Қазақстан - түркі халықтарының қарашаңырағы

Түркістанда IV халықаралық түркология конгресі өтті Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті – Оңтүс­тіктегі іргелі оқу орындарының бірі. Осындағы медицина факультеті халықаралық стандарттарға сай білім беруімен ерекшеленеді. Оқытушы-профес­сор­лар құрамы мықты. Қазақшадан бөлек ағыл­шын, түрік тілдерінде де дәріс беріледі. Студенттер Түркия мемлекетінде де сабақ алады. Бастау барын бұлақ та біледі дегендей, тексіз дүние жоқ. Шығыс медицинасының алтын тамы­ры Ибн Синада жатса, қазақ медицинасының атасы – шипагер Өтейбойдақ. Өркениет өздерінен басталардай көретін Батыс дәрігерлерінен бұрын шешекке қарсы дәрі еккен Өтейбойдақты ауызша мақтан қылғанымызбен, еске аларлықтай ештеңе жасай қойған жоқ едік. ХҚТУ ректоры, профессор Лесбек Тәшімов медицина клиникасының алдынан медицина алаңын саларда ортаға Ибн Синаның мүсінін ор­натып, қос қапталындағы қызыл гранитке Гиппократ пен Өтейбойдақтың өмірі, қызметі, сіңірген еңбегі жайлы жаздырыпты. Бұл – болашақ дәрі­гер­лер үшін үлкен тәрбие. Осылайша тарихы­мыз­дың жадында қалған жоғын жаңғыртқан ХҚТУ халқымыздың түп-тұқиянын түгендеуге ұдайы атсалысып келеді. Түбі бір Түріктің уақытында көк тітіреткенін, ұрпақтары жер-жаһанға жайы­лып, мықты мемлекеттер бол­ға­нын мойы­ндағысы келмейтіндер бар. Исламға дейінгі тарихымызды жабайылыққа теліп, ұрпақ жа­ды­­нан шығаруға тырысатындар тағы да жеткілікті. Біз кімбіз, түбіміз кім, қайдан шықтық, қалай бөліндік? Енді бізді туыстастыратын ұстын қайсы? Осындай сұрақтар ел, жер тарихын ойлаған әр ойлы кеудеде бар. Көк түріктердің Отаны – қазір­ге қазақ жері болғандықтан 2002 жылы ең ал­ғашқы түркология конгресі Түркістан қала­сында өткен еді. Әр екі жыл сайын тұрақты өткізіліп келе жатқан түрколог-ғалымдардың басқосуы талай күрмеулі мәселелердің түйінін шешіп келді. Жақында өткен конгресс Қазақстанның Тәуел­сіз­дігінің 20 жылдығына арналып, жас ғалымдарды түр­ко­логия мәселесіне көбірек тартуды көздеді. Алғашқы күні Арыстанбаб пен Қожа Ахмет Ясауи кесенелеріне зиярат еткен қонақтар сол күні “Түркі халықтарының тарихы” мұражайы мен көрмесін тамашалады. IV халықаралық түркология конгресін ХҚТУ ректоры, профессор Л.Тәшімов ашып, жүргізіп отырды.  Конгрестің салтанатты ашылуында Жо­ға­ры кеңес мүшесі, профессор Илияс Доған, Ясауи атындағы ХҚТУ Өкілетті кеңес төрағасы Ос­ман Хората, университеттің бірінші вице-президенті Михир Накип, академик Рахманқұл Бердібай, венг­рия­лық профессор Жанос Синос сияқты ғалымдар сөз сөйледі. “Біздің халық көшпенді болмаған, ол бізді төмендету үшін пиғылы бөлект­ердің ойлап тапқан амалы” деп сөз саптаған профессор Уахит Шалекенов осы ойына тиянақ етерлік талай мәселелердің барысын әлемдік тарихтың сүзгісінен өткен дәлел­дермен дәйектеді. Бір қала сол кез үшін – өркениет орталығы болса, қазақ даласында жүздеген, мың­даған қалалар болған. Жылқы – әлемге қазақ даласы арқылы тараған. Халық егіншілікпен айналысқан, түсті металды айырған, зергерлік өнері дамыған. Қазақтың жерінен бес бірдей Алтын адамның табылуы соның бір айғағы ғана. Таза қанды арийлер жөнінде ойларын жинақтаған ғалым тарихы­мызды түгендеуге тиянақты түрде кірісуіміз керек деді. Ғылымның шырылдайтындайы бар. Өздерін әлемнің шын қожасы ретінде сезінгісі келетін Батыстың көзімен қарасаң түріктер өркениетке ешқандай үлес қоспаған, жабайы халық сияқты. Өз ішімізде де ата-баба тарихын білмегендіктен осылай ойлайтындар жетерлік. Пленарлық мәжіліс түркі тіл білімі, түркі әдебиеті мен фольклоры, түркі тарихы, археология және этнология, түркі дүниетанымы және өнері сияқты секцияларға бөлініп, ғалымдар баян­да­ма­ларын оқыды. Пікір алысты, түркологияның жаңа көкжиегі ашылды. Түркологтардың алдында атқарылатын зор жұмыстар бар. Біз мұны Түркология ғылыми-зерттеу институтының директоры, профессор Д.Кенжетай мен осы институттың ғылым хатшысы Б.Әбжеттің көтерген мәселелерінен байқадық. Қазақстан тәуелсіздік алған тұстан бастап түр­кология саласы өзінің жаңа бетін ашты деген ғалым­дар, кеңестік жүйе кезінде де түркология саласында көптеген жұмыстар атқарылғанын айтады. Ол кезде түркология деген ұғым тек лингвист-ғалымдардың ғана айналысатын шаруасы ретінде, яғни тар шеңберде зерттелді. Бұл Кеңес идеологиясына өз жемісін бере бастады. Ортағасырлық түркі дүниесінің құндылықтары, ғұлама ғалымдарының еңбектері түркілердің тұтас байлығы ретінде емес, жекелеген сол кездегі тайпалардың еншісіне беріліп жатты. Көрші отырған туысқан екі халық ішінде бұрынғы ата-бабадан қалған мәдени мұраға деген өзара талас туды. Түрколог-ғалымдар осы ұлы тұлғалардан қалған шы­ғар­маларының әлемдік деңгейдегі адамзат алдындағы маңыздылығы туралы келелі тұжырымдар жасаудың орнына, әркім өз аймағында туған ұлы тұлғаларды өз ұлтына жатқызу, оны меншіктеп алу сияқты келеңсіз дүниелермен айналыса бастады. Батыстың көзқара­сымен қарағанда түркілер әлемдік өркениетке ешқан­дай үлес қоспаған деген тұжырымға келуге кезінде жасалған жоспарлы саясаты өз нәтижесін берді. Қа­зіргі күнге дейін Батыстың жазған дүниелерін тұтастай шындыққа балап, астарлы саясатына мән бермей, олардың айтқанын өзінің ұстанымының негізгі тірегі ретінде көретін аға буын түрколог ғалымдарымыз да көптеп кездеседі. Олар әлі күнге өзін тек қана өз ұлтының патриотымын деп сезінеді. Синологтар мен иранистерде жағдай мүлде басқаша өрбіді. Мысалы ирантанушы ғалымдар қазір­гі Тәжікстан, Ауғанстан және Иран мен Кавказ­дың ирантекті халықтарының мәдениеті мен әдеби тұлғаларын өздерінің ортақ мұралары ретінде қарастырады. Мектеп және жоғары оқу орын­дарында ирандық мәдениет деп тұтас дүние ретінде оқытады, тәжік, ауған не парсы деп оларды бөліп қарас­тыр­майды. Осылайша әлемдік өрке­ниетке өзінің тұтас мәдениетімен еніп отыр. Қытай идеологиясы да сондай бағытты ұстанады, кезінде патшалық құрған түркі, монғол қағандары да Қытай дүниесіне жатқы­зы­лады. Олардың мемлекет құрған аумақтары да Қы­тайдың оқулық­тарына Қытайдың жері ретінде оқы­тылу процесі әлі жүргізіліп келеді. Орыс саяхат­шы­лары Орхон-Енисей жазуларын тапқан кезде Батыс­тың ориенталистері оны өзіміздің ата-баба мұрасы деген сыңайда мақалалар жаза бастады. Оны зерттеу үшін арнайы экспедициялар ұйымдасты­рылды. Бірақ руникалық жазу түркі тілінде сөйлеген соң оған деген қызығушылығы сап тыйылған болатын. Әлі күнге дейін еуропалықтар өз ата-бабаларын көшпелі мәде­ниетке апарып тірейтін жәйттер кездеседі. Түркістанда ұйымдастырылып отырған ІҮ түркология конгресінің маңыздылығы ерекше болмақ. Келешекте жас түркологтарды тәрбиелеп, олармен қоян-қолтық жұмыс істеу, түркі мәде­ниетін тұтастандыру жолында қажырлы еңбегімізді аямауымыз қажет. Осы бағытта жас түрколог­тардың басын қосу аса маңызды іс-шара болмақ. Біздің осы айтылғандарға қосарымыз, түркі халық­тарының ондаған ұлттар мен ұлыстарының ұрпақтары оқып жатқан осы университет түбінде түркологияны түбегейлі зерттейтін жас ғалымдарды осылардың ішінен дайындағаны жөн сияқты. Көтерілген бастам­а­лар­ды, тарихымыздың тың тұстары мен ақтаңдақ беттерін таразылап, түбі бір түркі халықтарын туыстасты­ра­тын әрекет осы жас ғалымдардың қолында болса керек-ті. Бақтияр ТАЙЖАН. Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы.