Жапырағы қамқа, топырағы торқа

Талғар ауданының экономикасы өркендеп, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсарып келеді Тәуелсіз еліміздің әр күні жан жадыратқан жақсылық­тар­мен жалғасқан. Мерейлі жиырма жылдығымыз тойланғалы отырған тұста өркениетке беттеген мемлекетіміздің саяси-қоғамдық өмірі мен әлеуметтік-экономикалық жағдайы қарыштап алға басуда. Осы бағытта Жетісу жері жұр­т­шы­лы­ғының қосқан үлесі қомақты десек, Іле Алатауының бау­райын мекендеген Талғар ауданының да өзіндік орны, ай­шық­ты қолтаңбасы анық аңғарылатыны ақиқат. Мемлекет басшысының биылғы Жол­дау­ын­­да мерейлі мерекенің маңыздылығына бай­ла­нысты атқарылатын шаралардың қатары атап көрсетіліп, іргелі істердің байып­ты бағ­дар­ламалары айқындалған болатын. Міне, осы тапсырмаларды орындауға жұмылған талғар­лық­тардың бүгінгі еңбектерімен танысу мақ­са­тында жолға шықтық. Жол азабының қиын­дығын көріп жүрсем де, түгін тартса майы шығатын, жапырағы қамқа, топырағы торқа, саф ауасы жан-сарайыңды ашатын, тамаша ме­кен­дегі іргелі істермен танысу барысында бәрі де ұмытылғандай. Қай кезде айтылғаны белгісіз, мұндағы ақжарқын, кеңпейіл жұрт­шы­лыққа берілген «тарықсаң Талғарға бар» деген тәмсіл де тегін емес. Қаланың өзі кө­рікті Алатауға иек артып, таяқ тастам жерде жа­сыл желек жамылып кеңінен созылып жа­тыр. Кәусар ауасы дертке дауа, жанға шипа екенін де мұндағылар ерекше мақтанышпен жеткізеді. Осы байлықты пайдаланған Тұзды­бас­тау елді мекеніндегі күре жолдың бойына бірнеше киіз үй тігіп, қымызхана жұмысын жол­ға қойған кәсіпкер Рая Құрманбаеваның бастамасына қызығасың. Саламатты өмір сал­тын қалыптастырған ол бірнеше адамға жұ­мыс орнын ашыпты. Осылайша жол жөнекей көңіл қызықтырған жайлар жалғаса берді. Ауданның іргесі 1928 жылы қаланыпты. Жер жәннаты Жетісудың бір бөлшегі Талғар ауданы 1935 жылы 15 мамырда өз алдына отау тігіп, Іле ауданы деп аталған екен. Аудан ор­талығы Талғар қаласы болып, аудан көлемі бү­гінгі Іле мен Талғар аудандарын қамтыған. Кейіннен 1963 жылы оған Еңбекшіқазақ ауданы қосылып, орталығы Есік қаласына көшірі­ліп­ті. Үш жылдан соң, 1966 жылы Іле ауданы қай­та өз алдына бөлініп, аудан орталығы қай­та­дан Талғар қаласына көшірілген. Арадағы үш жылдан соң 1969 жылы 14 мамырда Тал­ғар ауданы жеке аудан болып бөлінгені де оның тарихынан мол мағлұмат береді. Аудан­ның жер көлемі 3,8 мың шаршы шақырымды құрайды. Бүгінде халық саны 160 мыңнан асады. Алматы қаласына жақын орналасқан­дық­тан соңғы жылдары мұнда қоныс аудару­шылар қатары үздіксіз өсу үстінде. Аудан құрамына 61 елді мекен, 11 ауылдық округ пен 1 қалалық әкімдік кіреді. Шаңырағы биік, керегесі кең аймақтың тыныс-тіршілігі уақытпен үндесе жарасым тапқан. Талғарлықтар қай кезде де тың табысымен танылып, 30-дан аса ұлт пен ұлыс өкілдері қоян-қолтық тіршілік кешуде. Сүттей ұйыған ұйғыр, түрік, грек, славян, татар этно-мәдени ор­талықтары ауданның қоғамдық-мәдени өмі­­рі­не белсене араласып, достықтың туын жел­біретіп отыр. Қасиетті жерден елге таны­мал көптеген тұлғалар шыққанын аудан әкімі Талғат Өмірәлиев мақтанышпен әңгімеледі. – Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындауға аудан халқы жұмыла кіріскен, деп бастады әңгімесін Талғат Әбенұлы. Жетіс­тік­тің өзі экономикаға тәуелді, әрі оған бағы­ныш­ты ғой. Осы тұрғыдан алғанда өткен жыл табысты қорытындыланып, бюджетке 5 млрд. 859 млн. теңге қаржы түсіп, болжам 111,2 пайызға орын­далды. Ағымдағы жылдың алғашқы тоқсанын­дағы кіріс 1 млрд. 632 млн. теңгені құрады.  Негізгі сала – ауыл шаруашылығы екені белгілі. Осы орайда ауылды өркендетудің басты факторы – агроөнеркәсіп кешенін серпінді дамыту мен экономиканы нарық заңды­лы­ғымен ілгерілетуге басымдық берілуде.­ Аг­ро­өнеркәсіптік кешенде 4495 ауылшаруа­шы­лық құрылымы жұмыс істейді. Бүгінгі байып­ты бағдарламаға сай жұмыстарын жүйелеген өндірістік кооперативтер мен шаруа қожа­лық­тары азық-түлік молшылығын жасау мен ба­ға­ны тұрақтандыруға кіріскен. Соның ішінде 38,272 шаршы метр алқаптағы 71 жылы­жай­дың 35-і іске қосылып, өткен жылы 480 мың килограмм өнім тұтынушы игілігіне айналды. Қалғандарының құрылысы жедел жүргізілуде, деген басшы күз айларында өтетін жәрмең­ке­де халыққа қыстық азық-түлігін молынан қам­дауға мүмкіндік туғызылаты­нын жеткізді.  Үстіміздегі жылы осы саладағы өнім көлемін 19 млрд. 917 млн. теңгеге жет­кізіп, оны өңдеуді 3,480 млрд. теңгеге арт­тыруды көздеп отырмыз. Тұздыбастау ауылында өткен жылы 4,0 мың тонналық «Сұлтан» се­рік­тестігінің көкөніс сақтау қоймасы пайда­ла­ны­луға берілді. Белбұлақ ауылдық округінде жылына 2 тонна сүт өнімдерін өндіретін «Дәулет» шаруа қожалығының жұмысы да ай­ту­ға тұрарлық. Биыл «Байсерке Агро» серіктестігі жылына 1250 тонна ет өңдейтін ком­бинатты іске қосуды жоспарлауда. «Алматы» асыл тұқымды мал өсіретін өндірістік кооператив республикаға танымал іргелі шаруа­шы­лықтар қатарында. Сексен жылдық тарихы бар өндірістік кооператив астық, майбұршақ, көкөніс, картоп, ет, сүт өнімдерімен өзімізді ғана емес, Алматы қаласының халқын да тұ­рақ­ты қамтамасыз етуде. Сондай-ақ, «Байсерке Агро», «Айршир» серіктестерінің экономи­касы жыл өткен сайын нығая түсуде. Экономиканы әртараптандыру басты міндет екені даусыз. Елбасы шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ерекше көңіл бөліп, нақты қамқорлық жасауда. Өткен жылы осы саладан ғана бюджет қоржынына 613,3 млн. теңге қаржы түсті. Кәсібін ашып, жаңашыл көзқараспен та­ныл­ғандарға жан-жақты қолдау көрсетілуде. Биылдың өзінде жаңадан 39 нысан іске қо­сы­лып, 400 адам жаңа жұмыс орындарымен қам­тылды. Жалпы, шағын және орта кәсіпкерлік саласында 24000 адам екі қолға бір жұмыс тапқан. 2010 жылы өндірген өнім мен қызмет көлемі 10 млрд. 106 млн. теңгені құраса, үсті­міз­дегі жылы бұл көрсеткішті одан да арттыра түсу жоспарланып отыр. Осы орайда аудан экономикасын нығайтуға айтарлықтай үлес қосқан «Тас-Құм», «Талғарспирт» акционерлік қоғамдары, «Барон», «Интелсервис» серіктестіктері бюджетті толтыруымен қатар, жерлестерімізді жұмыспен қамтып, іргелерін кеңейтуде. Тағы бір жаңалығымыз, биыл «Амиран» Қа­зақ тағамтану академиясының зауыты» іске қосылып, дәрумендерге бай балалар тағам­дарын өндіруді қолға алды. Бұл ел ертеңі – сәбилерге жасалған ерекше қамқорлық екенін айтқан ләзім. Елбасы осы өндірістің ашылуын телекөпір арқылы қабылдағанын білесіздер. Бұл да біз үшін үлкен қуаныш. Алатаудың бөктеріндегі Жаңатас сайында «Ғұндар» туристік базасын ашу жоспарланып, жер телімі бөлінді. Мұнда туристер халқы­мыз­дың бай салт-дәстүрінің жиынтығын ай­шықтайтын этно-мәдени ауылдағы шараларды тамашалайтын кез жақын екенін де оқырман назарына ұсынуды жөн деп ойлаймын. Бүгінгі маңызды міндет – озық инфра­құ­ры­лымды қамтамасыз ету, халықтың әлеумет­тік жағдайын көтеру. Осы өрелі мақсаттар қатарындағы ауыз су, жол, жарық мәселелері біртіндеп шешімін табуда. Әрине, бұл тұрғыда әлі де халықты алаңдататын түйінді жайлар­дың бар екенін де жасырмаймын, деді аудан басшысы елді мекен халқының кейбір сұра­ны­сы шешімін табатын тұстарға тоқталып. Бір кез­дері халықты мектеп, емхана мен ауру­хананың жетіспеушілігі толғандыратын еді. Бүгінде бұл түйткіл шешілді деуге болады. Халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету ісіне жете көңіл бөлініп, Үкімет тарапы­нан да көптеген ауқымды жұмыстар қолға алы­нып жатқаны белгілі. Республикалық бюд­жеттен Талғар аудандық топтық су жүйесін са­луға 530,4 млн. теңге қаражат бөлінсе, «Наз» серіктестігі оны сапалы жүргізіп жатыр. Тұздыбастау ауылындағы «Арман», және «Бел­ағаш» шағын аудандарын сумен қамтама­сыз етуде 134,337 мың теңге игеріліп, 7,5 ша­қырым су құбыры мен 2 су соратын қондырғы іске қосылды. Ал, Еркін ауылындағы көшелер мен жиекжолдарды жөндеуге және арық жүйесін ретке келтіруге 48 млн. 338 мың теңге бөлінген еді. Биылғы жылы республикалық бюджеттен Қызыл-Қайрат, Алмалық, Аманкелді ауылдары су жүйелерінің жобалық-сме­талық құжаттарын дайындау жоспарланған. Жергілікті бюджеттен Талғар қаласының, Қы­зылту, Жаңалық, Рысқұлов, Нұра ауыл­да­ры­ның су жүйесі құрылысы мен Бесағаш ауы­лы­ның кәріз жүйесінің жобалық-сметалық құ­жат­тарын даярлауға қомақты қаржы бөлінді. Жол мәселесі де шешімін табатын күн алыс емес. «Жол картасы» бағдарламасы аясында оң­тайлы істер орындалып, жолдар ретке келтірілді, көшелерге жарық түсірілді. Инвестиция игі­лігіне талғарлықтар да кенеліп отыр. Ауданға 2010 жылы 41835,2 млн. теңге инвестиция тартылды. Нәтижесінде, 89,2 мың шаршы метр тұрғын үй салынып, әлеуметтік сала мамандары қуанышқа кенелді. Мәселен, рес­публикалық бюд­жеттен 105 млн. теңге қар­жы бөлініп, 19 пәтерлік несиелік тұрғын үй пай­далануға берілгені де осы игілікті істің жалғасы. Үстіміздегі жылы аудан экономикасына 43 млрд. 717 млн. теңге көлемінде инвестиция тарту жоспарланған. Тұрғын үй құрылысына 6069 млн. теңге қосымша қаржы тартылып, сол арқылы 132,2 мың шаршы метр тұрғын үй салу жоспарланған. Елбасының биылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауында алдағы он­жылдықтағы маңызды міндеттердің бірі – қа­зақ­стандықтардың өмір сапасы мен деңгейін жақсарту, әлеуметтік тұрақтылықтың қорғалу­ын нығайту қажеттігі айтылғаны белгілі. Әлеу­меттік саланы нығайту бағытында да ауқымды істер атқарылуда. Қазіргі кезде 400 орындық қазақ-түрік лицейінің құрылысы қызу жүргізілуде. Қала­ның солтүстігіндегі үш қабатты білім шаңы­ра­ғына Түркия 6,5 млн. доллар инвестиция са­лып отыр. «Тұрарстрой» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі лицейді 1 қыркүйекке дейін пайдалануға беруді көздеп отыр. Мұнда үш тұғырлы тілді меңгеретін дарынды балалар мен әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасы­ла­рының балалары оқитын болады. Осы мақ­сатта 43 орта, негізгі және бастауыш білім беретін мектептер, облыстық бюджеттен қаржы­лан­дырылатын интернат, №15 мектеп-интер­на­ты, 2 оқу-өндірістік комбинаты, 3 мектептен тыс мекеме, 5 балабақша, 2 музыка мектебі жұмыс істейді. Талғар қаласында 4 жекеменшік, Гүлдала ауылында 1 мемлекеттік бала­бақ­ша ашылды. Сонымен қатар, Қазақстан Рес­публикасының Президенті Н.Назарбаев­тың қорынан 3 млрд. 500 млн. теңге қаржы бө­лініп, 240 орындық «Арыстан» әскери ар­найы мамандандырылған мектеп-лицейі ашыл­ды. Қазір оның алғашқы 80 түлегі өз оқуларын жалғастыруда. Кеңдала ауылында 240 орын­дық, Ақтас ауылында 180 орындық мектептер са­лынады. Келесі жылы Тұздыбастау ауы­лын­да 900 орындық мектеп пен «Балапан» бағдар­ла­масы бойынша Талғар қаласында 320 орын­дық балабақшаның құрылыстары басталады. «Басты байлық – денсаулық» демекші, Ел­ба­сының «100 мектеп, 100 аурухана» бағдар­ла­масы аясында Талғар қаласында заман тала­бына сай жаңа технологиялармен жабдық­тал­ған 150 төсектік аудандық аурухана салынуда. Амандық болса биыл ашылады. Қайрат және Еңбекші ауылдарында денсаулық сақтау қо­сындары салынса, үстіміздегі жылы Қаратоған ауылында бір ауысымда 10 адамды қа­был­дайтын денсаулық сақтау қосыны, Гүлдала ауылында дәрігерлік амбулатория салу кезегі күтіп тұр. Оған қоса Талғар қаласындағы пси­хоневрологиялық интернат үйінің әкімшілік ғимаратын салуға да қаржы қарастырылуда, деген аудан әкіміне жұмыссыздықтың алдын алу мен әлеуметтік көмек көрсету мәселесіне тоқталуын өтінген едік. Сұрағыңыз орынды, еңбек етіп, тер төк­кен­де ғана тіршіліктің мәні болады. Осы орайда да жұмыс жүйеленген. Мәселен, халыққа әлеуметтік көмек көрсету саласында «Жол кар­тасымен» 455 адамға жергілікті бюджет есе­бінен 6,6 млн. теңгеге мемлекеттік атаулы әлеу­меттік көмек көрсетілді. 712 отбасына 10,8 млн. теңгеге тұрмыстық жәрдемақы, 18 жасқа дейінгі 2265 балаға 31,5 млн. теңгеге мем­лекеттік жәрдемақы төленді. Мүгедек бала­ларды үйлерінде тәрбиелейтін және оқы­та­тын 98 отбасына 1,9 млн. теңгеге осындай қолдау көрсетіліп, 109 соғыс ардагеріне ком­муналдық жеңілдік ретінде 3,1 млн. теңге қаржы бөлінді. «Жол картасы» бағдарламасының шеңбе­рін­де халық еңбекпен қамтылып, жұмыс­сыз­дық азайды. Аудандық жұмыспен қамту бөлі­міне 1388 адамнан жұмысқа орналастыру ту­ра­лы өтініш түсіп, оның 1313-і жұмысқа ор­на­ластырылды. Және 559 жұмыссыз 14 әртүрлі қоғамдық жұмыстарға тартылып, 391 жұмыс­сыз кәсіби даярлыққа, 91 адам әлеуметтік жұ­мыс орындарына жіберілді. Осылайша 1305 жаңа жұмыс орны құрылды. Биыл жаңа өн­діріс орындарын кеңейту және жаңа цехтар мен халыққа қызмет көрсету нысандарын ашу арқылы 1300 жұмыс орны ұйымдастырылады. Экономиканың әртүрлі салаларына 1320 адам жұмысқа тұрғызылып, 500 жұмыссыз қоғам­дық жұмыстарға жіберіледі. Әлеуметтік жұмыс пен кәсіби оқуға және қайта даярлыққа 295 адам жіберіледі деп жоспарланған. Ауданның мәдени өмірінде де елеулі өзге­ріс­тер бар. Өзіңіз көргендей, батыр қолбасшы Бауыржан Момышұлына халықтың қолдауы­мен еңселі ескерткіш орнатылса, ауған соғы­сына қатысып, мерт болғандарға да белгітас қойылды. Мұның өзі жастарды елжандылыққа тәрбиелеудегі құндылықтар. Оңтайландыру ке­зінде көптеген мәдениет ошақтары жеке адам­дардың қолына өтіп кеткен болатын. Со­ған қарамастан халықтың құзырында қалған Тұздыбастау мәдениет үйі ұзақ жыл бос тұрды. Бертін келе оның жылу жүйесі ретке келтіріліп, өнер ордасы жанданды. Сондай-ақ, Қызыл-Қайрат ауылындағы мәдениет үйі халыққа қайтарылды. Нұра ауылындағы талай жыл қаңырап бос тұрған мәдениет үйіне жергілікті бюджеттен барлығы 134,0 млн. теңге қаражат бөлініп, күрделі жөндеуден өткізілді. Онда небір ауыл өнерпаздары өнер көрсетіп, көпшіліктің көзайымы болып жүр. Ауданымыздың жергілікті басқару орган­да­ры қылмыспен күрес және қоғамдық тәр­тіпті сақтау ісінде теріс әрекеттердің алдын алу, құқықтық оқудың ауқымын кеңейту, құ­қық қорғау органдарымен байланысты кү­шей­ту мәселесіне ерекше ден қойып келеді. Үсті­міздегі жылы облыс әкімі ауданның ішкі істер басқармасына 17 автокөлік берген еді. Бірлескен іс-қимыл мен алдын-алу шараларын ұтымды ұйымдастыру нәтижесінде өткен жылы ауданда қылмыс саны қысқарды. Алда талай атқарылатын ауқымды істер бар. Оның негізгісі биылғы Жолдауда айтыл­ған алдағы онжылдықтың бағдарламасы. Осы міндетті жүзеге асыру үшін бар күш-жіге­рі­мізді аямай еңбек етуіміз керек. Сонда ғана еліміздің болашағы жарқын, береке-бірлігіміз­дің нығаятыны даусыз деді, аудан әкімі Талғат Әбенұлы аймақтағы қолға алынған мәселелерді егжей-тегжейлі таныстырып.  Біз де аудандағы жұдырықтай жұмылған халықтың ынта-ықыласына риза болдық. Десек те, шаһардағы жол жөндеу, көркейту мәселелерінің әлі де жүйелі жұмысты талап ететінін аңғардық. Күмісжан БАЙЖАН.