Мазасыз жүрек иесі

Таулы аудан Талғар мәс­ли­ха­ты­ның хатшысы Рая Ыды­р­әлиеваны бірталай уақыттан бері білемін. Сол білген жыл­да­рым­да бұл кісі ел газеті «Егеменді» үзбей оқып, әркез жа­зылу науқандарында жанашыр бо­лудан жазбай келеді. Әрине, бұл әлқиссаның сыралғысы ға­на. Айтайын дегенім, Рая Мұ­са­қызының бойынан әрбір у­а­қыт­та тау мінезді таза қасиеттерді байқап, тәнті боп жүретініміз. Мен ғана емес, жалпы ел. Со­ның ішінде ұсақшылдыққа бой ұрмайтын ер көңілді дегдарлығы мен қай нәрседе болсын салиқа сабырмен астасқан табанды­лы­ғы ерекше. Ер азаматтың қиын жүгін көтеріп, үнемі мемлекеттік қызметтің қапыл шептерінде жү­­ретін осынау қажырлы қай­раткер замандастың маған кейде ыстық-суыққа бірдей төзімді, әрдайым сүйкімділігін сақтай­тын тау­гү­лін­­­дей болып көрінетіні бар. Осы таугүл тағылым бала­лық шақтың бал суреттерін де ұмыттырмайды, аялы алақандар­ды, қамқор адамдарды жадынан өшірмейді. Әсіресе, «Менің жал­­ғыз Раям жұрттың 10 ұлына та­ти­ды» деп қам көңілін қам­шы­лай өсіріп отыратын әкесі Мұса. Алатау баурайы, Жамбыл ауда­ны­ның Аманкелді ауылындағы мектепке қолынан жетелеп бірінші сыныпқа апарып кіргізетін үлкен атасы Нақысбек. Әріп та­ныт­қан, әліппе аштырған ал­ғаш­қы ұстазы Ыбырайым. Бәрі есінде, сағынышының бесігінде. Тау мінезді тағылымдар мекені Талғармен де тағдыры бала күннен жымдасып бірге өрілді. Партия-кеңес қызметінің ардагері, сол уақытта Талғар қалатком төрағасының орынбасары болып жүрген әкесінің қарындасы Нұр­хан тәтесінің үйіне каникулдарда қыдырып келеді. Жездесі Естай Тыныбеков бокстан КСРО спорт шебері, республиканың ең­бек сіңір­ген жаттықты­ру­шы­сы. Бірде сол үйге орыс кісілер келіп тақ­тай түсіріп, бірдеңе деп сөйлеп жатса, Кәкен деген үлкен әжесі: «Не айтып жатыр?» деп сұ­рай­тын көрінеді. Көзін аш­қа­лы қа­зақтан басқа ешкімді көр­ме­ген Рая да түк түсінбеген. Содан Кә­кен әже кешке жұмыстан Естай мен Нұрхан келгесін: «Мы­на Раяны Талғарға алып тәр­бие­леп, оқытыңдар. Орыс­ша үй­рен­сін» деп түйген ойын айтады. Тал­­ғарда оқуға Рая да құштар, бұл шешімді сәлемшіден естіген Мұса отағасы да қарсы бол­мапты. Сөйтіп, жас қыз болаша­ғы­ның жаңа арнасы ашылады. Ал­тын­шы сыныптан бастап, мейірімін аямаған Нұрхан әпкесінің қо­л­ында, С.Сейфуллин атын­да­ғы №2 қазақ орта мектебінде оқып, оны 1968 жылы күміс медальмен бітіріп шығып еді. Сол тұста ұла­ғатты педагог ұстаз Әбен Өмір­әлиев ди­рек­тор болып тұрған бұл мектеп респуб­ликадағы таң­даулы бі­лім орда­ларының бірінен са­налатын. Тауға тән қасиеттердің бірі қайсарлық пен табандылық болса, осылар мектеп бітірген кезде Раяның бойынан табылды. Олай деуге себеп сол, мектеп алтын медальға үкілеген бұған ойла­ма­ған жерден физика мұғалімі ауызша емтиханда үш қойып жібергені. Сыныпта шатақ шықты. Оқушылар: «Біздің Рая үш алуы мүмкін емес, бұл қасақана қо­йыл­ған баға» дейді. Содан бұл іске Қазақстанның еңбек сіңір­ген қарт мұғалім, математик Өтел­бай Нұртазин таяғын та­қыл­датып келіп араласып, әлгі үштік төртке түзетілген. Бірақ, баға түзетілгенмен, тағдырда соның ізі қалды. Бұған дейін медицина институтына барамын деп жүрген Рая енді қырсығып, физикадан емтихан тапсыратын институтқа түсемін деп отырып алды. «Келешегі зор нархозға бар­саңшы, әйтпесе, мате­ма­ти­ка­ға бар, сағаты көп. Физиканың сағаты аз, қиын болады» деп үгіт­теген тәте-жездесіне намыс­шыл Рая көнбеді. Сондағысы – кәмелеттік аттестат алар емтиханда өзіне қиянат жасалғанын, физикадан білімі бес екенін дә­лелдеп шығу. Ақыры айтқа­ны­нан қайтпай, құжаттарын Қыз­дар пе­дагогикалық институты­ның физика-математика факуль­теті­нің фи­зика бөліміне тапсырды. Физикадан алғашқы емти­хан­ды тапсырған күні әлі есінде. Емтихан алушы «Білімің жақсы екен» деп 5 қойды. Өз пікірінің дұ­­рыстығын дәлелдегеніне сон­да­­ғы қуанғаны-ай. Тез үйге қай­тайын деп Гогольдің бойындағы троллейбус аялдамасына келсе, сол жерде мұны күтіп, қолында гүл­­шоғы бар, Нұрхан тәтесі отыр. – Е, мен сенің 5 алатыныңды бі­лем ғой. Қажырлы болсын, ши­расын деп бірге келмеп едім. Енді сен 5 алғанда, үйге таксимен барайық, – деп, тәтесі екеуі Талғарға таксилетіп тартқан сонда. Рая алабұртып, емтиханды қалай тапсырғанын айтып аузы жабылмайды. Жолшыбай отырған екі орыс қазақша сөйлегенін ұнатпай наразылық білдіріп еді, тәтесі: «Не хотите, не слушайте!» деп тойтарып тастады. Үйге келсе, әжесі бір қазан ет асып қо­йыпты. Естай аға кірер-кірместен 5 тал баршынгүл ұсынды. Осылай түскен Қыздар инс­ти­тутын 1972 жылы ойдағыдай бітіріп, Талғардағы өзінің алтын ұя мек­тебіне жас маман, физика пә­нінің мұғалімі болып қайтып орал­ды. Дәйім ұйымдас­тыру­шы­лық қабілетімен көзге түсіп қала беретін Раяны мұғалімдер комсомол ұйымының хатшысы, одан кәсіподақ ұйымының төрайымы етіп сайласын. Үлгілі жас ұстаз ретінде партия қатарына өтуге ла­йықты деп танылсын. Одан мектеп партия ұйымының хатшы­лы­ғына сайлансын. Сол кездердегі беделді мектеп директорлары Мұ­қа­тай Қойсарин, Әуелбай Сәтбаев ағалары да жассынбай, жақсылық істердің ұйытқысы болуына әркез қайрап салып, сенім артып отыру­шы еді. Сол абзал сенімнің бір кө­рінісі болар, Рая Мұса­қызын 1979 жылы оқу ісінің меңгерушісі етіп, мойнына жауапты міндет жүктеді. Осы аудан орталығындағы жал­ғыз қазақ мектебінің жа­нын­дағ­ы интернатта атыраптағы мал­шы, шопандардың, шалғай ауыл­дар­дың балалары жатып оқитын. Бірақ интернат үйі көрер көзге қораш, қау­саған ескі, едені бетон, қыста қан­ша жақса да жылы­май­тын суық, асханасы бөлек бола­тын. Қаракөз балалардың осын­дай жағдайсыз­дық­та жатып оқи­ты­нына басқа әріп­тестерімен бірге Рая Мұса­қы­зы­ның да жаны ауырды. Содан бір күні тәуекелге бел байлап, облыс­тық партия ко­ми­тетінің хатшысы Зәуре Қадыр­ова­ның қабылдауына кіріп, осы қиын жағдайды, шо­пандардың ба­ла­ларын оқытудағы жайсыз­дық­ты бүге-шүгесіне дейін жа­сыр­май айтып берді. Зәуре Жү­сіпқ­ызы бұл жайды Орталық Ко­ми­теттің ұлтжанды хатшысы Өзбе­к­әлі Жәнібековке жеткізеді. Бұл екі ортада Рая Мұсақызының өзі ауатком төрағасының орынба­сары боп өсіп кеткен Сәтбаевтың орнына мектеп директоры қыз­меті­не таға­йындалады. Осы кезде Өзағаң Тал­ғар­дағы жалғыз қазақ мектебінің, оның интернатында тұрып оқып жатқан балалардың жағдайын өз көзімен көрмекші болады. Ол кісі келіп жағдайға қаныққасын 3 қабатты интернат үйі көп ұзатпай салынып, жиһаз-мүлкімен қоса жарқыратып пай­далануға беріледі. Асханасы, акт залы, әжетханасы мен сусебезгісі – бәрі ішінде. Осы 320 орындық тамаша ғимараттың салынуына сөйтіп Рая Мұса­қы­зының мәсе­лені қозғау арқылы тікелей себеп-септігі тиіп еді десек, артық болмас. Тәуелсіздік алғанға дейін Тал­ғар­дағы осы С.Сейфуллин атын­дағы №2 қазақ орта мектебінде 500-дің үстінде ғана бала оқыса, қазірде мұндағы оқушылар контингенті 1500-ге жеткен. Рая Мұса­қызының қолқалауымен қа­зақ­тың біртуар азаматы Өзағаң сал­дырған ғимарат осы­лай­ша халық игілігіне, еркін елдің ертеңін тәр­биелеуге қызмет етіп тұрғаны кө­ңіл­ді сү­йіндіргендей. Осындай іскер мектеп ди­рек­торын 1993 жылы Жамбыл ауда­ны­ның тұңғыш әкімі Жүсіпәлі Нөкетаев білім бөлімінің мең­геру­шілігін қалап алғанына таң­дану­ға болмас. Ол бір өтпелі ке­зең­нің қиындығы алқымнан ал­ған, мұғалімдердің жалақысы 4-5 айлап кешіктірілген кемшін уақыт болатын. Соған қарамастан, жас ұрпаққа білім беру ісінде іркіліс болмауына күш салынды. Ұстаз­дар қауымы сол алмағайып шақта ұлағат биігінен көрінгенін Рая Мұсақызы қазір алғыскер сезіммен еске алады. Қастек ауылында жаңа мектеп ашылуының салта­на­тына 31 тамызда Елбасының за­йыбы Сара Алпысқызының келуі сол қиын жылдың жанды жады­рат­қан, жақсылыққа жігерлендірген жарқын оқиғасы болып еді. Бір жылдан кейін аудандық мәслихат хатшылығына бір­ауыз­дан сайланған Рая Мұсақызы ел өмірінің қым-қуыт тыныс-тірші­лігіне дендеп араласты. Әсіресе, жыр алыбы Жамбылдың тойлары тұсында депутаттарға бас болып, осы маңызды жиын-шаралардың жоғары деңгей-дәрежеде өтуіне жатпай-тұрмай үлес қосты. Осы кездерде ел Президенті Нұрсұл­тан Назарбаев жиі-жиі ат ізін салуына байланысты мәртебелі мей­манды қарсы алып, күту ша­ра­ларының басы-қасындағы тікелей ұйымдастырушысы болып, осын­дай жауапты сыннан мүдір­мей өте білді. Жамбыл «Менің пірім Сүйін­бай» деген ғой. Сол себептен де Жәкеңнің тойынан бірнеше күн бұрын әуелі Сүйінбайдың музейі ашы­лып, оны көруге Нұрсұлтан Әбішұлы келеді. Басшылар ха­лық­ты Елбасыға жолата қой­май­ды. Му­зейді көріп көңілі толып шық­қан Нұрағаң алыста тұрған елді байқап: «Ана кісілер менің қа­сы­ма неге келмейді?» деп сұ­рай­ды. Біреу тұрып: «Нұрсұлтан Әбішұлы, өзі­ңіз­дің уақытыңыз тығыз ғой. Сон­дық­тан, елмен кездесу қажет болар ма екен деп ойлап едік» десе, Ел­басы: «Жоқ, олай болмайды. Қане, шақырың­дар» деп анадайда иіріліп тұрған жұртты өзі қол бұлғап ша­қырады. Халық әп-сәтте бөген­нен босат­қан судай лақылдап келіп қа­лады. Қариялар Нұрекеңдей ел пер­зенті­нің қолын алып амандасып, жүздерінен нұры тасып қуанып, әп-сәтте арқа-жарқа болып: «Ай­налайын, жарығым-ай, аман бол­шы, аман жүрші!» десіп ақ тілектерін айтады. Абыр-сабыр басыл­ғасын Елбасы: – Ауылға келгесін, сіздерден енді бір жайды сұрайын. Бауыр­ларым­сыз ғой. Маған тек шын­дық­ты айтыңыздар. Мен бір әңгі­ме естідім. «Халық ашығып, кебек жеп жатқанда мынадай той­дың қажеті қанша?» деген сөз та­рап­ты. Сол жағдай рас па? – дейді. Жұрт тым-тырыс. Сонда Қас­текте өмір бойы мұғалім болған бір ардагер ақсақал айтады: – Айналайын, Нұрекем, бауы­рым! Сондай бір өтірік айтылған сөздерге бола жүрегің ауырып, көңілің бұзылмасын. Кебек жейді деген ол бекер сөз. Құдайға шү­кір, бәріміздің жағдайымыз жақ­сы. Бауырымыз бүтін, басымыз аман. Өзің тәуелсіздікті алып беріп отырсың. Енді сол тәуелсіз Қа­зақстаныңды жер-дүниеге Абай, Жамбыл аталарың арқылы, сондай ұлылардың тойлары арқылы та­ныстырып, танытып отырған өзің­нен айналайық. Аман бол, жары­ғым. Қаңқу сөздерге қабағың шытылмай, еліңді басқара бер! Осылай деп ақсақал Елбасыға бата береді. Ол кісі де толқиды. Жұрт жадырап қалады. Кейінірек Серік Үмбетов Рая Мұсақызына мына бір жайды айтады. Мә­ши­не­ге отырғасын Нұрекең біразға дейін үндемепті. Ұзынағаш тұ­сында Қаракөтерме деген жерге келгенде: «Серік, қарашы әне, ел қандай бата беріп, тілеуімізді тілеп отыр. Бірақ сен байқадың ба, ана бата берген ағаның да өңі жүдеу ғой. Сөйте тұра жағдай айтпай, біздің тілеуімізді тілейді. Осындай халық үшін жаныңды салып, еш аянбай жұмыс істеу керек қой, – деп Елбасының көңілі босапты. «Осындай халық үшін жұмыс істеу керек қой» деген Елбасы сө­зін естігенде көңілі жүйрік Рая Мұ­сақызы да толқыған, шын жү­рек­тен шыққан сол шынайы сөз­дерді өзіне айтылғандай қабыл­даған, мәс­лихаттың бетін халыққа барын­ша бұруға тырысқан. Ал, сол жолы қырғыз, өзбек, қазақ президенттері түскен қазақ үйді тігудің, ондағы барлық кісі кү­ту­дің жабдық-қыз­метінің құр­метін де, жауапкершілігін де өзі еншілеп, абыроймен атқарып шық­қан. Төрт жылдан кейін Қарасай бабаның тойында да солай бол­ды. Қырғызстан президенті А.Ақаевты қарсы алғанда гүл шоқтарын Рая Мұсақызы ұсын­ды. «Президенттерді қарсы алып, Қарасай бабамыздың ескерткішін ашып жатқан сен екеуміз бақыттымыз ғой, Рая» деген сон­дағы Серік Әбікен­ұлы­ның сөзін­де де көп мағына бар еді. Жеті жылдан кейін Рая Мұ­са­қызы Талғарға қайтып орал­ды. Аудан әкімінің орынбасары бо­лып. Идеологиялық жұмыс­тар­дың тізгінін ұстады. Әлеу­мет­тік сала, білім, денсаулық сақтау, спортта басшылықтың жаңа мә­нері бірден байқалған. Осы кезде аудандағы Әлмерек, Жаңалық, Жалғамыс, Еркін, Бірлік, Бесағаш ауылдарында жаңа мектептер бой көтерді. Кеңдала мен Алмалық ауылдарында ескі балабақшалар жөнделіп, есіктерін мектеп ретінде айқара ашты. Бұл мақсатқа облыстан ақша бөлінуіне қол жеткізген Рая Мұсақызы болатын. Әлбетте, Талғар кезеңіндегі жемісті еңбектің жақсы мысал­дары жетіп артылады. Біз соның өзіміз көзбен көрген бір-екеуіне ғана тоқталайық. Рая Мұсақызы жаңа қызметке келген кезде ал­дынан бір проблема шыққан. Тал­ғар мен Панфиловтағы 2 му­зыкалық мектеп және оқу-өнді­рістік комбинаты мекеме ретіндегі тізбеден шығарылып, салық төлеу құқығынан айырылып, жа­былғалы тұр екен. Олар ж­а­былса, қаншама мұғалім жұмыс­сыз қалмақ, оқушылардың кә­сіптік білім алуына орны толмас нұқсан келмек. Ғимараттары жекешеленіп, әлдебіреулер майшелпекке ке­нелмек. Аудан әкімі Кенжебек Омарбаевпен ақылд­а­сып еді, Кен­жекең: «Ойпырмай, мұны қалай шешсек екен? Өзің бір ретін тапсаңшы» деп ала­қа­нын уқала­ды. Істі өз жауапкершілігіне тас­та­ғаны. Содан Рая Мұсақызы об­лыс­тық әділет бас­қар­масымен сөйлесіп, қаншама машақатпен атал­ған мекемелер­дің заңды тұл­ға ретіндегі құқық­тарын қай­тарып алып еді. Әлі күнге дейін алғысқа кенеліп, ың-шыңсыз та­быс­ты жұмыс істеп келе жатқан осынау музыка мектептерін, оқу-өн­діріс­тік комби­на­тын сонда құтқарып қалған Рая Мұсақызы екендігін білетіндер некен-саяқ. Бірақ ол кісі үшін мәселе еңбегін елдің білгенінде емес, мәселе – ортақ игілікке титтей де болса пайдасы тигендігінде. Тұяқ Есхожина апай ашқан «Нұр» отбасы­лық балалар үйіне бұрынғы бала­бақша ғима­ра­тын алып беруде де қарлығаш қа­наты­мен су сепкендей шара­паты болғанын білеміз. Бауыржан Мо­мышұлы, Тұ­рар Рыс­құлов сынды біртуар­лар­ға байланысты іс-шара­лар, «Ақ­бидай» спарта­киа­дасы, Елбасы жолдауларын насихаттау, Прези­дент­тің сарабдал саясатын ха­лық­қа жеткізу тұрғысындағы есепсіз көп жұмыстарды жүр­гізу­де де өзіндік қолтаңбасымен та­нылды. Облыстық рейтингте Тал­ғар әкімдігі үнемі алғашқы үш­тік­тен көрініп отырса, мұнда Рая Мұсақызы сіңірген еңбектің аз еместігі айдай ақиқат. Соңғы бірнеше жыл бойы Рая Мұсақызы аудандық мәсли­хат­ты басқарып келеді. Тыным­сыз деп те айтпаймыз. Күн­де­лікті жұмысты азапқа да айнал­дырмайды. Әр мә­се­лені кеңінен толғап, орайлы ба­бымен шешеді. Аудан өмірін, түйт­кілді жай­лар­ды жақсы біледі. Ақса­қал­дар­ға, азаматтарға арқа сүйейді. Ел Парламентімен, Талғар ауда­ны­ның әкімі Талғат Өмір­әлиев­­пен тығыз байланыста жұ­мыс істейді. Мәслихат хатшысы ретінде жұмысының бісмілләсін Тал­ғардың депутаттық делегация­сына ел Парламентінің жұмы­сын таныстырып, батасын алудан бас­тағаны да білгендік емес пе! Сенатор Нүсіпжан Нұр­мам­бетов, Мә­жіліс депутаты Уәли­хан Қалижан­дармен жиі хабар­ла­сып, ақыл-кеңестеріне құлақ асып тұрады. Кезінде өзі баулып қанаттан­дыр­ған Динар Нөке­таева сіңлісінің Парламент Мә­жі­лісінде қайраткер­лік танытып жүрген қа­рым-қабі­летіне қуанады. Отағасы Дүйсен Ахметұлы аға­мыз «Нұр Отан» партиясы ау­дан­дық бөлімшесі төрағасының орынбасары. Ұлдары Дәурен, Дәу­­лет, Даниярлар ержетіп, өз жол­дарын тапқан. Атасы мен әжесі немерелер дегенде ішкен асын жерге қояды. Бұл ғана емес, соңғы он-он бес жылдағы Талғардың әлеумет­тік-мәдени өмір тынысын Рая Мұсақызының ұлағатты қызмет өрнектерінсіз көзге елестету қиын. Біздің кейіпкердің таудай та­залығының, таугүл тағылы­мы­ның ең бастысы осы болса керек. Қорғанбек АМАНЖОЛ, Алматы облысы.