– Ким Серікбайұлы, сіз Кеңес Одағының Қарулы Күштері қатарында взвод командирінен бастап полк командиріне дейінгі жауынгерлік қызмет сатысынан өттіңіз. Қару асынып жүрген нағыз офицер шағыңызда сіздің санаңызды түптің-түбінде Қазақстан Тәуелсіз ел атанады, оның өз Қарулы Күштері болады, ал мен... деген секілді ой-қиял тербемеді ме немесе сондай ойдың ұшқыны болды ма?!
– Өтірік айта алмаймын... Ондай ой менің түсіме де кірген жоқ, ойымда да болған емес. Өйткені, мен 12-ден 13-ке қараған жасымда әке-шешемнен жетім қалдым. Мені оқытқан, басымнан сипап өсірген Кеңес дәуірі – сол тұстағы алдымда жүрген аға-апаларым. Балалар үйінде, интернатта тәрбие алдым. Сол қоғамның барлық жақсылығынан үлесімді алған мен өзгедей ой ойлауым мүмкін де емес еді. Кеңес Одағы құлайды, Қазақстан тәуелсіздік алады деген ой болған жоқ. Жасырып қайтейін, қазір ортамызда жүрген кейбір азаматтар «мен сол заманның өзінде тәуелсіздікті аңсап едім, «Алаш» қозғалысын қолдаған едім, Мұстафа Шоқаймен мүдделес едім» дейді, оның барлығы – өтірік.
– Мұныңызды шын мәніндегі нағыз кеңес офицерінің жауабы деп санайық. Ал енді Қазақстан Қарулы Күштерінің негізі қалай құрылды, сол уақытты еске алайықшы?
– Алматыдағы суворовшылар мектебін даңқты қолбасшы Бауыржан Момышұлы ағамыздың атына алып бердім. Бұл тәуелсіздіктің елең-алаңындағы менің өмірімнің бір бөлшегі, белесі, қуанышы. Осы шараға қатысқан Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенат Сағадат Нұрмағамбетов ағамыз араға көп күн салмай, маған қоңырау шалып, өзіне шақырды. КСРО тамызда құлаған. «Таяу уақытта елімізде мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылады, болашақта, тіпті, министрлік болып қалар. Қазір бізге сенің білімің керек», деп құлаққағыс етті. Көп кешікпей ол кісі комитеттің төрағасы, мен ол кісінің кеңесшісі болып тағайындалдық. Осы комитеттің есігін аттаған сәттен бастап жоғарыда өзің айтқан әлгі сезім мен ой мені күні-түні мазалайтынды шығарды. Егеменді ел болған соң ата-бабамыздан мұраға қалған байтақ жерді, оның байлығын қорғау міндеті тұрды. Әскерді қалай құрамыз, елді қалай қорғаймыз деген төте сауал туындады. Ұйқы көрмей іске кірісіп кеттік. Бір күні Сағадат Нұрмағамбетов ағамыз маған: «Сен ғалым адамсың, әскери доктрина мен заңдардың тармақтарын жазуды кешеуілдетпей қолыңа ал, айналаңа білікті жігіттерді жина. Осы сенің көмегің болсын, мен – өмірдегі тәжірибеге сай әскерге бас болайын», деді. Ол кісінің тәжірибесі шынында да зор еді, Орта Азия әскери округі бас қолбасшысының орынбасары қызметін атқарды емес пе? Ел аумағындағы барлық әскери бөлім көз алдында, командирлерін де жақсы біледі.
– Тәуелсіз елдің тұңғыш әскери құжатын тұңғыш рет жазудың қандай қиындықтары болды? Әскери доктрина жазуда ең алдымен қандай қағидаларға сүйендіңіздер?
– Кеңес заманында «әскери доктрина» атауынан көпшілік бейхабар еді, өйткені ол құпия құжат саналды. Оны тек Орталықтың әскери және Үкімет басшылары ғана білді. Одақтас республикалар әскери доктринамен бас ауыртқан жоқ. Шынын айтайын, лауазымды деген әскери адамдардың өздері ол туралы нақты мәлімет ала алмады. Оның қиындығы – құжаттың астарында әскери саясаттың барлығында. Жаңадан құрылып жатқан жас мемлекетке жауынгерлерді жасақтау, қару-жарақты сайлаудан бастап өте таңсық әскери саясатты жүргізу оңай болып па?
Қазақ әскерінің тұңғыш әскери доктринасын мен жалғыз жазғаным жоқ, қасыма генералдар Алтынбек Сейілбаев, Сәбит Тауланов, Абай Тасболатов сияқты білімді де білікті азаматтарды жинадым. Полковник Ролан Қаратаев, Иван Ралов қатарымызда тұрып үлес қосты. Комитетте үш ай бойы пысықталған доктрина мен Президент әкімшілігіндегі қорғаныс бөліміне қызметке ауысқанда тап-тұйнақтай дайын болды.
Біз – қазақпыз, сондықтан доктринаға ең алдымен ата-бабамыздан бері қарай келе жатқан ұлттық дәстүрлерімізді кіргіздік. Ата-бабамыз ешкімнің жерін жаулап алған жоқ, ешкімнің жеріне көз алартқан емес. Қазақстанның найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғаған өз жері өзіне жетеді. Соның бәрін әдемілеп тізбелеп келтіріп, қазақ әскері бізге байырғы ата-бабамыздан қалған жер мен байлықты қорғау үшін керек деген ой түйдік.
– Заңды құжатты Жоғарғы Кеңестің алдына шығарып бекітулеріңіз керек екені белгілі жайт. Оны талқылау барысында сол тұстағы адуынды депутаттардың ой-тілегі бір жерден шықты ма?
– Бір сөзбен айтқанда, 1992 жылдың 21-25 желтоқсаны арасында еліміз әскерге қатысты тікелей 2 заң қабылдады, соның арқасында бүгінгі әскеріміз құрылды дер едім. Үкіметтің отырысынан кейін Қазақстан Қарулы Күштері туралы доктринаны Парламент алдында Армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов қорғап шықты. Одан соң «Қорғаныс және Қарулы Күштер туралы» заң жобасының мәтінін көтеріп мінберге мен шықтым. Жоғарғы Кеңестің депутаттары алдында 25 минут баяндама жасадым. Заңның әр бабын халық қалаулыларына мейлінше түсінікті тілмен жеткізіп-ақ берген сияқты едім. 19-баптағы көрсетілген Қарулы Күштерге қаражат бөлу керек деген жерге жеткенде тығырыққа тірелдік. «Біздер пацифистерміз, соғысты қолдамаймыз» деп жалған ат жамылған өзге ұлт өкілдері – депутаттар дау шығарды: «Біз жаңа ғана Қорғаныс министрін тыңдадық, доктринамен таныстық, ол – Қазақстан өзге елдерге көз алартпайды, біздің жауымыз жоқ», деді. Ендеше, онсыз да қаражаттың тапшы кезінде әскерге соншама ақша бөліп не керек? Тегі Қазақстанға әскер не үшін керек?» деп байбалам салды.
Депутаттармен генерал Баһадүрбек Байтасов, академик Манаш Қозыбаев «Өз әскерінен ақша аяған ел өзге елдің әскерін асырайды деген тарихи мазмұнды сөз» бар деген пікір тайталасына шықты. Олардың екеуі де Ұлы Отан соғысын бастан кешкен батырларымыз еді. Соған қарамастан, барлығы 36-баптың қалған өзге баптары қаралды да, 19-бапты талқылау кейінге шегерілді. Әскери қызметкерлер мен қызметшілердің әлеуметтік мәселесін қорғау туралы екінші заңды сол кездегі Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары, қазақтың тұңғыш ғарышкері, авиация генерал-майоры Тоқтар Әубәкіров тамаша қорғап шықты. Сол тұстағы болашақ еңбек демалысына шығатын әскерилерімізге айлығының 80 пайызына дейін зейнетақы береміз деген бап жолдары, бүгін еске алсам, қазақ армиясының аяғынан тұруына орасан зор көмек болған екен. Өйткені, шын мәнінде ол кезде армияда біздің ұлттық кадрларымыз тым жеткіліксіз, өте тапшы еді. Кем дегенде 4-5 жылға дейін сырт мамандарды ұстап отыру үшін осындай қадам жасалған. Ол қадам сәтті болып шықты, жемісін кейін берді.
– Тығырыққа тірелген 19-баптың одан арғы тағдыры не болды?
– Иә, бақсақ «пацифист-депутаттарымыздың» бізбен таңды-таңға ұрып дауласатын түрі бар. Олардың барлығы сөзін қанша жерден бүркемелегенімен, шын мәнінде қазақ армиясының құрылуына өлердей қарсы еді. Соңғы сөзді Президентіміздің өзі айтты. Мән-жайды тез саралап, байқай қоятын Нұрсұлтан Әбішұлының Жоғарғы Кеңестің биік мінберінде тұрып «Бұл арада ешқандай да әңгіме болмауы тиіс, әскерге қаражат қажетінше беріледі», деп кесіп айтқаны есімізде. Екі заңды да мақұлдап, өзі қол қойды. Осыдан соң пацифист болып көрінгісі келген депутаттар аузын жапты.
Бүгін айтуға ғана жеңіл, ол кезде болашақ әскеріміз үшін қаншама ащы тер төгілді. Екінші заңның қуаттылығы арқасында орыс, украин, белорус офицерлері біздің әскеріміздің құрамында 5 жыл емес, 8 жылға дейін қызмет атқарып, зейнетке шықты. Алтынға бағаланған аз уақыт кезеңінің ішінде біз де қарап жатпай, ұлттық офицерлеріміздің қатарын көбейтіп алдық. Президентіміздің сол қиын-қыстау кезеңде болашағымызды болжап, тіпті, былай айтқаным дұрыс болар, төтенше шешім жасауы – көрегендігі және кемеңгерлігі емес пе?! Президенттің айтқанына арқа сүйей жүріп осы жылдар ішінде взводтан бастап, рота, батальон, полк командиріне дейін қазақ офицерлерін дайындап, тағайындап үлгердік. Халық бұл шындықты білуі керек қой деп ойлаймын. Біз бүгін айтпасақ, оны ертең кім айтады?!
– Еліміздің заң шығарушы ең жоғарғы органындағы «қантөгіссіз» өткен оқиғаны өте жақсы баяндап бердіңіз, Ким аға. Ал енді сол тұста еліміздегі ұлтжанды азаматтардың ұлттық әскер құруға деген көңіл күйлері қандай еді, хабарыңыз бар ма?
– Тәуелсіздіктің жылы лебін сезінген қазағымның қаны көтеріліп, қызына бастаған. Кейбірінің патша заманындағы ата-бабаларының көрген қорлықтары есіне түсті, кейбірі Кеңес заманындағы бірқатар жақсылықтарды ұмытты, жамандықтар көз алдына елестей бастады дегендей. Менен жасы үлкен ғалым ағаларымыздың «Ким, сен әңгімені қой, қазақ әскері тек қана қазақтан құрылуы керек» дегендері қаншама еді? Әскери маман-ғалым емеспін бе, ондай ағаларыммен түсінік жұмыстарын жүргізуге тура келді. Өзіңіз ойлап қараңызшы, дәл сол уақытта әскердегі жалпы қазақтың саны 5-6 пайыздан аспады. Офицерлері одан да аз. Дегенмен, сондағы біздің жұмыс тобы жасаған әскери саясат бүгінгі әскерімізге жақсы тұғыр болып қалыптасты деп сеніммен айта аламын. Сол құжаттың көмегімен әскеріміз негізінен Қазақстанда КСРО-дан мұра болып қалған әскери бөлімдердегі техникалар мен қару-жарақтың, Қазақстандағы 40-шы армияның есебінен жасақталды. Әскери авиация мен әуе қорғанысы құрал-жабдықтарының барлығы да Кеңес дәуірінен қалған техника мен қару-жарақтар.
– Олардың барлығы да бірдей бір дауыспен болашақ қазақ армиясына тобымен өте салды ма, қолдады ма? Іс барысында қандай да бір кедергілер туындаған жоқ па?
– Орыс халқымен ежелден дос болғанымыз сол тұстары бізге жаман болған жоқ. Ол кезде Ресейдегі билік басында елдің тұңғыш Президенті Борис Ельцин отырған еді, біздің Елбасымен жақсы араласып жүрді. Бір сөзбен айтқанда, осыдан кейін де шығар, Ресейдің өте лауазымды әскери қолбасшылары да бізге дұрыс көзқарас танытты. Екі ел көпке дейін ортақ қорғаныс кеңістігін құрды. Халықаралық ахуалды да жете түсінді. Сондай саясатты ұстау өте жөн еді, өйткені сыртқы жауларымыздың көзқарасы бізге мүлдем беймәлім-тін.
Президент Назарбаевтың 1992 жылғы 7 мамырдағы Қазақстан Қарулы Күштерін құру туралы Жарлығының 4-бабында Қазақстандағы әскери бөлімдер, қару-жарақтар, техникалар, полигондардағы барлық дүние Қазақстанның мүлкі болып саналатындығы туралы ашып айтылды. Егер қандай да бір мүлік яки зат ел шекарасынан шығарылса, мүлік иесі жауапқа тартылады деген сөздер жазылды. Ол тұста Қазақстан аумағындағы әскердің 75, тіпті 80 пайыз құрамы ресейліктер, украиндықтар, беларусьтықтар және басқа ұлт өкілдерінен жасақталған. Олар да өз елдері, болашағы туралы ойламады дейсіз бе? Кейбіреулері еліне құрқол бармау үшін қызмет бабын пайдаланып, ақырындап қару-жарақ пен техниканы алып кеткісі келді.
– Оны сіздер сезе қойдыңыздар...
– Сезгенде қандай, 1992 жылғы 28 қазан күні Қауіпсіздік Кеңесінің отырысы өтіп, өрескел әрекеттері үшін ішкі әскердегі екі генарал орнынан алынды. Арнайы комиссия құрылып, 20 күннің ішінде іс қорытындысын Елбасының алдына алып бардық. Рас, әскери адам болған соң біз қатты кеттік, айыптыларды аяусыз соттау керектігін талап еттік. Ол туралы мен «Қазақстанның Қарулы Күштері» атты кітабымда да жаздым, бірақ Елбасы бізді сабырлылыққа шақырды. Бұл арада аса терең саясат мәселесі күн тәрібінде тұрды. Дегенмен, осы шарадан сол кездегі әскер басшылары үлкен сабақ алды. Айтпақшы, Қазақстанда туып-өскен орыс, украин, белорус командирлерге қызметте басымдық берілді...
– Әлгі генералдардың мойнына қандай кінә тағылды, әлде ол әскери құпия ма?
– Өздеріне бедел алу үшін олар бірқатар әскери техниканы шекара асырып жіберген. Осыдан соң-ақ қалған техника мен қару-жарақты қатаң бақылауға алдық. Генералдар Президенттен бас иіп кешірім сұрады, бірақ барлығы да қызметтерінен босатылды. Былай қарап отырсаң, сол уақытта генералдарға не жетпеді дейсің?
– Әскерде «генерал болуды армандамаған солдат болмайды» деген баршаның құлағына қанық нақыл болушы еді?! Әскердің негізгі құрамында жауынгерлік-сардарлық барлық сатыдан өткен жайыңыз бар, көңіліңізде неге мен осы генералға жете алмадым деген өкініш, өкпе, немесе бір тосын ой-ұшқындары болмай ма, кейде?..
– Өте жақсы, айналайын, айтайын. Өзің айтқан әлгі әскери жолым менің құжатымда – жеке ісімде жазулы тұр. Әскердегі 35 жылдың ішінде мен бірде-бір рет ескерту алмаған екенмін. Есесіне марапаттаулар жетіп-артылады. Полковник атанғанымның өзіне биыл 40 жыл толды. 1977 жылы КСРО Қорғаныс министрінің өзі мені Кеңес Армиясының туған күнімен құттықтады. Әскерде екінің бірін Қорғаныс министрі құттықтамайды. Кеңес Армиясы сол 1978 жылдың өзінде ағаңды аттестаттау кезінде генералдық қызметке ұсынған. Ондай төрт жылда бір рет офицердің атқарған қызметіне баға беретін аттестаттау үрдісі, қуанарлығы сол, біздің Армиямызға да енді келіп жетті.
Алматыдағы Конев атындағы жалпы әскери жоғары училищеге Мәскеуден арнайы жіберілгенде 40 жаста едім. Болашақта осы оқу орнының бастығы болады деген бағытпен жіберілгенмін. Жарайды, әңгімені осы жерден доғарайық... Қазақстанның бүгінде қаншама генералы бар, қаншама министріміз, Қарулы Күштердің барлық білгірлері мені көргенде орындарынан ұшып тұрып: «Сіз біз үшін маршалмен теңсіз, Ким аға!» дейді. Сол атақ жетпей ме? Сол маған жеткілікті...
– Әңгімеңізге рахмет, Ким аға. Қарулы Күштеріміздің ширек ғасырлық мерейтойы құтты болсын!
Әңгімелескен
Талғат СҮЙІНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
Суретті түсірген
Нұрманбет ҚИЗАТҰЛЫ
