Кемшілігі көп бюджет

Ел Үкіметі 2010 жылғы республикалық бюджеттің негізгі параметрлерін орындау оны екі мәрте нақтылап, 16 рет түзету енгізген. Кеше Мәжілісте өткен 2010 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есепті тыңдау барысында осы мәселеге ерекше ден қойылды. Депутаттар алдында Қаржы министрі Б.Жәмішев пен Рес­пуб­ликалық бюджеттің атқарылуын ба­қылау жөніндегі есеп коми­те­тінің төрағасы О.Өксікбаев баяндама жасады. Белгілі болғандай, қарыз алуды ескергенде былтыр республикалық бюджеттің түсімі 106 пайызға немесе 3 729,2 миллиард теңгеге орындалған. Оның ішінде кіріс 3 262,2 миллиард тең­геге немесе 6,2 пайызға артық толтырылса, 55,9 пайыздық са­лықтық түсімдермен орын­дал­ға­ны белгілі болып отыр. Ұлттық қор активтері былтыр 2 407,7 миллиард теңгеге толтырылса, биыл 1 қаңтарға оның көлемі 5 704,4 миллиардқа жеткен. Министрдің мәліметіне қара­ғанда, республикалық бюджет шы­ғыстары сыртқы қарыз алу бойынша борышты өтеуді ескермегенде, 99,1 пайызға немесе 4 284,0 миллиард теңгеге атқа­ры­лып­ты. Ал 41 республикалық бюд­жеттік бағдарламалар әкімші­сі­нен 15-і бюджеттік қаражатты толық игерсе, 10 әкімші бұған қол жекізе алмапты. Жалпы, бюд­жет тапшылығын жабуға 8822 миллиард теңгенің ішкі және сырт­қы мемлекеттік қарызы тар­тылған. Эмиссиялық бағалы қа­ғаз­дар мен сыртқы қарыз шарт­тары 290,1 миллиард теңге болса, үстіміздегі жылдың 1 қаңтарына қараған күні бюджет қаража­ты­ның пайдаланылмаған қалдығы 93,4 миллиард теңгені құраған. Омархан Өксікбаев өз кезегінде республикалық бюджеттің қа­лыптастырылуы мен атқарылуы, сондай-ақ макроэкономикалық көр­сеткіштерді болжау барысын­да кемшіліктерге жол берілгендігін ортаға салды. Өткен жылы салықтық берешек 361,0 миллиард, ал салық бойынша берешек 199 миллиард теңгеге жекен. Бұл оның арғы жылмен салыс­тыр­ғанда салықтық берешек 1,8 есеге, ал салық берешегі 1,9 есеге ұлғайғанын көрсетеді. Комитет төрағасы жағдайдың былайша қа­лыптасуын жалған кәсіпорындар са­нының артуымен байланыс­тыр­ды. Атап айтқанда, 2010 жылы салық органдары 495,6 тең­ге көлемінде салықтар мен төлемдерді анықтаса, оның тек 28,7 миллиарды (5,8 пайызы) ғана бюджетке өндірілген. Сондай-ақ банкроттыққа ұшы­рату арқылы салықтан жалтару амалдары да қолданылуда екендігі назардан тыс қалмады. Мәселен, 2010 жылы 80,0 миллиард теңге салықтық берешегі бар 2 мыңнан астам салық төлеуші банкрот болып, тек 202,3 миллион теңге ғана бюджетке қайта­ры­лыпты. «Банкроттыққа ұшырады деп табылған салық төлеу­ші­лердің атынан жазылған шот-фак­тураларды қосымша құн са­лығы бойынша есепке жатқызып, корпоративтік табыс салығынан шегеру арқылы жүзеге асыру орын алған», деді Омархан Нұр­тайұлы осы ретте. Еліміздің Кеден одағына кіруі түсімдерді арттыру үшін оң алғышарттар жасаған. Алайда бұл салада да кемшіліктер бар екені белгілі болып отыр. Елімізден тауарларды әкету кезінде кедендік әкету баждарын төлеуден жалтару тәсілдерінің бірі аталған тауарларды еркін сауда аймағына шығарып, кеден баждары салын­байтын елдерге қайта экспортқа шығарып отырған. Квазимемлекеттік субъектілер қызметі де өткір сынға алынды. 2009 жылы 138 акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серік­тес­тіктің тек 69-ы ғана дивиденд төлеген. Сол 2009 жылмен са­лыс­тырғанда дебиторлық бере­шек­тің 1,6 есеге (45,8 миллиард теңгеге) өскені байқалады. Тағы бір айта кетерлігі, өткен жылы акционерлік қоғамдар жар­ғылық қорына 39 миллиард теңге республикалық бюджеттен бөлін­се, бұл қаржылардың дені екінші дәрежелі банктер шоттарында жинақталыпты. Квазимемлекеттік субъектілер мен даму инс­ти­туттары, инвестициялық жобалар мен салалық бағдарламалар мә­се­лесінде айтарлықтай кемші­лік­тердің бар екендігі назардан тыс қалған жоқ. Сонымен, есепті жылдың со­ңында 554,8 миллиард теңгеге рес­пуб­ликалық бюджет тапшы­лы­ғы қалыптасқан. Сыртқы қа­рыз 2008 жылы 2,5 пайыз болса, 2010 жылы ол 25-ке дейін артқан. Мемлекеттік борыш 598,7 миллиард теңгеге жеткені мәлім болып отыр. Сөйтіп, мем­лекеттік борыш пен сыртқы жал­пы борыш 5,3 пайызға өсіп, 119,2 миллиард АҚШ долларына жетіпті. Депутаттар бюджеттік заң­бұ­зу­шылықтар жыл сайын қайта­ла­нып келе жатқанын өткір сына­ды. Сондықтан да бюджет орын­да­лу­ын қараудың пішінін өзгерту керек дегенді айтты. Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ.