Халықаралық талаптарға сай ма?

Елімізде бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты  заңнама халықаралық талаптарға сай ма? Елордада «БАҚ жөніндегі халықаралық стандарттар және ұлттық заңнама» жобасы аясында өткен халықаралық конференция барысында осы мәселе кеңінен сөз болды. Жобаның жалпы құны 88 мың 647 еуро, оны Еуропа одағы қар­жы­ландырған. Аталған жо­баны Қ­а­зақ­стан криминология қауым­дас­ты­ғы Қазақстан дағдарыс орталығы ода­ғымен, сондай-ақ Экономика жә­не құқық академиясымен бірлесе  жү­зеге асырған. Қауымдастық президенті Өмірәлі Қопабаевтың ай­туын­ша, осыдан 1,5 жыл бұрын Еу­роодақ тарапынан бөлінген грантпен жұмыс істеудің нәтижесінде еліміз­дің БАҚ саласындағы заңнамасы халықара­лық талаптарға сай екендігі анық­талған.  Жала жабуға қыл­мыс­тық жаза қолдану  алынып тасталсын деген талаптар да өткір қойылған екен. «Алайда мұнымен келісуге бол­майды», деді Өмірәлі Қажы­бай­ұлы. Бұл жөнінде жоба сарапшысы, әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-дің сот билігі және қылмыстық процесс кафедрасының меңгерушісі Серік­қали Тыныбеков жан-жақты мәлі­мет берді. Оның айтуынша, Еуропа Кеңесіне мүше 47 елдің 28-і аза­маттық жауапкершілікпен бірге қыл­мыстық дифомацияны мойын­дай­ды. Бүгінде жеті ел жазаның бұл түрі­нен бас тартып отыр. Финляндияда бұқаралық ақпа­рат құралдарын пайдалану  арқылы жала жабылса немесе шындыққа жанаспайтын мәлімет көпшілікке ақпарат жолымен таралса, онда айыппұл немесе 2 жылға дейін бас еркінен айыру жазасы қолданы­ла­ды. Ал Германияда осы сияқты жазадан өзгелер жапа шегуші қар­жылық немесе көпшілік сенімінен айырылу жағдайына ұшыраған болса, онда 5 жыл бас бостандығынан айыру немесе айыппұл төлету көзделген. Сондай-ақ Польша, Испания  елдерінің заңнамасында  жала жабуға байланысты алты айдан екі жылға дейінгі бас бостан­ды­ғынан айыру немесе айыппұл тө­лету нормалары қарастырылған. Жа­понияда адамның  қызмет беделіне жалған мәлімет тарату арқылы нұқсан келтірілсе және оны басқа біреу пайдаланса, онда соны жүзеге асырғанға жазаны ауыр еңбекпен өтеу жолымен немесе айыппұл төлету арқылы, тіпті үш жылға дейін бас бостандығынан айыру түрінде қолданылуы мүмкін екен. Қытайда күш көрсету арқылы өзге бір тұлғаны ашық жәбірлеу немесе фактілерді бұрмалау арқылы жала жабылса, оның ауырлығына қа­рай үш жыл бас бостандығынан айыру, тұтқындау немесе саяси құқы­н­ан айыру түрі қолданылады. Қазақ­станда да адамның ар-ожданы мен намысын аяқасты етуге қатыс­ты Қылмыстық кодексте бірқатар нормалар қарастырылған. Мәселен, жала жабу нормасы бойынша 129-баптың 1-бөлімімен   2008 жы­лы 15 адам қылмыстық жазаға тар­тылған болса, 2009 жылы – 12, ал былтыр бұл жаза 14 адамға қол­данылыпты. Қазіргі кезде елімізде 2685 БАҚ жұмыс істейді. Оның 2249-ы (84 пайызы) тәуелсіз БАҚ саналады.  Ақ­парат таратуға  барлық жағдай жасал­ған. Қылмыстық кодексте жур­налис­тің заңды қызметіне кедергі келтіргені  үшін үш жылға дейін бас бостан­ды­ғынан айыру қарас­ты­рылған. БАҚ үшін ақпарат алудың заңнамалық жүйесі мүлтіксіз жұмыс істеуде. Кейбір журналистер мемлекеттік органдар сұралған мәліметтерге толық емес  немесе шындыққа жа­наспайтын ақпарат жолдайды деп шағымданады. Сұрау салу нәти­жесі олардың қайта шағымдану тетігіне деген сенімсіздігін, журналистердің өзінің сауатсыздығын, тілшілердің баспасөз қызметтерімен қарым-қатынасты бұзғысы келмейтіндігін және өзге де себептерді көрсеткен. Моральдық нұқсан келтіргені үшін өтемақы төлеу мәселесінде нақты критерий қажеттігі де назардан тыс қалған жоқ. Конференцияда осы мәселе бойынша Жоғарғы Сот тарапынан нақты нормативтік қаулының қажеттігі де айтылды. Осылайша «БАҚ жөніндегі ха­лықаралық стандарттар және ұлттық заңнама» жобасы аясында өткен халықаралық конференция отырысы жарыссөздермен, пікір алмасумен аяқталды. Оның нәтижесі бойынша ұсынымдар әзірленіп, Парламентке және өзге де мемлекеттік органдарға жолданатын болды. Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ.