Ващенко деген қарулас досым және мен бар­мын, кәмән­ді­рі­міздің тапсыр­масы­мен неміс байла­ныс­шы­лары­ның паналап жүрген үй­лерінің бірін шамамен жобалап, түн жамы­лып барып сырттағы қа­рауылды тасадан дымын шығармай тұншық­ты­ра салып, ішке кірсек, мұн­да анау-мынау емес, қолында де­регі, әскери-топографиялық кар­та­сы бар орта шенді обер-офицер қа­лың ұйқыда жатыр екен. Ес жи­ғыз­ған жоқпыз. Аузын шүберек­пен тас қып тығындап, қол-аяғын байлап тастадық да, бас жағына жас­танып жатқан планшетінен ке­ре­гі­мізді алып, ылдым-жылдым ж­ө­ней бердік. Тапсырма орын­дал­ды. Қа­тер­ге бас тігілген тәуекеліміз бекерге кетпеді. 1944 жылдың қа­зан айы­ның сол күндері әр-әр шептен шық­қан басқа да барлаушы­лардың да мәлі­меттері сияқты, біз­дің дерегі­міз­дің де осы маңызды бекіністің күл-тал­қанын шығарған 2-Украина майда­ны­ның жаяу әскер, танк әскері құ­ра­маларының, оның ішінде біздің атты әскерлер корпусының шешуші жеңісіне жол ашқаны сөзсіз. Одан соң Венгрия жеріндегі Дебрецен, Ньиредьхаза қалала­рын, Будапешті азат ету шайқас­тары 44-жылдың желтоқсанына дейін жал­ғасты да, 45-жылдың нау­рыз-сәуір айларында Братислава бағы­тын­дағы ірі-ірі ұрыстар­ға ұласты. Гитлер әскері біздің әскерлер­дің Шығыс Еуропадағы бірінен соң бірі толассыз жалғасқан же­ңіс­ті жо­ры­ғының бетін қайт­кен­мен де қай­таруға тырысып бақты. Будапештің жан-жағынан 1-ші венгр және 1-ші неміс танк ди­ви­зиялары, меха­ни­калан­ды­рыл­ған «Фельдхернхале» көксауыт, мұз­дай қаруланған ди­визиясы қоршай бекініп, бет қа­ратпай қойды. Осылайша бұл қа­ла­ның айналасындағы ауқымы жа­ғы­нан шағын қорғаныста неміс әскер­лерінің үлкен тобы, барлау деректеріне қарағанда, үш жүз мыңға жуық солдаттары мен офицерлері шоғыр­ланған болатын. Будапешті қарқын­мен келіп бірден алу мақ­са­ты орын­далмады, оның үстіне ш­а­буылдан-шабуыл, 4-5 айдан бері үздіксіз соғыс жорығы, әбден ти­тық­таған­быз. Барлаушылардың да халі осын­дай, әр сәтіміз қанжардың өткір жүзінде тұрған өмір мен өлім. ...Жау бекінісін жарып өтіп, Будапешт қаласының ішіне кірген біздерге жаралы жау әрбір көше­нің тасасынан пулемет пен зеңбі­рек­тен атқылап қатты қарсылық көрсетті. Әдемі, әр махалласы сәу­­летті ескерткіштей қала екен, немістер зеңбіректен үсті-үстіне атқылап әбден қиратып-бүлдіріп жатты. Біздің ауыр артиллерия мен танктерімізге снарядпен ат­қылауға тыйым са­лын­ған, ал жа­яу әскер, мы­на біз­дердің қо­лымызда винтовка мен автомат бар, гранат лақ­ты­ру­ға да бол­май­ды. Осы­ны сезген гит­лер­шілер қаланың «Қа­һа­р­мандар алаңы» деген үлкен алаңына келіп кірген біздерді дәл­деп төпелеген оқтың астына алды. Алаңда ХVIII ғасыр ескерткіші – көне Вайдхуняд замогы, көркемөнер музейі сияқты сәулет ескерткіштері орна­лас­қан. Ауыр снарядтармен жау бекінген нүкте­лер­ді атқылай ал­май­мыз, амалы­мыз құрып, бір қа­дам ілгері жылжу мүмкін болмай қалды. Ващенко екеумізге взвод кәмән­дірі жаудың алаңның қай тұсынан бақылау-нысана пунктін орнатқа­нын анықтауға шұғыл тапсырма бер­­ді. Соны жоймайынша қыры­лып қалатынымыз анық еді. Дереу айналма көшелердің бұрылыс-қал­та­рыс­тарымен, тасалармен жүгіре ба­сып, жау бекінген алаңның тыл жа­ғы­нан шықтық. Бұл маңдағы үйлер­дің көпшілігінің сыртқы есіктері тарс бекітілген, айнала тым-тырс. Жан-жағымызға абайлай қа­рап, тағы бірер үйді төңіректеп көр­дік. Бір кезде көшенің оң жақ бетіндегі жалғыз оңаша қабатты үйге көзіміз түсті. Есігі жартылай ашық. Аула­ның түкпір жағынан шош­қаның қорс-қорс еткені естіледі. Астауға са­лынған жуынды-қо­йыртпаққа бас қойған екі мегежін­нің бізбен ісі болмады. Алексей маған қарап ым қақты. «Шошқа­ларын жемдеген, яғ­ни бұл үйде адам бар деген сөз», деді ол. Ішке кірсек, жан баласы жоқ. Бөлменің бәрі бос, қаңырап тұр. Кенет бұ­рыш­тағы үлкен әбдіре сандықтың ішінен әлдененің тырс еткеніндей дыбыс естілді. Сандық құлыптаулы екен, әрлі-берлі әуреле­дік те, аша алмағасын қоя салдық. Кенет ауызғы бөлменің еденінде, кереуетке жақын жерде жатқан құс жас­­тыққа көзім түсіп, көтеріп қал­сам, астынан погребке түсетін есік­тің қақпағы көрінді. Екеуміз ішіне түстік. Үйдің асты қуыс-қуыс дәліз, барлаушы болғасын қалтамызда үнемі қол фонарымыз жүреді, тас қараңғы дәліздің түкпіріне таман тағы есік көрінді. Арғы жағынан күбір-күбір сөйлеген дауыс құла­ғы­мыз­ға шалынды. Қаруы­мызды оқ­та­п, есіктің қос қапталына тұра қалып, «ашыңдар» деп дауыста­дық. Қарсыласқан ешкім болма­ды, қаба сақал шал екі қолын жо­ғары көтеріп шыға келді. Арты­нан кемпірі мен бойжеткен екі қызы ере шықты. Топырлатып жо­ғарыға шы­ғар­дық үй иелерін. Мен шалға сан­дықты аш деп белгі бердім. Алексей авто­ма­тын кезеніп, атуға даяр­ла­нып тұ­ра қалды. Шал сандықты ашқан кезде ішінен немістің екі офи­цері сол­бырайып шыға келді. Екеуін дедектетіп алдымызға са­лып, көш­пелі штабқа алып келдік. Қашып бара жатып, жанталаса қар­сы­ласқан не­міс­тердің біз іздеген ба­қылау нүк­те­сін осы екеуінен анық­­­­тап, шабуылға шыққан жауын­­­гер­­лерімізді алаң­дағы со­ғыс­тың қыр­­ғы­нынан аман алып қалғанбыз. Мен бұл кезде танкке қарсы артиллерия полкіне барлаушы бо­лып ауысқанмын, әскери шенім – қа­тардағы сарбаздан гвардия еф­рей­торына өскен, барлауда екі-үш сар­базға кәдімгідей басшымын дегендей. Жауынгерлік тапсырма берерде взвод кәмәндірі: «Гвардия еф­рей­торы Жақсыбаев!» деп әуелі рес­ми түрде шенімді, аты-жөнімді айтып бұйыратын болды. Ал полк коман­дирінің сап ал­дында: «Бар­лау­шы, гвардия еф­рей­торы Жақсы­баев Ұлы Отан соғысында көрсет­кен жан­қияр­лық ерлігі үшін «Қы­зыл Жұл­дыз» орденімен марапат­тала­ды деген Бас қол­басшы­ның бұй­рығын оқыған сәтте көкі­регімді айрықша мақ­­таныш сезімі кернегені әлі күнге дейін есімде. Ефрейтор деген кішкентай шенімді айтқаны үшін емес, Жақсыбай деген әкемнің аты ата­лып, соның ұлы бол­ға­ным үшін мақтандым... 45-жылдың наурыз айында Дунай өзеніне қарай бет түзедік, бірақ осыған дейінгі ара­лық­та неміс­тер­дің Грон өзенінің батыс жаға­сын­дағы бекінісін алу міндеті тұрды. Барлау жорығына Грон ештеңе емес-ау, Дунайдан өту оңай бол­ма­ды. Дұшпанның пулеметтен жау­дыр­ған оғы, мино­метінің снаряды өзеннің үстінде мезгіл-мезгіл нө­сер­леп бүркіп тұрды. Өзен бетін сызып, айқыш-ұйқыш жарқыл­да­ған прожектор­дың сәулесінен көз қарыққандай. Осындай жағдайда арғы бетке өтіп, неміс бекінісінің осал тұсын анықтауымыз керек. Ара­дағы толастарда, бұл әсіресе түн ортасы ауған уақтарда болады, Дунайдан өту әрекетіне кірісеміз. Осы отты өткелде қатарымыз әжеп­­­тәуір сиреп те қалды. Бірақ алға қойған мақсатымызды орын­дап шықтық. Өзеннің тастай суық суына мал­шынсақ та, тоңып қал­ты­рауды түйсініп-сезінерліктей жағ­дайы­мыз болмады. Бар ынтамыз, арғы бетке тірі жету. Сол түні өзен үстін тұтас қымтап қалған қалың тұман бізге әжептәуір қорған бол­ды. Ал тірі жетсек, тапсырманың орындалары хақ. Қазір ойлап отыр­сам, құдай бізді сақтап, ата-баба аруағы қолдаған екен, арғы бетке құрамалы ағаш салмен аман-есен өтіп, тірі қалдық. Ең бастысы, тап­сырма орындалды – жау бекінісінің ашық тұстарын тауып, штабқа рациямен хабарлап та үлгердік. Сәуір айы туа Трнава, Глаговец, Сенец қалаларын азат етіп, Бра­ти­славаға бағыт алдық. Бірге соғыс­қан сол сарбаз жігіттердің көпші­лігі май­дан даласында қал­ды. Снаря­д­тың жарықшағы сол аяғымды жанап өткені болмаса, мені жаудың оғы ала алмады. Бі­рақ соғыста бар­лаушы жау қолы­на тірі түспеуі керек деген жа­зылмаған, бірақ орын­далуға тиісті қағида болды. Ал алда-жалда жау тырнағына іліну қа­те­рі туын­даса өзіңе-өзің қару жұм­сау­дан басқа амал қалмауға тиіс еді. Сол қия­мет соғыстың небір қиын күн­дерінде де мұндай қайғылы сәтті таң­дау үлесі менің пешенеме жа­зыл­мапты әйтеуір. Туған елге – Тас­төбеге аман-есен орал­дым... Тастөбесіне аман-есен оралған Ал­пысбай Жақсыбаев соғыс жыл­дарында күйзеліп, жүдеп қалған ауылының шаруасын түзеуге белсене кірісіп кетті, колхоздың ма­лын өсіріп, егінін салу жұмыс­тары­на ел азаматтарымен тізе қоса отырып басшылық жасады. Жыл сайын мерекеленетін Жеңіс күндерін ел-жұртымен бірге той­лады, әрбір ме­рейтойлық естелік медальдарын ардагер барлаушы мақтанышпен өңі­рі­не қадап, та­ғып жүрді. Алайда гвар­д­ия еф­рейторы Жақсыбаевқа Жеңістің биылғы 66 жылдығын кө­руге тағ­дыр жаз­ба­ды. Тастөбеден Бер­линге дейін жеткен қатардағы бар­лаушының майдангерлік тағ­ды­ры ұрпағының жадында сақ­талады. Мәди АЙЫМБЕТОВ. Астана.